آبیاری قطره‌ای در امتداد تاریخ
برخلاف تصور رایج که آبیاری قطره‌ای را دستاورد دانشمندان معاصر می‌داند، شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این روش از گذشته‌های دور وجود داشته و پیشینه‌ای کهن‌تر از دوران مدرن دارد.
کد خبر: ۱۲۹۲۰۲۳
| ۱۴ اسفند ۱۴۰۳ - ۱۰:۱۶ 04 March 2025
| 541 بازدید
به گزارش تابناک، در ذهن عده‌ای شاید این تصور شکل گرفته باشد که «آبیاری قطره‌ای» که در کشاورزی یا باغداری به جهت بهینه سازیِ امور مربوط به کِشت و زَرع مطرح می‌شود از جمله روش‌هایی است که دانشمندان علم زِراعت در قرن حاضر به آن دست یافته‌اند؛ ولی باید اظهار نمود از حیث قدمت و دیرینگی واقعیتِ امر چیز دیگری است.
در مقاله‌ای پژوهشی در «پژوهشنامۀ تاریخ تمدن اسلامی» متعلق به «دانشگاه تهران»، با موضوع «دانش کشاورزی در اَندُلُس بر مبنای [کتابِ]الفَلاحة [اثرِ]ابن عَوّام»، دو نویسندۀ دانشگاهی آن، بر اساس «کتاب فَلاحَت» (کشاورزیِ) تألیف دانشمندی به نام «ابن عَوّام» و همین طور پس از یادکردِ دو اثر از دو نویسندۀ معاصر عرب در رابطه با مبحث کشاورزی اسلامی در «اَندُلس» (نام موضعی در اروپا) به نتیجه گیری نادرستی دست یافته‌اند مبنی بر این که موضوع آبیاری قطره‌ای نخستین بار معطوف به دانش مسلمانان و حتی شخص ابن عَوّام بوده است.
در این مقاله عیناً از قول دو مؤلف عرب چنین نوشته شده است؛
«از جمله مباحث کتاب الفلاحة، آبیاری قطره‌ای است. در حالی که به نظر می‌رسد آبیاری قطره‌ای با افزایش کاربرد مواد پلاستیکی افزایش یافت و اختراع آن به جهان غرب منسوب است. [۱]سپس نویسندگان مقاله در ادامۀ بحث بر اساس دیدگاه دو مؤلف عرب چنین نتیجه گیری کرده‌اند؛
«به کار گیری این شیوۀ آبیاری سابقه داشته و در الفلاحة ابن عوام مطرح شده است و این مایۀ افتخار مسلمانان است». [۲]این در حالی است که اگر دو نویسندۀ مقالۀ مزبور، کتاب ابن عَوّام را که منبع اصلی بحث و شکل گیری مقالۀ آنان بوده است به نحو صحیح و دقیق می‌خواندند؛ چنین نتیجه گیری نمی‌کردند و آبیاری قطره‌ای را منسوب به جهان اسلام و شخص ابن عوّام و بسیار ذوق زده مایۀ افتخار مسلمانان بر نمی‌شمردند.
اگر چه به دلیلِ علمْ دوستیِ مسلمانان و تأکید بلیغ آیین نجات بخشِ اسلام به تحصیل دانش و شناخته شدن اهل ایمان به فَرّهی دانش، در نمونه‌های بسیاری در «تاریخ علم»، اهل اسلام پیشتاز و مبدع اختراعات و اکتشافات در سطح جهان بوده‌اند لکن بر اساس تحقیقات و مستندات بررسی شدۀ پیش رو، موضوع آبیاری قطره ایِ درختان و گیاهان به پیش از طلوع آیینِ علم پرورِ اسلام باز می‌گردد و این فقره، از جمله دستاورد‌های مسلمانان نبوده است و به تبع آن، افتخاری برای آنان در حوزۀ دانش و خصوصاً دانش کشاورزی به شمار نمی‌آید.
ابن عَوّام کیست؟
«ابن عَوّام»، مُتوفّای حدود سال‌های ۵۴۰ تا ۵۸۰ هجری، از دانشمندانِ گیاه شناسِ مسلمان و اهل شهر «سِویل» در «اَندُلُس» در کشور «اسپانیای امروزی» بوده است که کتابی مستقل و دائرة المعارفْ شکل به زبان عربی و در ابعاد مختلف کشاورزی در عصر خویش نگاشته که کتاب وی مورد اقبال و عنایت دانشمندان از دیرباز تا عصر حاضر بوده است.
آبیاری قطره‌ای در کتاب کشاورزی «ابن عَوّام»
ابن عَوّام در «باب ششم» از کتاب خود موسوم به «الفَلاحة الاَندَلُسیَّة» در این زمینه آورده است؛
«قال ق و لیجعل عند اصل الشجرة الجرتین کبیرتین من فخار جدید مملؤتین بما عذب و فی أسفل کل جرة منهما ثقب لطیف یجری منه الماء الی اصل الشجرة المغروسة جریاً لطیفاً دائماً ولیکن الثقب عن حائل بینه و بین الارض لئلا یسد الطین الثقب و کلما نقص ماؤ‌ها ملیتا و یدام ذلک نحو شهرین فربما اطعمت تلک الشجرة من عام‌ها کاطعام‌ها فی موضع‌ها و تتعاهد بالسقی مع غیر‌ها من الشجر و یصلح أن یعمل هذا فی تندیة موضع الترکیب من الشجرة المرکبة بالماء العذب.» [۳]
(.. «ق» گوید: و [باغدار]دو کوزۀ بزرگ که از گِل تازه و سرشار از آب شیرین باشد در پای درخت قرار دهد و در پایین هر کوزه، یک سوراخ کوچک تعبیه کند تا آب از آن دو کوزه به سمت ریشۀ «درختِ کاشته شده» روان شود. [به صورتِ]جریانی اندک و پیوسته. (قطره قطره)، [همچنین]سوراخ [پایینِ کوزه به نحوی]از زمین جدا باشد تا گِلْ سوراخ را مسدود نکند و هر گاه آب آن [دو کوزه]کم شود هر دو [مجدداً]پُر گردد و حدود دو ماه [این روش آبیاری]تداوم یابد. به صورتی که آن درخت در طول سال همانند آن [حالت که در روش عادی]که در جای خود آبیاری می‌شود [با این روش آبیاری قطره‌ای نیز]مرتباً همراه با درختان دیگر سیراب شود. [و همچنین]این کار را می‌توان با مرطوب کردن محل پیوندِ [شاخۀ]«درختِ پیوند زده» با آب شیرین [نیز]انجام داد!)
رمز گشایی از حرف «ق» و نام گویندۀ اصلی روش آبیاری قطره‌ای
«ابن عَوّام» در کتاب خود، حروف رمز گونه‌ای را به جهت اختصار در خلال متن‌های کتاب تعریف نموده که در واقع آن‌ها نامِ کتاب‌ها و در برخی موارد نام دانشمندان پیش از وی بوده که از آن‌ها در دائرة المعارف خویش نقل قول و ثبت نموده است. برای نمونه، حرف «ق» در این کتاب، اختصار نام دانشمندی به نام «قُسطوس» است [۴]که در متن عربی پیش گفته، بحث آبیاری قطره‌ای و روش آن را از اثر وی در زمینۀ فَلاحت و کشاورزی ضبط کرده است.
قُسطوس کیست؟
در تلفظ زبان عربی واژگان «قُسطوس» یا «قُسطُس»، در واقع نام دانشمندی گیاه شناس، در سدۀ ششم یا اوایل قرن هفتم میلادی با نام «کاسیانوس باسوس سِکلاستیکوس» (Cassianus Bassus Scholasticus) بوده است که اینک از کتاب او به زبان یونانی اثری در دست نیست و از آن، ترجمه‌های مختلفی از جمله ترجمۀ عربی و فارسی به دست ما رسیده است. ترجمه‌ای پارسی و به عبارت بهتر برگردانِ پهلوی در عصر ساسانی از کتاب یونانی با نام «وَرزْنامَک» انجام شده است. ترجمۀ عربی نیز به نام «الفَلاحَة الرّومیَّه»، «کتاب الفَلاحَة» و «الفَلاحَة الاَندَلُسیَّة» به دوستداران علم شناسانده و معرفی شده است. کتابی به نام «وَرزنامه» در دست است که در قرن چهارم یا پنجم هجری از «پهلویِ ساسانی» به «فارسیِ دَری» برگردان شده است و در ترجمۀ فارسی دَری نام نویسندۀ اثر، «فُسطیوس بن اِسکوراسیکه» ضبط شده که همان قُسطوس است. جالب آن که در متن کتاب لفظ «قُسطوس» به دفعات نوشته و تکرار شده است.
آبیاری قطره‌ای در کتاب «وَرزنامه»
به هر شکل، در کتاب پارسیِ دَریِ «ورزنامه»، قُسطوس؛ در جزو پنجم و در باب شست و دوم و در موضوع «وقتِ پیوند کردن هر درختی بار آور با درختی دیگر»، سه روش جهت پیوند درختان تعلیم داده و در روش سوم به موضوع «آبیاری قطره‌ای» اشاره کرده و آورده است؛
«.. شاخی (شاخه‌ای) نو بر شاخی کهن پیوند کنند. پس آنچه در پوست درخت کنند، معنی آن است که هر درختی را که پوست او (آن) سِتَبرتر (ضخیم تر) بود، تَری زمین و آب زمین بهتر کِشَد، چونان که «درخت انجیر» و «درخت زیتون» و «درخت کلاسیه» (نام درختی به زبان رومی) که این همه درختان را شاخی که بر او پیوندند در پوستش پیوندند و پوست از درخت بازنگیرند و اگر به نوعی از این سه انواع درختان پیوند خواهند از درختی دیگر میخی بگیرند از چوب درختی سخت بتراشند و سرش تیز کنند، پس بِدان میخ پوست آن درخت را از این سه نوع که بر او پیوند خواهند کردن، سوراخ کنند تا آن سوراخ از آن پوست بگذارد، چنان که آن درخت را ریش (زخمی) نکند و آن میخ از آن بیرون نشود و آن پوست درخت را که بِشکافد ضعیف نگرداند، پس آن میخ را از آن جای بیرون کنند و آن شاخ را از آن درخت که بود که خواهند که بر او پیوند کنند در آن سوراخ نهند و گیاهی و یا شاخ بردی بر آن ببندند و از بالای آن گِل بر او مالَند نیک و کوزه‌ای که در بُن (پایین) او (آن) سوراخی بود (باشد) خُرد (کوچک)، پُر آب کنند و از بالای آن در آویزند (آویزان کنند) تا آن آب بر آن شاخ (شاخه) و آن گِل می‌چِکد.» [۵]
تفاوت‌های متنیِ ترجمه‌های عربی و فارسیِ کتاب قُسطوس
متن ترجمه شدۀ فارسی (ورزنامه) از کتاب قُسطوس اگر چه آبیاری قطره‌ای را ذکر نموده است ولی تفاوت‌هایی دارد با آنچه ابن عَوّام از قُسطوس در کتاب عربی خویش-الفَلاحَة الاَندَلُسیَّة- نقل کرده است. ظاهراً هر کدام از ترجمه ها، نکاتی دارد که دیگری فاقد آن نیست. در ترجمۀ عربی دو روش مرتبط با «آبیاری قطره‌ای» به صراحت در خصوص «درختان کاشته شده» و «درختان پیوند شده» ذکر شده است.
نتیجه گیری
عبارات ترجمه شده به فارسی دَری و عربی از کتاب قُسطوس بیانگر موضوع استفاده و بهره بردن از آبیاری قطره‌ای در کشاورزی مردمان اروپا در پیش از ظهور اسلام و بسا قبل‌تر از زمانِ خود قُسطوس می‌باشد. در نتیجه مسأله آبیاری قطره‌ای گیاهان و درختان، موضوعی بسیار کهن و مربوط به ایام دانش اندوزی و سیادت مسلمانان نیست و در ظاهر امر، اگر مسلمانان از آن بهره‌ای داشته‌اند وامدار فرهنگ و رشد علمیِ تمدن هایِ کهن اروپایِ باستان بوده‌اند.
دکتر سید مرتضی میرسراجی
(دکترای تخصصی الهیات و معارف اسلامی، علوم قرآن و حدیث و مدرس گروه معارف دانشگاه)
پی نوشت
[۱]مقالۀ «دانش کشاورزی در اَندَلُس بر مبنای الفَلاحة ابن عَوّام»، نشریۀ پژوهشنامۀ تاریخ تمدن اسلامی، دانشگاه تهران، سال ۴۸، شمارۀ ۱، ص۱۶
[۲]مقالۀ نشریۀ پیشین، ص ۱۶
[۳]الفلاحة الاندلسیة، ص ۲۱۳
[۴]پیشین، ص ۹
[۵]ورزنامه، صص۱۰۷-۱۰۸.
نظرسنجی
در جنگ سه ساله اوکراین-روسیه کدام طرف پیروز میدان است؟
سایت تابناک از انتشار نظرات حاوی توهین و افترا و نوشته شده با حروف لاتین (فینگیلیش) معذور است.