مخاطب کتابهای خاطرات شفاهی چه کسانی هستند؛ از علاقه‌مندان تا نخبگان
به گزارش سرویس فرهنگی تابناک، جلساتی با عنوان «کاوش» در جمع محققان و تدوینگران تاریخ شفاهی دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی (حسینیه هنر) برگزار شده که در آنها به مولفه ها و چگونگی ارتقای کیفیت کتاب های تاریخ/خاطرات شفاهی و اثرگذاری آن در بین مخاطبان پرداخته شده است.
در اولین‌جلسه این‌نشست‌ها مطالبی با موضوع «مخاطبان کتابهای خاطرات شفاهی» مطرح شد که گزیده آن در ادامه می‌آید؛
مخاطب کتاب های خاطرات شفاهی چه کسانی هستند؟
توجه به مخاطبِ کتابها، می‌تواند به محققان و نویسندگان و فعالان حوزه نشر کمک کند که از جهت رویکردی، از لحاظ محتوایی و حتی از نظر تحقیق و ارزیابی و تدوین، کارمان را جدی‌تر بگیریم. وقتی بدانیم مخاطبان اصلی و فرعی ما چه کسانی هستند یا چه انتظاراتی از کتابهای ما دارد، سطح کاری که می‌خواهیم برای کتاب انجام بدهیم ارتقا پیدا می‌کند. سعی می‌کنیم بیشتر وقت بگذاریم و انتظارات اولیه مخاطبان را در کتاب ها برآورده کنیم تا برایشان مفید و جذاب باشد. به نظرم، یازده دسته افراد و گروه، مخاطبان کتابهای تاریخ/خاطرات شفاهی هستند. به طور خلاصه به آنها و علل توجهشان اشاره می کنم.
۱. مخاطبان و علاقه مندان به تاریخ و مطالعات تاریخی
معتقدم اغلب مخاطبان عمومی و کتاب‌خوان‌ها به مباحث تاریخی علاقه دارند. چه تاریخ ایران باستان باشد، چه تاریخ صدر اسلام و چه تاریخ معاصر و در این میان، مخاطبان تاریخ معاصر بیشترند. لذا هر کس که اهل مطالعه و کتاب باشد، می تواند مخاطب کتاب های تاریخ شفاهی هم باشد؛ چون کتابهای تاریخی یک جذابیت عمومی دارند. اگر کتابهای تاریخ شفاهی، قلم روان و تِم داستانی یا ژورنالیستی داشته باشد، پتانسیل و ظرفیت جذب مخاطب عمومی تاریخ را دارد، هر چند که در گام اول، آن کتاب مورد نیاز و اولویت شان نباشد.
۲. علاقه مندان به تاریخ و گفتمان انقلاب اسلامی
یلی از حوادثی که امروز اتفاق می‌افتد یا مواضع امروز می‌تواند ریشه‌ای در گذشته تاریخی یا گذشته تاریخ انقلاب و حوادث دهه شصت داشته باشد. برای کسانی که می خواهند نگاه عمیقی در مسائل مختلف داشته باشند، مهم است که چه اتفاقاتی در دوران انقلاب افتاده است، در چهار دهه از عمر انقلاب چه حوادثی رخ داده است. مثلاً بحث «حجاب» پیش می‌آید، نیاز هست که بدانند جامعه‌ای که قبلاً با فرهنگ و تبلیغات دوره پهلوی مواجه بودند چطور حجاب را پذیرفتند؟ فضاها چه طور بود و چه طوری حجاب حتی در جامعه انقلابی و ادارات دولتی و جامعه نهادینه شد؟ نگاه دهه شصتی‌ها به مسأله حجاب چه بود؟ جا انداختن مسأله حجاب در آن دوران و دستوری که امام خمینی(ره) دادند، چطور اجرا و علمیاتی شده بود؟ بحث های تاریخیِ مسائل و موضوعات روز، جذاب است خصوصاً تاریخ دهه شصت. الآن حتی استقبال از فیلم ها، سریالها و مستندهای تاریخی دوره انقلاب به ویژه دهه شصت پُرمخاطب است. اگر قسمت اعلام یا نمایه شخصیت‌ها یا جریاناتی که راوی‌ها ذکر می‌کنند متنوع و حتی شامل حوادث و شخصیت های بومی باشد، مخاطبان بیشتری جذب می کند. کتابی که نمایه و شخصیت‌هایی که راوی از آنها خاطره نقل کرده یا آنها را دیده و یا درباره آنها مطالبی شنیده و تحلیلهای خودش را درباره آن شخصیت‌ها بیان کرده، بیشتر و متنوع تر باشد، می‌تواند مخاطبان بیشتری در این دسته داشته باشد.
۳. علاقه مندان به حوزه‌های خاص
افرادی که یک موضوع خاص را رصد می کنند یا درباره آن مطالعه و تحقیق می کنند یا حیطه کاری‌شان هست، تمایل دارند ریشه و تحولات و تطورات تاریخی آن موضوع یا مجموعه کاری را بدانند. برای نمونه فردی که علاقمند به حوزه موسیقی است، دنبال این است که تاریخ تحولات موسیقی، شخصیت‌هایی که در عرصه موسیقی یا در هنر انقلاب فعال بودند و هستند را بداند و بشناسد. یا در حوزه های مستندسازی، فیلمسازی، علوم انسانی، مدیریت، جهاد سازندگی، معلمان، امور تربیتی و...
اگر کتاب، در زمینه تخصصی، اطلاعات تخصصی و جریان شناسی اجمالی بدهد، مخاطب حوزه خاص را جذب می کند. برای مثال، کتاب «بانگ آزادی» را یک جریان‌شناسی موسیقی ایران در پنجاه سال اخیر می دانم. راوی این کتاب، مرحوم آقای احمدعلی راغب به صورت تفصیلی یا اجمالی، به فعالان حوزه موسیقی و آهنگسازی از دهه پنجاه تا اواخر دهه نود اشاره کرده است. کسی که کتاب را می‌خواند، با چندین شخصیت و سبک کاری هرکدام و آلات موسیقی، اجمالاً آشنا می شود. اگر در این نوع کتابها از راویان پرسیده شود که نظرتان در مورد فلان اتفاقات حیطه تخصصی یا شخصیت های تأثیرگذار کشوری و ملی آن زمینه چیست؟ یا یک گزارشی از حوزه تخصصی اش بدهد، قطعاً برای مخاطبان آن حوزه، جذاب می شود.
۴. علاقه مندان به شخصیت‌های خاص
سوژه کتاب تاریخ شفاهی ممکن است درباره شخصیت مورد علاقه فرد باشد یا در مورد شخصیت های مورد علاقه اش یکسری اطلاعات و نکاتی را مطرح می‌کند یا با آنها تعامل و مراوده داشته است، از این رو مورد توجه آن فرد قرار می گیرد. برای نمونه، برخی از ما علاقمند به آیت الله حائری شیرازی هستیم. طبیعی است بابت علاقه‌ای که به او داریم، در فضای کتابهای تاریخ شفاهی که در مورد شیراز درآمده یا در مورد شخصیت‌های شیرازی هست، رصد کنیم تا بدانیم آیا نکات یا خاطراتی در مورد او گفته اند یا نه.
۵. نویسندگان داستان، نمایشنامه نویسان و فیلمنامه نویسان و مستندسازان و فیلمسازان
نویسنده ها، چه در حوزه داستان و رمان و چه در حوزه فیلم و مستند، از مخاطبان مهم و جدی تاریخ شفاهی هستند. از این جهت که با فضاها و اتفاقات دهه‌های گذشته، شخصیت‌ها و روحیاتشان آشنا شوند و بتوانند آنها را در کارهایشان ترسیم کنند. محقق یا نویسنده کتاب می تواند از راوی بپرسد که اتفاقات در چه فضاهایی رخ داده است و ماجراهای پیرامونی آن حوادث چه بوده؟ چه تبعات و پیامدهای اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و رفاهی داشته؟ به عنوان مثال، اگر فعالیت‌های یک مسجد یا هیأت را روایت می‌کند، حداقل بگوید مساجد و هیأت های فعال دیگر چه بودند؟ چه تعاملات یا رقابت هایی با هم داشتند؟ چه سخنرانی هایی دعوت می شدند؟ موضوعات عمده سخنرانی سخنرانان آن زمان چه بوده و بر چه موضوعات بیشتری تأکید می کردند و چرا و... تعامل فعالان مسجدی هیأتی با فلان ماجرا و اتفاق کشوری یا محلی چه یوده و...
۶. نخبگان علوم انسانی
نخبگان علوم انسانی به ویژه رشته‌های علوم اجتماعی، مردم شناسی، جامعه شناسی، علوم سیاسی و یا حتی روانشناسی اجتماعی و جامعه شناسی سیاسی، بعضاً مخاطبان جدی ما هستند. استفاده نخبگان علوم انسانی کشورمان از کتابهای تاریخ شفاهی قبلاً کم بوده و شاید نبوده، ولی الآن به مرور بیشتر شده و بیشتر هم می‌شود. چون یکی از بحث‌های جدی که در زمینه تولید علم و علوم انسانی بومی و اسلامی مدنظر است، تجربه‌های فعالان این حوزه و تجربه زیسته مردم یک دهه و اتفاقات یک برهه زمانی است. تا به حال اگر نخبه‌های علوم انسانی ما به کتابهای تاریخی و خصوصاً تاریخ شفاهی و خاطرات شفاهی کم‌توجهی و بی اعتنایی می‌کردند یا آنها را کتابهای دم دستی و غیرعلمی فرض می کردند، اما الآن فضا فرق کرده است. کتابهای دفتر مطالعات (حسینیه هنر) و برخی مراکز مانند حوزه هنری نسبت به ناشران دیگر، مشتریان و نخبگان علوم انسانی کم ندارد و این اقبال و توجه، یک مزیت برای این مجموعه و دیگر مجموعه های مشابه محسوب می شود. گاهی اوقات یکسری شخصیت‌های نخبه علوم انسانی، چه در مقام استادی، چه در مقام پژوهشگر، پیگیرند که چه کتاب های جدیدی در فلان حوزه های خاص چاپ شده است.
نخبگان علوم انسانی که به نوعی با دفاتر و مجموعه های تاریخ شفاهی مرتبط اند یا مخاطبان پروپاقرص کتابهای این حوزه اند، بارها گفته اند شما که این همه زحمت کشیدید، اگر این هفت هشت تا سئوال یا موضوع را می‌پرسیدید خیلی خوب می شد. با طرح یکسری مولفه ها، روش‌ها و طرح سئوالاتی که جامعه نخبگانی و جامعه علوم انسانی نیاز دارد، می توانیم کتابهای خودمان را برای آنها مفیدتر بکنیم. تاریخ شفاهی و تجربه زیسته، راهی برای تولید علوم انسانی بومی هست و این راهکار را باید در عمل محقق بشود.
۷. فعالان فرهنگی و رسانه ای و خبرنگاران
یک دسته از آدم‌هایی که می توانند مخاطبان تاریخ شفاهی و تجربه‌نگاری باشند، فعالان فرهنگی و رسانه ای و خبرنگاران هستند، خصوصاً برای جریان‌سازی و اهداف ژورنالیستی خودشان. اینکه چگونه یک گفتمانی در کشور مطرح می شود. عده ای هم برای تأیید یا تخریب افراد یا گروهها یا پاسخ به شبهات و ابهامات، به این کتابها توجه دارند. مثل حاشیه ای که برای کتاب «حجره شماره 2» (انتشارات سوره مهر) ایجاد شد و این کتاب هم خوب دیده شد.
۸. مدیران ارشد حوزه‌های تخصصی
مدیران ارشد حوزه های تخصصی، برای استفاده از تجارب مدیریتی گذشته و دانستن سوابق تاریخی آن حوزه یا موضوع، پیگیر کتابهای خاطرات شفاهی هستند. گاهی با اینکه موضوع کتاب ارتباط مستیقم با رشته هایشان ندارد ولی علاقه مند به مطالعه آن هستند. مثلاً فعال علوم مدیریتی پیگیر کتاب «داستان رویان» (درباره زندگی و خاطرات دکتر کاظمی آشتیانی) است که در زمینه یکی از بخش های مهم جهاد دانشگاهی است، چون کتاب تِم مدیریتی و انگیزشی دارد، لذا برایشان جذاب است. یکی از مدیران جوان می‌گفت من چند کتاب درباره «جهاد سازندگی» یا «نهضت سوادآموزی» را خوانده ام، ولی سیستم حقوق‌دهی جهاد و نهضت سوادآموزی دستم نیامده است و نفهمیدم شیوه حقوق و میزان حقوق دادنشان چطور و چقدر بوده؟ چقدر حقوق می دادند؟ آیا وام می دادند؟ چطور و چقدر؟ بازپرداختش چگونه بوده؟ شیوه های تشویق و تنبیه و باانگیزه کردن هایشان چه بوده؟ آیا آن زمان هم کارمندان مانند امروزه، مشتاق وام گرفتن بودند یا نگاه منفی به این کار داشتند؟ اگر احیاناً مبلغ پولی حقوقشان ذکر شده، این حقوق سه هزار تومن نسبت به حقوق بقیه ادارات و ارگان‌ها چطور بوده؟ کمتر بوده، بیشتر بوده، معادل بوده یا نه؟ قدرت خریدشان در مقایسه با خرید ماشین یا خانه و... چقدر بوده؟
اگر راوی در یک جایی اشاره می کند که جهاد سازندگی، درآمدزایی می‌کرده، این درآمدزایی باید باز شود و با جزئیات بیاید که آن زمان، شیوه ها و میزان درآمدزایی‌شان در چه حدود و میزانی بوده؟ اگر راویان می‌گفتند مردم را با خودشان همراه می‌کردند، این همراهی مردم به چه شیوه ها و راهکارهایی انجام می شده؟ شیوه های اعتمادزایی شان در بین مردم و توده ها چه بوده؟ مدیران جزییات دقیق‌تر را می خواهند. حتی یک خُرده عینی‌تر و ناظر به مشکلات و چالش‌هایی که در گذشته داشتیم یا حال حاضر با آنها مواجه ایم.
۹. سیاست‌گذاران عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی و اندیشکده‌ها
از آنجایی که موضوع «سیاست‌گذاری» و «حکمرانی» جدی شده است، مأموریت اندیشکده ها در ارائه نظریات و مدل های مختلف و تحلیل و نقد تجربیات گذشته، پُررنگ و برجسته شده است. به همین خاطر، این گروه هم توجه شان به تاریخ شفاهی و تجربه زیسته ها جلب شده و در دامنه مخاطب‌های این عرصه قرار گرفته اند. وگرنه قبلاً نخبگان علوم انسانی ما چندان توجهی به این نوع کتابها نداشتند. الآن یکسری از این تجربه زیسته ها می تواند منجر به اصلاح یا تعمیق و حتی تغییر مسیر و رویکردهای حکمرانی کشور هم بشود. لذا اهمیت این سبک کتابها، صدچندان شده است.
۱۰. محققان غیرایرانی علاقه مند به حوزه انقلاب اسلامی یا حتی اندیشکده‌های غربی
محققان غیرایرانی اندیشکده ها و دانشگاه های غربی و منطقه، کتاب های تاریخ شفاهی منتشره کشور را رصد و مطالعه می کنند. حالا چه درباره فضای قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب. این که بدانند جامعه شناسی سیاسی ایران و روانشناسی اجتماعی ایرانی را دریابند. تحول و گفتمانی در جامعه ایرانی را دقیق بشناسند و چگونه می توانند با همان مدل ها، تحول گفتمانی مدنظر خودشان را حاکم و غالب یا اصلاح و ترویج کنند. حداقل اینکه از تجربیات ایرانی اطلاع داشته باشند. این کاری هست که مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی ما هم کم و بیش، درباره کشورهای دیگر به کار می گیرند. البته شاید بیان این دست مخاطبان به ما محققان و نویسندگان این توجه و تذکر امنیتی را بدهد که بیشتر دقت کنیم و به بهانه کار تاریخ شفاهی، یکسری ملاحظات امنیتی را نادیده نگیریم و با دست خودمان، اطلاعات درجه اول و ناب را به دشمنان و رقبای خودمان ندهیم. خصوصاً در زمینه های صنعتی و نظامی و امنیتی.
یکی از مدیران پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم) که رشته تخصصی شان اخلاق و تربیت است، اوایل دهه نود، سفری علمی مطالعاتی به کانادا و آمریکا داشته است و کتابخانه‌های تخصصی اخلاق و تربیت مراکز مهم این کشورها را اجمالاً دیده و رصد کرده بود. می گفت کتابهای جدید پژوهشگاه خودشان را آنجا دیده بود و می گفت کتب جدید بازار کتاب ایران را هم داشتند. البته با دو ماه تأخیر. یعنی کتاب های منتشره ایران، در هر حوزه ای، خصوصاً تاریخ و سیاست و پیشرفت، حتماً به دست شان می رسد. یکی از شخصیت‌ها هم می گفت یکی از مخاطبان جدی کتاب های ما، رئیس دانشکده ادیان فلان مرکز دانشگاهی غرب بوده است.
۱۱. مخاطبان و هواداران بین‌المللی انقلاب اسلامی (به ویژه کشورهای جبهه مقاومت)
ما در دهه های شصت و هفتاد زندگی نمی کنیم و دامنه مخاطبان منطقه ای و جهانی ما بیشتر شده است. خوشبختانه مخاطب‌های بین‌المللی و منطقه ای بیشتری پیدا کرده ایم. الآن کتابهای دهه های هفتاد و هشتاد انتشارات «سوره مهر» و برخی کتابهای ناشرانی مانند «خط مقدم»، «روایت فتح» و... در برخی از کشورها توزیع، خوانده و دیده می‌شود. با توجه به مخاطب های منطقه ای و بین المللی، حتی می توانیم جریان سازی فرهنگی داشته باشیم. فرصت های خوبی برای انتقال تجربه و حتی انتقال ارزشها و معرفی انقلاب اسلامی و مردم ایران هم هست که یکی از حرف ها، شعارها و رویکردهای مجموعه ماست.
دو علت مهم توجه به این آثار، «تنفس در فضای انقلاب اسلامی» و «الگوبرداری از فعالیت های مردمی و انقلابی» است. کتابهای تاریخ شفاهی می تواند به راحتی ترجمه شود و در کشورهای عربی توزیع و حتی تأثیرگذار شود. فضا نسبت به قبل، خیلی آماده تر و مساعدتر است، ولی ممکن است ادامه دار نباشد. فعلاً یک نوع تشنگی و علاقه به دانستن «تجربه ایرانی» و خصوصاً «تجربه انقلاب اسلامی» هست. الآن مخاطبان کتب تاریخ شفاهی، صرفاً مخاطبان داخلی و فارسی زبان نیستند و دنیای عرب و حتی اردوزبان هم می تواند مخاطب کتب خاطرات و تجربه زیسته ما باشد.
متأسفانه در کتابهای حوزه دفاع مقدس، شهدا و جنگ، عمدتاً نگاه‌های ایرانی غلبه دارد و کمترین توجه را به مخاطبان غیرایرانی دارد و به بیانی دیگر، برای مخاطب ایرانی نوشته شده است. خیلی کم و محدود، به موضوعات بین‌المللی، حوادث و شخصیت‌های بین‌المللی، اشاره شده است، در صورتی که این موضوعات بین المللی و منطقه ای در زمان جنگ و در جامعه ما، مطرح و حتی تا حدی موثر هم بوده و ارتباطات بین المللی هم کم و بیش وجود داشته است. نویسنده باید بداند وقتی کتابی که می‌نویسد ممکن است در عراق و سوریه و لبنان و بحرین و افغانستان و پاکستان و چند کشور دیگر هم مخاطب داشته باشد، طبیعی است جوری می نویسد که برای آنها هم جذاب یا مفید باشد. حتی قابلیت الگوبرداری هم داشته باشد. اگر به راوی گفته شود که شما فکر کنید این کتاب را مخاطبان افغانستانی و پاکستانی و عراقی و عرب هم می خوانند، سعی می‌کند ارائه‌های دقیق‌تر و جامع تری داشته باشد. اگر احیاناً از افراد غیرایرانی و حوادث منطقه ای و بین المللی هم خاطره‌ای دارد، قطعاً به آنها اشاره می کند.
با توجه به اینکه الآن شبهات تاریخی در جامعه یا ایران هراسی و شیعه هراسی در منطقه و جهان زیاد شده است، کتب تاریخ شفاهی ما می تواند نقش مهمی در رفع برخی شبهات جامعه و رسانه های وابسته و مغرض داخلی و منطقه ای داشته باشد. یعنی بیان خاطرات شفاهی نقش مهمی در جهاد تبیین دارند و باید به ثبت و ضبط دقیق و جامع خاطرات و حوادث پرداخت.
یاسر عسگری پژوهشگر
چند درصد این کتابها واقعا کتاب هستند؟نحوه نگارش و کیفیت تالیف و محتوای چند درصد این کتابها مطابق معیارها و تعریف تاریخ شفاهی است؟
سایت تابناک از انتشار نظرات حاوی توهین و افترا و نوشته شده با حروف لاتین (فینگیلیش) معذور است.