استقبال بانوان از فراخوان «نوازش»

طرح داوطلبانه «نوازش کودکان زیر یک سال» برای اولین بار توسط سازمان بهزیستی بزودی اجرا می‌شود. مسئولان بهزیستی می‌گویند این طرح با این شکل اجرا در دنیا سابقه نداشته و برای نخستین بار در ایران آزمایش خواهد شد.

به گزارش ایران، هدف طرح، رشد روانی و عاطفی کودکان زیر یک سال ساکن در شیرخوارگاه‌ها اعلام‌شده، آنها که بی‌سرپرستند و کمبود نوازش و محبت می‌تواند آینده‌شان را تحت تأثیر قرار دهد. داوطلبان ثبت‌نام می‌کنند و بعد از پذیرش می‌توانند هفته‌ای شش ساعت از وقت شان را به این نوزادان اختصاص دهند. با آنها بازی کنند و عشق و محبت نثارشان کنند. این طرح برای اولین بار برای نوزادان زیر یک سال شیرخوارگاه شهید ترکمانی به ‌صورت آزمایشی اجرا می‌شود.

 اما این توضیحات برای فعالان حقوق کودک و روان‌شناسان کافی نبوده و آنها سؤال‌های بیشتری درباره آن دارند، اینکه طرح نوازش بر اساس چه ساز و کارهای علمی و تخصصی مطرح‌شده؟ استفاده از داوطلبان آموزش ندیده برای کودکان زیر یک سال ممکن است چه تبعاتی در پیش داشته باشد؟ صلاحیت داوطلبان نوازشگر طبق چه معیارهایی مشخص می‌شود؟ آیا نوازش، یک نیاز مقطعی است و مدت‌زمان دریافت نوازش برای کودکان چقدر است؟

داوطلبان نوازش کودک چه کسانی هستند

خیلی از روان شناسان هشدارمی‌دهند، کودک زیر یک سال، بیشترین نیاز به نوازش و برقراری ارتباط عاطفی را دارد. نیازی که اگر به‌موقع و درست سازمان‌دهی نشود، آسیب‌های عمیقی روی روان کودک بر جا می‌گذارد، آسیب‌هایی مانند خشونت، کمبود اعتمادبه‌نفس و منزوی شدن در بزرگسالی.
سازمان بهزیستی برای جلوگیری از این آسیب‌ها طرح داوطلبان نوازش را پیشنهاد داده است و زنان و مردان متأهل بین 28 تا 50 ساله که تجربه فرزند‌آوری دارند می‌توانند داوطلب این طرح باشند. در فراخوان طرح تأکید شده تحصیلات برای داوطلب نوازشگرمهم نیست وآن طور که مسئولان سازمان بهزیستی توضیح می‌دهند، نوازش ربطی به تحصیلات ندارد. در فرمی که برای ثبت‌نام داوطلبان در سایت سازمان بهزیستی قرار داده‌شده به‌جز ثبت مشخصات فردی داوطلب قصد و نیت او از انجام خدمات داوطلبانه هم پرسیده شده است.

 اولویت با متأهل‌هاست

وقتی به‌عنوان داوطلب به تلفن اعلام‌شده در سایت سازمان بهزیستی زنگ می‌زنم آقایی از پشت خط با خنده جواب می‌دهد: «چهار، پنج نفر را می‌خواستیم که انتخاب شدند، بیشتر از 500 نفر این روزها زنگ‌زده‌اند. خانم دیگه تموم شد انتخاب شدند.» چند سؤالی هم از یک خانم که خط دیگر را برمی‌دارد می‌پرسم و شرایط انتخاب شدن را می‌پرسم که او هم برایم توضیح می‌دهد: «کار خاصی نیست. این افراد را فقط برای نوازش می‌خواهیم. البته همه داوطلبان مصاحبه می‌شوند، نگران نباشید.»

سؤالات بیشتر درباره این طرح را اما عباس افروشه، کارشناس دفتر امور «شبه خانواده» سازمان بهزیستی پاسخ می‌دهد و تأکید می‌کند که آن چهار پنج‌نفری که تا حالا انتخاب‌شده‌اند هنوز در مراحل اولیه مصاحبه و بررسی صلاحیت هستند. چراکه داوطلبان ازنظر سلامت جسمی، روانی، صلاحیت اخلاقی، همچنین الگوهای مراوده‌ای، میزان تاب‌آوری و پختگی فردی موردبررسی دقیق قرارگرفته و فیلترهایی چون مصاحبه فردی، تعیین صلاحیت توسط حراست سازمان، ویزیت روانپزشک، انجام آزمایش‌های مربوط به‌سلامت جسمی و آموزش‌های گروهی کاربردی را پشت سر می‌گذرانند. محدودیت جنسیتی در این طرح وجود ندارد، اما بیش از 90 درصد متقاضی‌ها زن هستند.

او در گفت‌و‌گو با ایران تأکید می‌کند:«ثبت‌نام از داوطلبان همچنان ادامه دارد، تاکنون در ایران و جهان (به این شکل) سابقه اجرای چنین طرحی را نداشته‌ایم. در کشورهای دیگر معمولاً فرزندان پرورشگاه‌ها به خانواده‌های خارج ازآنجا سپرده می‌شوند؛ اما در ایران به دلیل محدودیت‌های قانونی در حال حاضر چنین امکانی وجود ندارد.»

 او انتخاب داوطلبان مناسب در این طرح را یکی از مهم‌ترین بخش‌های آن می‌داند: «در این جامعه انسان‌های زیادی هستند که ظرفیت‌های عمیق انسانی برای نثار محبت را دارند و این مهارت ماست تا آنها را پیدا کنیم.»

 او درباره اساس ارائه این طرح بیشتر توضیح می‌دهد: «انسان تا زیر یک سال فرصت دارد، محرک‌های عاطفی و روانی لازم را دریافت کند. در یک سال اول زندگی انسان، تراکم سیناپس‌های مغزی اتفاق می‌افتد که این تراکم در اثر محرک‌های عاطفی که فرد دریافت می‌کند ایجاد می‌شود. اگر فرد فاقد تجربه دریافت این محرک‌ها باشد تراکم لازم در سیناپس‌های سلول‌های مغزی ایجاد نمی‌شود که در تمام زندگی تأثیرات آن بر جا خواهد ماند و می‌تواند مشکلات عاطفی، انزوا، افسردگی و اختلال روانی به وجود بیاورد. برای همین ضرورت نوازش کودکان زیر یک سال برای ما ثابت‌شده است.»

او در پاسخ به این سؤال که چرا در فرم فراخوان به‌ صورت خاص بر مهم نبودن تحصیلات داوطلبان نوازش تأکید شده پاسخ می‌دهد: «به نظر شما مادر خوب لزوماً یک مادر تحصیلکرده است؟ مادر من یا شما لزوماً تحصیلات دانشگاهی داشتند؟ نثار عشق و محبت، انسانی متعادل و صبور می‌خواهد که ویژگی‌های عمیق انسانی دارد.» همچنین در پذیرش داوطلبان نوازش متأهل بودن به‌عنوان یکی از اولویت‌های پذیرش عنوان‌شده می‌پرسم یعنی مجردها مهربانی و نوازش بلد نیستند که افروشه می‌گوید: «اولویت با افراد متأهل است ما با پدیده‌ای به نام دلبستگی ممکن است سروکار داشته باشیم و افراد مجرد لزوماً ثبات لازم را ندارندوپس از ازدواج زندگی‌شان دستخوش تغییر است. اگر افراد مجرد را جذب کنیم ممکن است چندی بعد به فکر ازدواج بیفتند و همین مانع از ثبات و استمرار حضور این افراد شود.»

 او تأکید می‌کند: «تاکنون 5 نفر از مرحله اول و دوم مصاحبه صلاحیت گذشته‌اند، مصاحبه‌های اولیه توسط افرادی که تبحر خاص دارند انجام می‌شود و در آن افرادی با تعادل روانی و صبور برگزیده می‌شوند. کسانی که مشکل خاص عاطفی و خانوادگی نداشته و زندگی‌شان دارای نظم و روند طبیعی باشد. داوطلبان 6 ساعت در هفته را با کودکان می‌گذرانند و با کودکان بازی می‌کنند و عشق و محبت موردنظر را به کودکان می‌دهند.»

طرح نوازش کودکان و الگوی وابستگی

الگوی دلبستگی یا وابستگی یکی از مواردی است که روان‌شناسان همواره بر آن تأکید دارند. الگوی وابستگی ناایمن بین کودک و افرادی که به آنها عشق می‌ورزند می‌تواند منشأ بسیاری از مشکلات روحی و روانی در دوره بزرگسالی باشد. در طرح نوازش کودکان چقدر به این مسأله توجه شده است و کودکی که با نوازشگر ارتباط برقرار می‌کند، چطور بعد از مدتی با جدایی از او کنار می‌آید؟ آیا نوازشگر برای ماندن در کنار کودک تعهدی هم می‌دهد؟

فرشاد رضایی، روان‌شناس دراین‌باره به «ایران» می‌گوید: «بهتر است مراقبان یا نوازشگران کودک افراد مشخصی باشند و مدام عوض نشوند؛ یعنی اگر نوازشگری وجود دارد همان یک نفر تا آخر حفظ شود. عوض شدن دائمی مراقب‌ها در کودکان ایجاد اضطراب می‌کند. ارتباط باید حمایتی و قابل پیش‌بینی باشد و به‌طور ناگهانی قطع نشود.»

 او به پژوهشی اشاره می‌کند که در سال 56 در پرورشگاه‌های ایران انجام دادند و طبق آن مشخص شد: «بچه‌هایی که مهر و محبت دیده بودند، حتی رشد فیزیکی بهتری هم داشتند.»

افروشه درباره الگوی دلبستگی این کودکان هم می‌گوید: «ما مراقبیم تا یک دلبستگی عمیق بین کودک و نوازشگر ایجاد نشود، این افراد به‌هرحال نمی‌توانند جای مادر کودک را بگیرند و فقط یک محرک بیرونی هستند که به‌صورت محدود با بچه‌ها در ارتباط هستند و با بازی و بغل کردن بچه‌ها بخشی از نیاز این کودکان به محبت و توجه غیر مشروط عاطفی را تأمین می‌کنند. در حال حاضر در برخی موارد این کودکان حدود 20 ساعت از وقتشان در شبانه‌روز را بدون دریافت محرک روانی و عاطفی می‌گذرانند و به خاطر ساختار قانونی و سازمانی نمی‌توانند خارج از پرورشگاه هم به سر ببرند. مادریار هم نمی‌تواند برای همه کودکان زمان لازم را بگذارد. ما با این طرح فقط تلاش می‌کنیم این محرک‌ها را وارد زندگی کودک زیر یک سال کنیم و درعین‌حال تلاش می‌کنیم از وابستگی عمیق او با داوطلبان جلوگیری کنیم. البته امکان وابستگی وجود دارد به همین دلیل داوطلبانی انتخاب می‌شوند که امکان حضور در طرح را در سالیان دراز داشته باشند و تعیین برخی شروط جذب داوطلب چون سقف سنی 50 سال، تأهل، رضایت همسر داوطلب و... به همین دلیل در طرح دیده‌شده است.»

کودک و استمرار نوازش و رابطه عاطفی

«از نظر روان‌شناسی استمرار رابطه عاطفی و نه قطع و وصل شدن مدام آن در دوران کودکی بسیار مهم است و قطع ناگهانی رابطه‌ عاطفی در دوران نوزادی می‌تواند دنیای در حال شکل‌گیری کودک را دچار اغتشاش کند.» این گفته‌های شیوا دولت‌آبادی روان‌شناس و رئیس انجمن حمایت از حقوق کودکان است.

 او درباره طرح نوازش سازمان بهزیستی هم به روزنامه ایران می‌گوید: «نوازش یک مسأله مکانیکی نیست و باید ذهن و عواطف مراقبان هم در آن درگیر شود. به‌عنوان یک الگو در آفریقای جنوبی کودکان بازمانده از خانواده‌هایی که مبتلابه ایدز بودند به مادربزرگ‌های جانشین سپرده می‌شدند. آنها کودک را قبول می‌کردند و در محبت و نوازش او استمرار داشتند.

 این مسأله به تفکیک صورت‌ها هم در زمان نوزادی کمک می‌کند، زمانی که کودک در ذهنش آدم‌ها را از هم تفکیک می‌کند. به‌هرحال مجریان این طرح بدانند، صرف کردن وقت و نوازش بدون استمرار می‌تواند آسیب‌زننده هم باشد. هرچند در کل این طرح ایده خوبی است، چون آنها در این ساختار اداری و سازمانی باید به دنبال شیوه‌ای باشند که درنهایت زندگی کودکان را به زندگی واقعی نزدیک کنند. اگر این فرد بتواند برای نوازش وقت بگذارد و حضورش دائمی شود دست‌کم می‌تواند به یک چهره آشنا مثل خاله برای نوزاد تبدیل شود.»

 طرح نوازش کودکان هنوز اجرایی نشده و در مرحله آزمایشی و گزینش داوطلبان قرار دارد؛ اینکه سازمانی مانند بهزیستی در شیوه انتخاب داوطلبان چقدر دقت می‌کند و مسئولیت‌پذیر خواهد بود در آینده‌ای نه‌چندان دور مشخص خواهد شد. اینکه چقدر داوطلبان نوازشگر این سازمان خواهند توانست دنیایی بهتر برای کودکان بی‌سرپرست بسازند، دنیایی با اضطراب و تنهایی کمتر.