برنامه ملی ارتقای بهره‌وری یکی از برنامه‌های 12 گانه مصوب ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی است که دولت برای اجرایی کردن اقتصاد مقاومتی اعلام کرده ودر قالب این برنامه ملی تعداد 10 طرح اولویت‌دار برای بهبود بهره‌وری در سال 1395 تعریف شده است. بهره‌وری به بیانی ساده، استفاده بهینه از امکانات موجود است. سازمان ملی بهره‌وری ایران به عنوان دستگاه حاکمیتی سیاستگذار، برنامه‌ریز و نظارتگر، بر اجرای این طرح‌ها و در چارچوب وظایف سازمانی خود فعالیت می‌کند.
خانم دکتر رؤیا طباطبایی رئیس این سازمان و دبیر هدف ملی ارتقای بهره‌وری، در گفت‌و‌گو با «ایران» از چالش‌های بهبود بهره‌وری و جزئیات طرح‌های برنامه ارتقای بهره‌وری برای حرکت به سمت عملیاتی کردن اقتصاد مقاومتی سخن گفته است که در ادامه می‌آید.
سال‌جاری به عنوان سال اقتصاد مقاومتی؛ اقدام و عمل نامگذاری شده است. در آذر ماه سال 1392 مسئولیت ریاست سازمان ملی بهره‌وری ایران را به عهده گرفتید و در بهمن ماه همان سال سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغ شد. در یکی از بندهای 24 گانه سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی تأکید خاصی بر محور قرار گرفتن بهره‌وری شده. چنین تأکیدی چه وضعیتی را برای شما و سازمان ملی بهره‌وری ایران رقم زد؟
از آذر ماه سال 1392 سازمان ملی بهره‌وری ایران با مدیریت جدید شروع به فعالیت کرد. دو ماه پس از آن یعنی در بهمن ماه 1392 سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی توسط رهبر معظم انقلاب ابلاغ شد. در سه‌بند آن به صراحت کلمه بهره‌وری آمده است و بخصوص بند 3 که محور قرار دادن بهره‌وری در رشد اقتصادی مطرح شده و در نیمی از 24 بند سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، به مؤلفه‌های اصلی اثرگذار بر ارتقای بهره‌وری اشاره شده مثل دانش‌بنیانی و مثل عدالت‌بنیانی و کار آفرینی و رقابت‌پذیری و غیره.
بنابراین می‌توانیم بگوییم در سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، هیچ مقوله‌ای به اندازه بهره‌وری، مورد توجه قرار نگرفته است.
از همان ماه‌های اول مدیریت جدید در سازمان ملی بهره‌وری ایران دیدیم یکی از مواد عمل نشده در قانون برنامه پنجم توسعه، ماده 79 بوده است. در ماده 79 به سازمان ملی بهره‌وری ایران، تکلیف شده که «برنامه جامع ملی بهره‌وری» کشور را تهیه کند و بعد از تصویب به هیأت وزیران، برای اجرا ابلاغ شود. سال 1390 سال اول شروع برنامه پنج ساله پنجم توسعه بوده است ولی در سال 1394 برنامه جامع بهره‌وری به تصویب هیأت دولت رسیده است. اگرچه تدوین این برنامه عقب افتاده بود ولی وقتی از آذر ماه 1392 به بعد که سازمان ملی بهره‌وری شروع به تدوین آن کرد، دو ماه بعد از آن سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغ شد. بنابراین در مقدمه برنامه جامع بهره‌وری هم نوشته شده که یکی از بنیان‌های اصلی در تدوین این برنامه جامع بهره‌وری کشور، سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی بوده و از آن بهره‌مند شده است.
در این مدت هم برای تدوین لایحه برنامه ششم توسعه، تعدادی شورای برنامه‌ریزی در نظر گرفته شد. یکی از این شوراها، شورای برنامه‌ریزی ارتقای بهره‌وری بود. در آنجا هم سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی مورد توجه بود.
در قانون برنامه پنجم توسعه مصوب شده بود که از سال دوم اجرای برنامه پنجم توسعه، دستگاه‌های اجرایی و سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها، گزارش‌های مربوط به بهره‌وری خودشان را به سازمان ملی بهره‌وری ارائه کنند. این کارها تا چه حد انجام شده بود؟
چون سازمان ملی بهره‌وری ایران، در آن زمان برنامه جامع ملی بهره‌وری را ارائه نداده بود، سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرایی بیان می‌کردند که ما نمی‌دانیم چطور کار کنیم و چطور گزارش بدهیم.مثل داستان مرغ و تخم مرغ، این دو تا موضوع به هم گره خورده بود.
در چارچوب شورای برنامه‌ریزی ارتقای بهره‌وری، جلساتی برای آسیب‌شناسی بهره‌وری در برنامه‌های توسعه سوم، چهارم و پنجم توسعه برگزار شده بود. نتیجه آسیب‌شناسی این جلسات شورا چه بود؟
آسیب‌شناسی انجام شد که چه عواملی باعث شده بهره‌وری ارتقا پیدا نکند. در سطح کلان، عواملی بر بهره‌وری اثر می‌گذارند مثل رقابت‌پذیری. خب ما مشکل رقابت‌پذیری در کشور داریم.
دانش‌بنیانی نیز بر بهره‌وری اثر می‌گذارد. دانش‌بنیانی در تمام عرصه‌ها و حوزه‌ها، خیلی مورد توجه قرار نگرفته است. عدالت‌بنیانی هم بر بهره‌وری اثر می‌گذارد. ما می‌دانیم مسائل مربوط به عدالت، فساد یا عدم شفافیت، نیاز به کار دارد. مسأله دیگر آموزش است. آموزش ما از پایین‌ترین سطوح و از آموزش‌های دبستانی و دبیرستانی و دانشگاهی، نیاز به بازنگری جدی دارد.
ما آینده‌نگری نمی‌کنیم. یعنی الان ما نمی‌دانیم 10 سال یا 15 سال آینده مملکت، دنیا و منطقه به چه رشته‌های دانشگاهی نیاز دارند. عوامل دیگری هم هستند که باعث شده‌اند بهره‌وری نتواند بالا برود. استفاده از تکنولوژی‌های روز دنیا در ارتقای بهره‌وری تأثیر دارد و همچنین سرمایه‌گذاری خارجی. از طرفی تعامل با دنیا نداشته‌ایم. سرمایه‌گذاری خارجی انجام نشده بود. تحریم‌ها نیز باعث شده بود که ما نتوانیم به تکنولوژی‌های روز دنیا دسترسی داشته باشیم، نتوانیم با دنیا تعامل کنیم و نتوانیم واردات و صادرات مناسبی داشته باشیم. حوزه‌های اصلی رقابت‌پذیر ما، حوزه‌های نفت و گاز و پتروشیمی ما هستند که به دلیل تحریم‌ها، خیلی خلل به آنها وارد شده بود.
برنامه جامع ملی بهره‌وری، در مرداد 1394 توسط هیأت دولت تصویب شد. تا قبل از تهیه این برنامه جامع، آیا آمار و اطلاعاتی که در مورد میزان بهره‌وری کشور داده می‌شود قابل استناد و مستحکم نیست؟
سازمان ملی بهره‌وری ایران، آمارهای مربوط به بهره‌وری را از سال‌های 1375 و حتی قبل‌تر از آن دارد. برنامه جامع بهره‌وری کشور در تاریخ 11 شهریورماه 1394 توسط آقای جهانگیری معاون اول محترم رئیس جمهوری ابلاغ شد.
سازمان‌های دولتی بیان می‌کردند ضابطه‌ای وجود ندارد که گزارش‌های بهره‌وری سازمان خود را ارائه کنند آیا آماری که در مورد میزان بهره‌وری سال‌های قبل داده می‌شود صحت ندارد؟
صحت دارد. روی سایت اینترنتی سازمان ملی بهره‌وری ایران، آمار مربوط به بهره‌وری نیروی کار و بهره‌وری سرمایه و بهره‌وری کل عوامل تولید و انرژی برای بخشهای 9 گانه اقتصاد کشورمثل بخشهای کشاورزی و صنعت درج شده است. بحث سازمان‌ها درباره آمار نبود. آنها باید تک تک می‌گفتند برای ارتقای بهره‌وری چه کار کرده‌اند. آمار، یک چیز دیگر است. اگر کنار آن، آمار هم می‌دادند چه بهتر. چون برنامه جامع بهره‌وری کشور ابلاغ نشده بود بهانه‌ای بود برای اینکه این موضوع خیلی جدی گرفته نشود. اما الان دیگر این بهانه نیست و هم خودشان تعامل خیلی خوبی با سازمان ملی بهره‌وری دارند و هم ارتباطات و همکاری‌های خیلی ارزشمندی با همدیگر داریم.
در زمینه آمار نیز دستورالعمل‌های سنجش شاخص‌های بهره‌وری توسط آقای دکتر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور برای 17 وزارتخانه اخیراً ابلاغ شده است.
یک سوم از 8 درصد رشد اقتصادی مورد نیاز کشور طبق قانون برنامه‌های پنج ساله توسعه باید از محل ارتقای بهره‌وری تأمین شود. در سال 1391 که رشد اقتصادی حدوداً منفی 7 درصد بوده، وضعیت بهره‌وری چگونه بوده است؟
وقتی رشد اقتصادی منفی بوده، رشد بهره‌وری هم معنایی ندارد و وضعیت خوبی نداشته است ولی سال 1393 که رشد اقتصادی 3 درصد بود از آن 3 درصد، حدود 2 درصد از طریق ارتقای بهره‌وری حاصل شده. اگر سهم بالایی از بهره‌وری از رشد به صورت پایدار و بادوام باشد آن وقت ما می‌توانیم خوشحال باشیم که بهره‌وری، سهم خودش را از رشد اقتصادی ایفا می‌کند. ستاد اقتصاد مقاومتی 12 برنامه ملی برای تحقق اقتصاد مقاومتی تعریف کرده که یکی از این برنامه‌ها، برنامه ملی ارتقای بهره‌وری است.
برنامه شماره یک، برنامه ملی ارتقای بهره‌وری است.
سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، دستگاه مسئول اجرای برنامه ملی ارتقای بهره‌وری است و وزارتخانه‌های کار و تعاون، وزارت نفت، جهادکشاورزی و صنعت و معدن، دستگاه‌های همکاربرای ارتقای بهره‌وری نیروی کار، سرمایه، انرژی و آب هستند. در این زمینه چه اقداماتی انجام شده است برای اجرایی و عملیاتی کردن اقتصاد مقاومتی؟
در نهایت برای 12 برنامه ملی تحقق اقتصاد مقاومتی، مجموعاً 200 طرح به تصویب ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی رسید. تعداد 120 طرح از آنها برای اجرا در سال 1395 در اولویت قرار گرفت.از این 120 طرح اولویت‌دار، تعداد 10 طرح سهم برنامه ملی ارتقای بهره‌وری است.
یکی از طرح‌های برنامه ملی ارتقای بهره‌وری، کاهش تلفات شبکه توزیع برق به کمتر از 10 درصد است و تک رقمی شدن آن برای نخستین بار در صنعت برق کشور. یک طرح دیگر، نصب کنتورهای هوشمند روی چاه‌ها و نصب ابزارهای اندازه‌گیری مناسب در منابع آب‌های سطحی روی 1000 ایستگاه است.
پروژه سوم پر و مسلوب‌المنفعه کردن 20 هزار حلقه چاه فاقد پروانه و مضر به مصالح عمومی است. طرح چهارم، ساخت بخش بخار نیروگاه‌های گازی به ظرفیت 7 هزار مگاوات است. طرح پنجم، اجرای سیستم اندازه‌گیری هوشمند(AMI) و شروع هوشمندسازی شبکه با نصب 400 هزار کنتور هوشمند در سال 1395 است.
پروژه ششم، اصلاح الگوی مصرف آب در بخش شرب و کاهش درصد تعداد واحدهای با مصرف بالای 20 مترمکعب. طرح هفتم، توسعه سامانه‌های نوین آبیاری در 250 هکتار است. طرح هشتم، توسعه تولید، اصلاح، بازسازی و نوسازی هزار و 777 هکتار از واحدهای گلخانه‌ای. طرح نهم، ساخت و تکمیل شبکه‌های فرعی آبیاری و زهکشی به میزان 150 هزار هکتار.
از همه مهمتر که ما در سازمان ملی بهره‌وری، مجری آن هستیم طرح دهم برنامه ملی ارتقای بهره‌وری است یعنی اجرای چرخه مدیریت بهبود بهره‌وری در 10 بنگاه بزرگ اقتصادی منتخب.
انتخاب کرده‌اید که کدام شرکت‌های ایرانی چرخه مدیریت بهبود بهره‌وری را اجرا خواهند کرد؟
ما برای اینکه کار خوب پیش برود اینطور عمل کردیم. به وزارت نیرو نامه نوشتیم و آنها اسامی شرکت‌های بزرگ را به ما دادند. با وزارت نفت مکاتبه کردیم و آنها اسامی شرکت‌های بزرگ را دادند. با وزارت صنعت و معدن نیز همین طور. سه استان کرمان، آذربایجان شرقی و لرستان به عنوان استان‌های پایلوت(طرح آزمایشی) اقتصاد مقاومتی انتخاب شده‌اند. به رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی این سه استان هم نامه نوشتیم که تعدادی از بنگاه‌های بزرگ استان خودشان را به ما معرفی کنند.
حداقل 10 بنگاه بزرگی که تا آخر اجرای این چرخه در این طرح همکاری می‌کنند، بعداً می‌توانند برای بقیه بنگاه‌های کشورمان الگو شوند.در منشور این طرح خواسته شده اگر هر شرکت، کارهایش را درست انجام بدهد تشویق شود.
از زمانی که برنامه‌های ملی در قالب مصوبه‌های ستاد اقتصاد مقاومتی مطرح شده و به تصویب رسیده، عملاً چه اتفاقاتی در حوزه بهره‌وری رخ داده است؟
افقی که برای اجرای سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی دیده شده حداقل تا پایان دوره سند چشم‌انداز است. از 120 طرح اولویت دار سال 1395 که 10 طرح هم سهم برنامه ملی ارتقای بهره‌وری است و در سال 1395 استارت آنها زده شده است، فقط یک گام از 10 گام برای اجرایی شدن سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی است.ما فکر می‌کنیم این طرح‌های
10 گانه برنامه ملی ارتقای بهره‌وری، خیلی عملیاتی هستند و خوب هستند. کافی نیستند ولی به هر حال اجرای آنها لازم بوده است. البته ما برخورد کرده‌ایم به مقطعی که سرمایه‌گذاری در کشور کم است و همچنین سرمایه‌گذاری خارجی هم کم است. این شرایط، یک مقدار مشکل است. با همین شرایط مشکل، فکر شده که این طرح‌ها برای گام اول از 10 گامی که تا پایان دوره سند چشم‌انداز مورد نظر است، می‌توانند اقدامات خوبی برای شروع کار باشند. یک ساله هم یعنی در سال 1395 می‌خواهیم این کارها را به انجام برسانیم.
در حوزه‌های بهره‌وری نیروی کار و سرمایه و انرژی و آب، آیا آموزش‌های خاصی شما در چارچوب سازمان ملی بهره‌وری ارائه کرده‌اید یا دستگاه‌ها با شما همکاری می‌کنند؟
بخش خیلی مهمی از کارهای سازمان ملی بهره‌وری، آموزش است. الان 15 سرفصل را به تمامی دستگاه‌ها داده‌ایم که بهره‌وری آب، نیروی کار، انرژی و سرمایه، از جمله اجزای آن هستند. ما از دستگاه‌ها خواسته‌ایم که از این 15 دوره آموزشی سازمان ملی بهره‌وری، پنج سرفصل که برای آنها اولویت دارد انتخاب کنند تا طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده، این دوره‌ها برگزار شود. این دوره‌ها را با بهترین استادانی که در کشور وجود دارند برگزار
خواهیم کرد.
برای مثال بهره‌وری انرژی برای وزارت نیرو اولویت دارد یا آب، اولویت دارد ولی ممکن است برای وزارت خارجه، اولویت‌های دیگری مهم باشد. به همین دلیل گفتیم هر دستگاه اجرایی، پنج دوره اولویت‌دار را انتخاب کند.
شما از سال 1384 به بعد مدیر گروه شاخص‌سازی آینده پژوهی مرکز تحقیقات استراتژیک بوده‌اید و یکی از گروه‌های زیرمجموعه معاونت پژوهش‌های اقتصادی مرکز تحقیقات استراتژیک که آن معاونت را آقای نوبخت به عهده داشتند و ریاست مرکز هم به عهده آقای دکتر روحانی تا قبل از انتخاب به ریاست جمهوری. آماری که مربوط به سال 2014 در شاخص رقابت‌پذیری بهره‌وری است رتبه ایران 83 بین 144 کشور بوده است. در یک چشم‌انداز 5 ساله یا 10 ساله، امیدوار هستید که بتوانیم سهم بهره‌وری کشورمان را به یک سوم از کل رشد اقتصادی سالانه برسانیم؟
خوشبختانه در سال 2015 شاخص رقابت‌پذیری ایران 9 پله صعود کرده و به رتبه 74 دست یافته است. یعنی دنیا هم بر این عقیده است که تعامل ایران با دنیا بیشتر شده و شاخص رقابت‌پذیری ما توانست 9 پله ظرف یک سال ارتقا پیدا کند.
الان مشکلات منطقه خاورمیانه و مشکلات جهان را داریم. تبعات برگزیت یعنی خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا و تأثیرات آن بر بازارها را ملاحظه فرمودید که چه تأثیری بر بازارهای سهام و بازارهای ارز گذاشت. می‌خواهم بگویم الان در موقعیتی در جهان هستیم که تغییرات خیلی سریع و خیلی شگرف رخ می‌دهد. منطقه ما هم از نظر سیاسی، منطقه‌ای است که الان یک مقدار مشکل دارد.
در برنامه‌های پنج ساله چهارم و پنجم توسعه مقرر شده بود یک سوم رشد اقتصادی سالانه از محل بهره‌وری تأمین شود یعنی حدود 3/33 درصد که تحقق پیدا نکرد. برای برنامه ششم توسعه اعلام شده که سهم بهره‌وری به 35 درصد از کل رشد اقتصادی کشور برسد. واقعاً می‌توانیم در 5 سال آینده به این هدف برسیم؟
ما می‌توانیم. به طور تاریخی تقریباً نشان داده شده بهره‌وری سهم 25 درصدی از رشد اقتصادی سالانه ایران داشته است. بنابراین رسیدن به سهم 35 درصدی امکانپذیر است. سهم بهره‌وری از رشد اقتصادی اکثر کشورهای پیشرفته، بالای 50 درصد است.
یعنی آن کشورها آنقدر بهره‌ور هستند که نیمی از رشد را از محل بهره‌وری و امکانات موجود تأمین می‌کنند؟
بله؛ اینقدر به بهره‌وری توجه می‌کنند، برنامه‌ریزی‌های دقیق دارند، به بهره‌وری می‌اندیشند و به بهره‌وری عمل می‌کنند. اما برای ما نیز هدف 35 درصدی از کل رشد اقتصادی سالانه، دست‌یافتنی است.
بعضی از کشورهای منطقه مو‌فق‌تر از ما در زمینه ارتقای بهر‌وری عمل کرده‌اند. با کشورهای همسایه که در قالب سند چشم‌انداز 20 ساله هم رقیب ما هستند تعاملاتی دارند؟
ما با کشورهای رقیب اصلی در سند چشم‌انداز اگر عربستان سعودی و ترکیه را در نظر بگیریم، نه ولی ما چون عضو سازمان بهره‌وری آسیایی هستیم و 19 کشور عضو آن هستند، با کشورهای عضو آن سازمان تعاملات و ارتباطات خیلی خوبی داریم از جمله با ژاپن، کره جنوبی، مالزی، هندوستان، تایوان و سنگاپور.
کره و ژاپن هر سال بالای 50 درصد از کل رشد اقتصادی را از محل بهره‌وری تأمین می‌کنند. آیا تعاملات با آن کشورها می‌تواند تأثیر عینی داشته باشد و کمک‌هایی دریافت کرده‌اید؟
ارتباطات را داریم بیشتر می‌کنیم. تعاملاتی در قالب برنامه‌های دوجانبه داریم. برای مثال الان تایوان گفته است آمادگی دارد که روی موضوعات محیط زیست و بهره‌وری سبز با ایران همکاری داشته باشد. کره جنوبی هم بیان کرده است که در زمینه‌های پتروشیمی، علاقه‌مند است با ایران همکاری کند.
در حوزه‌های آموزشی و فرهنگ‌سازی مرتبط با بهره‌وری در سازمان ملی بهره‌وری چه فعالیت‌هایی داشته‌اید.
ما به کمیت توجه نمی‌کنیم بلکه به کیفیت توجه می‌کنیم. انتشارات خیلی خوبی را برای مفاهیم بهره‌وری و تکنیک‌های بهره‌وری و در زمینه محاسبات بهره‌وری، داشته‌ایم و تعدادی هم زیر چاپ داریم. همه اینها را به صورت الکترونیکی نیز روی سایت اینترنتی سازمان ملی بهره‌وری گذاشته‌ایم.
در هر سال بین 70 تا 80 نفر از متخصصان ایرانی برای دوره‌های سازمان بهره‌وری آسیایی اعزام می‌شوند. مجموعه گزارش‌های حضور متخصصان ایرانی را که از سال 2010 تا 2015 به این دوره‌ها رفته‌اند در 10 دسته‌بندی عنوان موضوعی از جمله «بهره‌وری در بخش عمومی»، «بهره‌وری در بخش کشاورزی و غذا»، «بهره‌وری انرژی»، «بهره‌وری در بنگاه‌های کوچک و متوسط» و «بهره‌وری سبز و پایدار» در لوح‌های فشرده(CD) منتشر کردیم و روی سایت سازمان ملی بهره‌وری هم گذاشته‌ایم و قابل دانلود شدن است.
این کار، شاید یکی از ارزشمندترین کارهایی باشد که سازمان ملی بهره‌وری در زمینه ترویج بهره‌وری و انتشار مطالب و مواد لازم آموزشی، در سال‌های اخیر انجام داده است.
سازمان ملی بهره‌وری ایران به عنوان سازمانی حاکمیتی چه همکاری‌هایی با انجمن‌های خصوصی و غیردولتی مرتبط با بهره‌وری داشته است؟
یکی انجمن بهره‌وری ایران است و یکی هم انجمن توسعه بهره‌وری. ما با این انجمن‌ها ارتباط و تعامل داریم. اخیراً این دو انجمن به مناسبت روز بهره‌وری و با همکاری سازمان مدیریت صنعتی، یک همایش برگزار کردند و اتفاقاً راجع به اقتصاد مقاومتی هم بود. روز بهره‌وری، اول خرداد است. از من به عنوان سخنران افتتاحیه دعوت کرده بودند. وظیفه و رسالت ما این است که علاوه بر بخش دولتی، با بخشهای غیردولتی و تعاونی نیز ارتباط داشته باشیم، حتی با بنگاه‌ها.
