اگر ساخت سد ایلیسو ترکیه به پایان برسد، کار همه ما تمام است!

رضا رحیمی: در سال 1992 دولت ترکیه با افتتاح سد بزرگ آتاتورک بر رود فرات که ظرفیت آن معادل 650 سد ایرانی بود، عملاً آغاز شکل‌گیری ریزگردها در غرب ایران و تشدید بیابان‌زایی در عراق را سبب شد. هم‌اینک نیز خبرهایی به گوش می‌رسد که نشان می‌دهد، دولت ترکیه مصمم است، تین بار سد ایلیسو را بر روی رود دجله بسازد و با این کار از ورود 56 درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری کند.

به گزارش «تابناک» دولت ترکیه بنا دارد تا سد ایلیسو را ـ که بخشی از پروژه سدسازی ترکیه در جنوب شرقی این کشور است ـ نهایی کند. احداث این سد که ظرفیتی معادل سه برابر بزرگ‌ترین سد ایرانی یعنی کرخه دارد، سبب خواهد شد از ورود همه 56 درصد حجم آبی که از خاک ترکیه به دجله سرازیر می‌شد، جلوگیری شود و  فرایندهایی نظیر بیابان‌زایی و خشک‌سالی در عراق شدت یابد.

سد ایلیسو، یکی از سدهای بزرگ در حال احداث در کشور ترکیه است که ساخت آن از سال 2006 شروع شد و در سال 2019 به پایان خواهد رسید. با توجه به مرزی بودن این سد در جنوب شرق ترکیه و احداث آن بر روی رود دجله که به خاک عراق سرازیر می شود و محیط زیست کشور ایران را نیز به خود وابسته کرده است، این سد نیازمند مجوزهای قانونی بین المللی و جلب رضایت کشورهای ایران و عراق است که دولت ترکیه بدون اخذ مجوزهای قانونی از مجامع بین المللی در حال ساخت آن است.
 
پایگاه خبری «developmentnow»در این باره در سال 2012 نوشت: در حالی که بسیاری از کشورهای اروپایی به دلیل خسارات سنگین این طرح بر روی محیط زیست، کشاورزی و حیات انسانی در شهر و روستاهای عراق با احداث آن مخالف هستند، برخی کشورهای خاورمیانه که عراق آنها را دوست و برادر خود می داند، در حال حمایت از ترکیه برای تکمیل این سد خانمان برانداز هستند.
 
پایگاه خبری مذکور در همان سال از قول «دکتر اعظم الواش» مدیر محیط زیست وقت عراق نوشت: سد ایلیسو در نهایت منجر خواهد شد تا زمین های کشاورزی در عراق خشک شوند، بسیاری از کشاورزان و دامداران از گرسنگی بمیرند و تمدن چند هزار ساله عراق در میان رودان نابود شود.

ناگفته پیداست که تشدید فرایندهای مخرب زیست‌محیطی در کشور عراق با وجود تجربه یک دوره طولانی شیوع ریزگردهای عراقی که حیات انسانی در مناطق غرب و جنوب غرب ایران را با مشکل مواجه کرده بود، تا چه حد می‌تواند در افزایش خطر ریزگردها و تخریب محیط زیست ایران نیز مؤثر باشد.

در سال 1992 و با احداث سد آتاتورک بر روی رود فرات، شرایطی ایجاد شد که در کشور عراق، درگیری‌های قومی و قبیله‌ای بر سر آب شکل بگیرد، فرایند بیابان‌زایی افزایش یابد و ۶۷۰ هزار هکتار مزارع کشاورزی قابلیت کشت خود را از دست بدهند. نتیجه این رخداد انسانی شکل‌گیری ریزگردهایی بود که به وسیله بادهای... به سمت ایران منتقل و سال به سال به حجم آنها نیز افزوده شد.

اکنون نیز جنوب غرب آسیا و به ویژه غرب ایران در شرایطی است که با احداث و نهایی شدن سد ایلیسو بر روی رود دجله، باید در آینده نزدیک بر اثر حوادثی نظیر شیوع ریزگردها، شاهد افزایش هرچه بیشتر نا آرامی‌های زیست‌محیطی خواهد بود.

نگران کننده تر آنکه با ممانعت دولت ترکیه از ورود آب فرات به عراق و در نهایت تالاب هورالعظیم یک فاجعه زیست‌محیطی در جنوب غرب ایران شکل گرفت و تالابی که روزگاری محل صید و صیادی اهالی و سیستم طبیعی خنک کننده هوا بود، رفته رفته کارکردهای انسانی خود را از دست داد. در اوضاع کنونی هم نهایی شدن سد ایلیسو بر روی رود دجله، دیگر منبع آبی تالاب هورالعظیم باید منتظر مرگ قریب الوقوع این تالاب و یک فاجعه بزرگ زیست محیطی در ایران ماند.

در رابطه با ماهیت و خسارات این اقدام ترکیه، «محمد درویش»، مدیرکل دفتر مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط‌زیست اظهار داشت: دولت ترکیه که در دو دهه گذشته با ساخت سدهای بسیاری در حوضه آناتولی جنوبی و سرچشمه‌های اصلی و فرات، از ورود آب به کشور سوریه و عراق جلوگیری کرده است، در حال ساخت سد ایلسیو با گنجایش 43میلیارد متر مکعب و ظرفیتی معادل 3برابر، بزرگترین سد ایران یعنی کرخه است.

درویش با بیان اینکه سدهای ساخته شده بر روی دجله و فرات، تمام آب این دو رودخانه را می‌گیرند، بیان داشت: خشک شدن تالاب‌های مرکزی عراق و سوریه، تبدیل تالاب هورالعظیم به بزرگ‌ترین کانون بحرانی ریزگرد در منطقه درگیری 25استان غربی و مرکزی کشورمان با معضل ریزگردها و افزایش چشمگیر این مسأله، نمونه‌ای از ارمغان حذف حقابه دجله و فرات است.

مدیر کل دفتر مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: نابودی بیش از شش و نیم میلیون هکتار از اراضی کشاورزی عراق، سوریه، ایجاد کانون‌های فرسایش بادی و تولید گرد و خاک، خشکی عراق و گرد و غبار برخاسته از این کشور بر روی ایران، از دیگر آسیب‌های جبران‌ ناپذیر اقدام دولت ترکیه با احداث سدهای گاپ است.

این مقام مسئول در سازمان حفاظت محیط زیست، با تأکید بر آسیب‌های نگران‌کننده احداث سد ایلیسو در ترکیه افزود: اگر ساخت سد ایلیسو به پایان برسد، کار همه ما تمام است و همه نقاط کشور ما درگیر ریزگرد خواهد شد؛ بنابراین، ایران باید هر چه زودتر از تکمیل این سد که تا سال 2019 افتتاح خواهد شد، جلوگیری کند.

با شرایط مذکور و نزدیکی یک فاجعه بزرگ زیست محیطی برای کشور، آنچه جالب توجه است، بی‌تفاوتی مسئولین کشور برای پیگیری موضوع از طریق مجامع بین‌المللی و مذاکرات دوجانبه یا چندجانبه است؛ نکته‌ای که البته شاید حوادث تروریستی و ناامنی‌های سیاسی نظامی سوریه و عراق بر عملیاتی شدن آن مؤثر بوده است و البته همین حوادث نیز به زودی بحران‌های سیاسی نظامی را حداقل در عراق تشدید خواهد کرد.

گفتنی است، پیشتر برخی سازمان های مردمی و فعال در حوضه محیط زیست، با انتشار بیانیه ای در رابطه با خطرهای احداث این سد نوشتند: طرح ساخت سد ايليسو بر رودخانه دجله، سرزمين هاي ميان رودان را كه از نظر طبيعي و فرهنگي داراي اهميت بسيار است، در معرض خطر قرار داده است.

اين منطقه به دلايل بسيار، منحصربه فرد است: از نظر جغرافيايي، آب وهوايي و زيستي، تنوع زيادي دارد. گذار شيوه زندگي كوچ نشيني به شيوه كشاورزي يكجانشين در اين منطقه رخ داده است. وجود هزاران سايت باستاني در اين منطقه، گواه بر وجود فرهنگ هاي پرشماري است كه در اين منطقه در هم آميخته و فرصتي بي مانند را براي كسب دانش بيشتر از تاريخ بشريت فراهم ساخته اند.