استفاده از گیاهان دارویی از گذشته تاکنون همواره در بین مردم کشور ما مرسوم بوده است. روزگاری عطاری‌ها برای خودشان برو و بیایی داشتند؛ آن وقت‌ها که هنوز هر گوشه شهر را که نگاه می‌کردی تابلوی پزشکی متخصص به چشمت نمی‌خورد و انواع و اقسام داروها، کشف و روانه بازار نشده بود. آن روزها دست بخشنده طبیعت بود و علم طبیبان گیاهی که به مدد حرفه آبا و اجدادی‌شان، برای بیماران نسخه‌هایی از جنس طبیعت می‌پیچیدند.
به گزارش ایران، حالا اما خیلی چیزها فرق کرده است. دردها گویی حادتر شده‌اند و درمان‌ها پیچیده‌تر؛ اما گیاهان دارویی همچنان طرفداران خود را دارند و از میدان رقابت با داروهای شیمیایی به در نرفته‌‌اند.
تصور این است که طرفداران گیاهان دارویی را عموماً افراد مسن تشکیل می‌دهند که به قول معروف قدیمی‌ترند و نسخه عطارباشی را بیشتر قبول دارند اما شنیده‌ها، حکایت دیگری دارند.
ستار محمدیان، مالک یکی از عطاری‌های تهران در گفت‌وگو با ایران می‌گوید: «مشتریان ما را قشرهای مختلفی تشکیل می‌دهند. همه جور آدمی هم بین‌شان هست؛ از جوانان امروزی گرفته تا افراد مسن‌تر، کم‌سواد و تحصیلکرده، زن و مرد. البته معمولاً تعداد خانم‌ها بیشتر است و خصوصاً دختران جوان برای درمان مشکلاتی نظیر بیماری‌های پوستی مثل آکنه یا رفع موهای زائد، خیلی به ما مراجعه می‌کنند.»
آیا وقتی بیماری برای دریافت داروی گیاهی مراجعه می‌کند، از سابقه بیماری و مصرف داروهای دیگر از او سؤال می‌کنید؟ محمدیان در پاسخ به این سؤال می‌گوید: «در مورد گیاهان دارویی نظیر گل گاوزبان که مورد مصرف‌شان معلوم است، معمولاً توضیح خاصی نمی‌دهیم مگر این که خود مشتری سؤال داشته باشد اما وقتی مشتری دنبال داروی خاصی مثل افشره‌های گیاهی باشد، از او در مورد بیماری‌اش سؤال می‌کنیم و در حد اطلاعات‌مان جواب می‌دهیم.»
او ادامه می‌دهد: «مدت‌هاست که در این کار اشتغال دارم. تحصیلات مرتبط ندارم اما پدرم هم عطار بوده و در همین مغازه فعالیت داشته است که بعد از فوتش، مغازه را بازسازی کردم و حرفه او را ادامه دادم. خیلی از اطلاعاتی هم که دارم، یادگار مرحوم پدرم است.»
ثریا محتشم، مشتری عطاری که خودش را طرفدار پر و پا قرص داروهای گیاهی می‌داند، می‌گوید: «از وقتی که خیلی جوان بودم تا حالا، از این گیاهان استفاده می‌کنم و تا به حال که راضی بوده‌ام.»
او با خنده ادامه می‌دهد: «حالا دیگر برای خودم یک پا دکتر علفی شده‌ام و اهل فامیل هم هر سؤالی در این زمینه دارند، از من می‌پرسند! گیاه است دیگر؛ مثل این داروهای شیمیایی نیست، هیچ ضرری هم ندارد!»
دختر جوانی هم که مشغول خرید آلوئه‌ورا از عطاری است، می‌گوید: «به توصیه یکی از دوستانم، تصمیم گرفتم از این گیاه برای درمان جوش‌های صورتم استفاده کنم. باور کنید دیگر خسته شده‌ام از بس داروهای مختلف مصرف کرده‌ام. این یکی را هم امتحان کنم ببینم چه می‌شود.»
خانم محتشم که حرف‌های دختر جوان را شنیده، یکی دو پیشنهاد دارویی را هم چاشنی آلوئه‌ورای مورد نظر می‌کند و با آب و تاب فراوان از اثرهای معجزه‌آسای سدر و حنا روی پوست صورت می‌گوید. یکی از آشنایانشان را هم مثال می‌زند که پوستش با توصیه‌های او مثل آینه شده است.
حسن آشتیانی، عطارباشی دیگری است که به تازگی در این حرفه اشتغال پیدا کرده است. از عرقیات سنتی گرفته تا انواع محصولات بهداشتی که پایه گیاهی دارند، در عطاری او به چشم می‌خورد. نوشته پشت در مغازه بی‌اختیار توجه را به سوی خود جلب می‌کند. «روغن مورچه و روغن کوسه موجود است!»
آشتیانی می‌گوید: «خیلی‌ها هر روز مراجعه می‌کنند و سراغ این روغن‌ها را می‌گیرند. به خاطر خواص‌شان است. روغن کوسه در درمان رماتیسم به کار می‌رود و برای زیبایی پوست هم کاربرد دارد. روغن مورچه هم برای رفع موهای زائد خوب است، اصلاً خواصش را اینجا نوشته است خودتان بخوانید.»
در بروشوری که عکس یک مورچه درشت بالایش دیده می‌شود، نوشته شده: «ماساژ روغن مورچه بر پوست عاری از مو که موهای آن از ریشه درآمده، موجب توقف رشد موهای زائد و رفع همیشگی آنها می‌شود. تنها کافی است به مدت 5 تا 6 روز این روغن را سه بار در روز بر پوست‌تان ماساژ دهید تا شاهد اثرات معجزه‌آسای آن باشید!»
یعنی واقعاً معجزه می‌کند؟! عطارباشی که انگار هیچ شکی در گفته‌های خود ندارد، با اطمینان کامل می‌گوید: «حتی خیلی از پزشکان هم این روغن را برای بیماران‌شان تجویز می‌کنند!»
اما اگر این داروی معجزه‌گر آن هم با چنین قیمت مناسبی در بازار وجود دارد، وجود این همه مراکز لیزر درمانی و انواع داروها در این زمینه، چه توجیهی خواهد داشت و چرا این دارو به عنوان درمانی اساسی به سراسر جهان معرفی نمی‌شود؟!
علامت سؤال بزرگ را دکتر شهین سلمان‌زاده، متخصص پوست و مو، از ذهن برطرف می‌کند.
او در گفت‌وگو با ایران می‌گوید: «استفاده از روغن‌هایی نظیر روغن مورچه و شترمرغ به هیچ عنوان توجیه علمی ندارد و این قبیل داروها فقط در صورتی که مجوز وزارت بهداشت را داشته باشند، از اعتبار و اطمینان برخوردارند.»
اما ضرر استفاده از این قبیل داروها، تنها به ناامیدی از رفع مشکل مربوط، ختم نمی‌شود.
سلمان زاده در این باره می‌گوید: «استفاده از این گونه مواد نامعتبر، نه تنها سودی ندارد بلکه ممکن است به ایجاد حساسیت‌ها و ضایعات پوستی مختلف منجر شود.»
او ادامه می‌دهد: «بهتر است مردم پیش از آن که جذب تبلیغات مختلف در این رابطه شوند، از پزشکان متخصص درباره درستی این قبیل ادعاها سؤال کنند و بی جهت به درمان‌های اینچنینی تن ندهند.»
پزشک بیشتر از شما میدانداستفاده از گیاهان دارویی صرفاً با اتکا بر مطالعات یا بر اساس توصیه دیگران، کار چندان حساب شده‌ای نیست. پس اگر شما هم از آن دسته افرادی هستید که به اصطلاح، عقل‌تان را دست دیگران می‌دهید، بهتر است جز توصیه پزشک متخصص، هیچ مرجعی را مبنای تصمیم‌گیری‌تان خصوصاً در مواردی که به سلامتی‌تان مربوط است، قرار ندهید.
مسعود داودآبادی، پژوهشگر گیاهان دارویی معتقد است گیاهان دارویی باید بر اساس دستور پزشک مصرف شود و تنها گیاهان دارویی چون گل گاو زبان، میخک و کنجد را بدون مجوز پزشک
می‌توان مصرف کرد.
او ادامه می‌دهد: <این گیاهان «اوتیسی» نام دارند که مصرف آنها بدون مجوز پزشک، مشکلی را ایجاد نمی‌کند و این در حالی است که برخی گیاهان «غیر اوتیسی» نظیر تاتوره، مامیران و عروسک پشت پرده اگر به صورت نادرست یا به مقدار زیاد استفاده شوند، عارضه‌هایی را در سلامتی فرد به وجود می آورند. در این باره باید توجه داشت که بیشتر این گیاهان، با ترکیب گیاهان دارویی دیگر و به میزان مشخصی مصرف می‌شود که در غیر این صورت، مشکلات جبران‌ناپذیری را ایجاد خواهد کرد. بنابراین مشورت با پزشک متخصص طب سنتی در این باره بسیار مهم و اساسی است.>
دکتر سارا سیری، داروساز هم در این باره به ایران می‌گوید: برخی از داروهای گیاهی با سایر داروها بویژه داروهای اعصاب و روان، تداخل جدی دارند که از جمله آنها می‌توان به گیاه دارویی «جنسینگ» اشاره کرد که مهم‌ترین تداخل دارویی را با داروهای دیگر ایجاد می‌کند و می‌تواند به بروز مشکلاتی نظیر اختلالات گوارشی و عوارض جدی‌تری همچون ضایعه‌های قلبی و عروقی منجر شود.
این پزشک داروساز به مردم توصیه می‌کند قبل از مصرف داروهای گیاهی، حتماً پزشک خود را در جریان بگذارند. البته به گفته سیری، گاهی برخی پزشکان، داروهای گیاهی را به عنوان مکمل برای بیماران خود تجویز می‌کنند که البته دوز آن مشخص است اما به هرحال معمولاً پزشکان متخصص از تجویز داروهای گیاهی خودداری می‌کنند. دلیل این امر را محمود خدادوست، معاون طب سنتی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی این گونه توضیح می‌دهد: <طبیعی است که پزشکان داروهای گیاهی را برای بیماران تجویز نکنند چرا که نسبت به این داروها شناخت کافی ندارند و جرأت نمی‌کنند چنین داروهایی را برای بیمار تجویز کنند.> خدادوست البته در این باره راهکاری هم ارائه می‌دهد و می‌گوید: «ما باید در برنامه‌های آموزشی پزشکان حتماً این بحث را بگنجانیم. وقتی پزشکان دانش داروهای گیاهی را کسب کنند، طبیعی است که آن را برای بیماران تجویز می‌کنند.»
ساماندهی عطاری‌ها؛ در دستور کار وزارت بهداشتعطاریها گرچه از قدیم، دکان‌های آشنایی برای ساکنان شهرها و روستاها به شمار می‌رفته‌اند اما غفلت از فعالیت‌شان، آن هم در شرایطی که ممکن است به بروز مشکلات جدی در افراد بینجامد، جایز نیست.
حساسیت در مورد مصرف داروهای گیاهی آنچنان بالاست که معاون طب سنتی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی چندی پیش با ابراز نگرانی درباره استفاده بی‌رویه و خودسرانه این قبیل داروها، خواستار اتخاذ تدابیر مناسب برای اقدام‌های غیرتخصصی در رابطه با مصرف داروهای گیاهی شد.
خدادوست با بیان این که اقبال زیاد مردم، یکی از دلایل افزایش بی‌حساب و کتاب تعداد عطاری‌ها در کشور است، می‌گوید: «اکثر مردم تصور می‌کنند که گیاه دارویی آسیبی به آنها وارد نمی‌کند و ممکن است بدون مشورت با پرشک این گیاهان را خریداری کنند در حالی که این گونه نیست. باید به این نکته توجه داشت که بسیاری از افراد به دلیل مشکلات زمینه‌ای از داروهای شیمیایی استفاده می‌کنند که این داروها ممکن است با بسیاری از داروهای گیاهی تداخل داشته باشد و برای فرد مشکلات ناگواری را ایجاد کند.»
این مقام مسئول ادامه می‌دهد: «هم اکنون برنامه‌هایی به منظور ساماندهی عطاری‌ها در حال انجام است و در تلاش هستیم با کمک صنف عطاری‌ها، ضابطه‌ها و قوانینی را برای این صنف اجرایی کنیم.»
دکتر جعفر میرفخرایی، دبیر انجمن تولیدکنندگان گیاهان دارویی هم در این رابطه می‌گوید: «مذاکراتی درخصوص گذراندن دوره‌های آکادمیک برای افراد علاقه‌مند و عطاری‌ها در دانشگاه انجام شده است و تفاهمنامه‌ای هم از سوی جامعه گیاه درمانی با دانشگاه جامع در این زمینه امضا شده تا افراد پس از گذراندن دوره‌های مربوط، مجوز لازم را برای این کار دریافت کنند.»
او ادامه می‌دهد: «در حال حاضر حدود 15 هزار عطاری به صورت غیرمجاز در کشور مشغول فعالیت هستند که با تأسیس داروخانه‌های گیاهی، افراد برای تهیه گیاهان دارویی مورد نیاز خود به این مراکز مراجعه می‌کنند؛ این در حالی است که صحت محصولاتی که دراین داروخانه‌ها به افراد عرضه می‌شود، مورد تأیید قرار گرفته است.»
دبیر انجمن تولیدکنندگان گیاهان دارویی معتقد است که باید وضعیت عطاری‌های غیرمجاز ساماندهی شود تا در جهت ارتقای سلامت مردم و افرادی که از گیاهان دارویی برای درمان بیماری‌ها استفاده می‌کنند، گام برداریم.
واقعیت این است که گاهی آنقدر از درمان بیماری، ناامید می‌شویم که شاید هر توصیه و راهکاری، جرقه‌ای باشد در ذهن‌مان تا درد کهنه را مرهمی بنهیم اما هر کاری هم برای خودش اصول و حساب و کتابی دارد.
قرار نیست همه چیز را بدانیم اما همیشه باید به یک اصل اساسی پایبند باشیم و آن این است که کار را به دست کاردان بسپاریم و امیدمان به معجزه‌گر اصلی باشد.
