نسخه برلین یا نسخه لندن؟/به یک‌نقطه قلم پنجاه هزار شمشیر هزیمت شد
به گزارش خبرنگار فرهنگی تابناک، کتاب «نوروزنامه و رباعیات عمر خیام نیشابوری» با ویراستاری جعفر مدرس صادقی، به‌تازگی و همزمان با ایام نوروز ۱۴۰۴ توسط نشر مرکز منتشر و راهی بازار نشر شده است.
این‌کتاب یکی از عناوین مجموعه «بازخوانی متون» است که نسخه‌های تصحیح‌شده متون کهن ادبیات فارسی را با ویرایش مدرس صادقی در بر می‌گیرد و پیش از این، کتاب‌های «ترجمه تفسیر طبری»، «مقالات مولانا (فیه ما فیه)»، «مقالات شمس»، «تاریخ سیستان»، «سیرت رسول‌الله»، «عجایب‌نامه»، «قصه‌های شیخ اشراق»، «تاریخ بیهقی»، «سیاست‌نامه»، «سفرنامه ناصرخسرو» و «سوانح» در قالب آن منتشر شده‌اند.
هدف از تهیه مجموعه «بازخوانی متون» تدوین مجدد متن، فصل‌بندی، پاراگراف‌بندی و یکدست‌کردن رسم‌الخط، نقطه‌گذاری و پیراستن بعضی عبارات معترضه بیرون از روال متون مهم مثنور ادبیات فارسی است. مراد اصلی هم از تهیه این‌کتاب‌ها، خواندن متن بوده و به‌همین‌دلیل از حاشیه‌پردازی خودداری شده است. جعفر مدرسصادقی ویراستار کتاب پیش‌رو، معتقد است یکی از علل قهربودن خواننده روزگار ما با متون کهن، جدایی و جنبه آموزشی و پژوهشی تحمیل‌شده به این‌متون باشد. او می‌گوید وقتی فقط علما و محققین با متون کهن سر و کار داشته باشند و همان‌ها این متون را در دانشگاه‌ها و مدارس تدریس کنند و برگزیده‌هایی از این‌متون را به چاپ برسانند، هیچ خواننده آزاد و فارغ‌البالی تصور درست و روشنی از این متون نخواهد داشت.
درباره این‌که نوروزنامه را خیام نوشته یا نه، شک‌وتردیدهای زیادی ابراز شده و مدرسصادقی می‌گوید یکی از اولین‌محققانی که به این‌شک‌وتردید دامن زد، ولادیمیر مینورسکی است که در نامه‌ای به محمد قزوینی نوشت «نوروزنامه را بنده می‌شناسم ولی هیچ اطمینان ندارم که مال عمر خیام باشد بلکه اثر یکی از شاگردان اوست. خود خیام خطابا به خود البته القاب سیدالمحققین الخ استعمال نمی‌کرد و دیگر در باب زیج ملکشاهی طوری سخن می‌راند که نمی‌شود تصور کرد همین‌شخص یکی از آنها بود که نوروز را باز به فروردین آورده بود.»
ویراستار کتاب پیش‌رو می‌گوید مشخص نیست خیام، نوروزنامه را به سفارش پادشاه وقت نوشته یا به درخواست یک‌دوست که با او «حق صحبت داشت و در نیک‌عهدی یگانه بود.» اما رساله مورد اشاره در هر حال و به هر دلیل و انگیزه‌ای که نوشته شده باشد، ادامه سنت اندرزنامه‌نویسی‌ها و کتابچه‌های راهنمایی است که برای آگاهی‌بخشی به زمامداران و اولیای امور نوشته می‌شدند.
گفته می‌شود وقتی ملکشاه سلجوقی و خواجه‌نظام‌الملک تصمیم به اصلاح تقویم گرفتند، خیام یکی از منجمانی بود که برای این‌کار انتخاب شد. فرمان اصلاح تقویم هم سال ۴۶۷ هجری قمری صادر شده است. مدرس صادقی می‌گوید درباره نقش خیام در ابداع تقویم جلالی مبالغه شده و حتی او را مبتکر و بانی این‌تغییر و تحول دانسته‌اند؛ در حالی‌که او در زمان صدور فرمان ملکشاه، ۲۸ سال بیشتر نداشته و برای چنین‌کاری زیادی جوان بوده است. این‌پژوهشگر می‌گوید خیام در دوران ملکشاه روزگار خوشی نداشت و در مقدمه رساله «جبر و مقابله» هم در دوران همین‌پادشاه نوشته، از رنج و محنتی که بر اهل علم روا داشته می‌شود، شکایت می‌کند و می‌گویند عالم‌نمایان روزگار و فرصت‌طلبانی که از خودنمایی و تظاهر به دانایی فراتر نمی‌روند، عرصه را بر اهل تحقیق تنگ کرده‌اند و هرکه بخواهد راستی و صداقت پیشه کند، در معرض خوارشماری و تمسخر اهل ریا قرار خواهد گرفت.
«نوروزنامه» تالیف شیخ‌الحکما عمر بن ابراهیم خیام در شرح نوروز، تاریخ و آداب آن نوشته شد و نسخه منحصر‌به‌فرد آن در کتابخانه دولتی برلین دارای ۵۶ صفحه قطع وزیری بوده است. این‌نسخه تاریخ کتابت ندارد اما نباید از قرن هفتم متاخرتر باشد و آبان‌ماه ۱۳۱۰ توسط وزارت معارف دولت وقت ایران از آن عکس‌برداری شد. سال ۱۳۱۲ بود که اولین‌چاپ «نوروزنامه» براساس همین‌نسخه با تصحیح مجتبی مینوی عرضه شد. مدرسصادقی می‌گوید تصحیحی که مینوی روی این‌کتاب انجام داده، نمونه‌ای بی‌نظیر از یک‌کار حرفهای است که هنوز هم بین انبوه تصحیح‌های متون کهن مثل ستاره می‌درخشد.
مینوی در مقدمه‌ای که بر «نوروزنامه» نوشت، از صادق هدایت نیز تشکر کرده است: «در خاتمه از دوست عزیزم صادق هدایت که یادداشت‌های خیام‌نامه خود و بعضی کتب مربوط به خیام را برای استفاده به اختیار این‌جانب گذاشت سپاسگزاری را واجب می‌شمارم.» هدایت برای اولین‌بار سال ۱۳۰۲ گزیده رباعیات خیام را با مقدمه‌ای که در شرح حال او نوشته بود، با نام «رباعیات خیام» منتشر کرد. مینوی نسخه «نوروزنامه» را که محمد قزوینی در برلین پیدا کرده بود تصحیح کرد و هدایت هم تصمیم گرفت کارناتمام ۱۰ سال پیش خود را با در قالب مجموعه پاکیزه‌تری چاپ کند. در نتیجه یک‌سال پس از چاپ «نوروزنامه» در سال ۱۳۱۳ کتاب «ترانه‌های خیام» را به چاپ سپرد.
چاپ بعدی نوروزنامه سال ۱۳۴۳ در قالب یکی از عناوین مجموعه «زبان و فرهنگ ایران» انتشارات طهوری چاپ شد. کار زیر نظر علی حصوری و بدون مقدمه یا یادداشتی در ابتدا منتشر شد. فقط در انتهای اثر، واژه‌نامه مختصری درج شده بود و در ابتدای کتاب هم این‌جمله به چشم می‌آمد: «از روی نسخه عکسی مسکو ۱۹۶۲». مدرسصادقی می‌گوید این‌جمله در ابتدای کتاب، این‌سوءتفاهم را برای هر خواننده‌ای ایجاد می‌کرد که کتاب پیش‌رو، نسخه‌ای از نوروزنامه است که در دسترس مجتبی مینوی نبوده و برای اولین‌بار است که منتشر می‌شود. اما سال ۱۳۵۷وقتی چاپ بعدی انتشارات طهوری از این‌کتاب عرضه شد، این‌عبارت زیر عنوان اصلی قرار داست: «از روی نسخه برلن چاپ عکسی مسکو ۱۹۶۲». علی حصوری در مقدمه این‌نوبت چاپ نوروزنامه توضیح داده بود: «از این‌کتاب دو نسخه خطی باقی مانده است؛ یکی نسخه لندن که کامل است و چنان که بوریس روزنفلد نوشته است هیچ نقصی ندارد. و دیگری نسخه‌ای که در برلین بوده است و همین‌نسخه است که به‌وسیله مجتبی مینوی در تهران چاپ شد.» مدرسصادقی می‌گوید با توضیحات بعدی مشخص شد آن‌نسخه که بوریس روزنفلد سال ۱۹۶۲ در مسکو چاپ کرده، همان نسخه برلین است.
«نوروزنامه» یکی از نمونه‌های درخشان نثر فارسی و ادامه سنت ساده‌نویسی قرن چهام و پنجم هجری است. جعفر مدرس صادقی، تصحیح خود از این‌اثر کلاسیک فارسی را براساس نسخه مجتبی مینوی انجام داده و می‌گوید تصحیح آن‌نسخه، در نهایت امانتداری به متن نسخه خطی انجام شده و در مواردی هم که مینوی با ابهامات یا با کلمه ناخوانایی روبه‌رو شده، در حاشیه متن علامت سوال یا توضیحی نوشته است. در مواقعی هم که ناچار بوده، توضیحات و اضافات خود را داخل کروشه قرار داده است.
کتاب پیش‌رو ۲ بخش اصلی دارد؛ «نوروزنامه» و «رباعیات» که بخش اول دربرگیرنده این‌عناوین است:
«چنین گوید حکیم عمر خیام»، «سبب نهادن نوروز»، «اندر آیین پادشاهان عجم»، «آمدن موبد موبدان و نوروزی آوردن او»، «اندر یاد کردن زر»، «اندر یاد کردن انگشتری»، «اندر یاد کردن خید»، «اندر یادکردن شمشیر»، «اندر یاد کردن تیر و کمان»، «اندر یاد کردن قلم و خاصیت او»، «اندر یاد کردن اسپ و هنر او»، «اندر یاد کردن باز و هنر او»، «گفتار اندر منفعت شراب»، «اندر معنی پدید آمدن شراب» و «گفتار اندر خاصیت روی نیکو».
در بخش دوم هم که «رباعیات» است، مخاطب با این‌عناوین روبرو می‌شود:
«چون ابر به نوروز رخ لاله بشست»، «افسوس که نامه جوانی طی شد»، «چون لاله به نوروز قدح گیر به دست» و «ماییم و می و مطرب و این‌کنج خراب».
در قسمتی از این‌کتاب می‌خوانیم:
شنیدم که در ایران مَلِکی بود و آیین او چنان بود که چون جنگی کردی، سپاهی داشتی آراسته و ساخته و ایشان را همه جامه سیاه پوشانیده، راست که جنگ سخت گشتی، بفرمودی تا ایشان پیش سپاه آمدندی و آن جنگ به سر بُرندی.
پس چنان افتاد که وقتی از ترکستان سپاهی گران بیامدند به قدر پنجاه هزار مرد و کار به جنگ افتاد. و این ملک بر سر بلندی نشسته بود با تنی چند از خاصگان خویش. دلش چنان خواست که آن‌روز جنگ با دیگر روز افگند. دوات و قلم خواست و بر پاره‌ای کاغذ نبشت که «سیاه‌داران را بگویند تا بازگردند!» و به نزدیک وزیر خویش فرستاد.
وزیر بخواند، پسندیده نداشت، دوات در موزه داشت، برگرفت و «سیاه» را یک‌نقطه زیادت کرد تا «سپاه‌داران» شد و «گردند» را نونی بر سر زیادت کرد تا «نگردند» شد و پیش لشگر فرستاد.
ایشان رقعه بخواندند و خویشتن را بر سپاه زدند و سپاه ترکستان را بشکستند.
و این‌اندر سیَرُالملوک نبشتند که به یک‌نقطه قلم پنجاه‌هزار شمشیر هزیمت شد.
«نوروزنامه و رباعیات عمر خیام نیشاوری» با ۱۰۲ صفحه، شمارگان هزار نسخه و قیمت ۱۸۵ هزار تومان منتشر شده است.
سایت تابناک از انتشار نظرات حاوی توهین و افترا و نوشته شده با حروف لاتین (فینگیلیش) معذور است.