در برابر توافقات پشت پرده آمریکا و روسیه در سوریه چه باید بکنیم؟

پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ و در ادامه حمله موشکی ایالات متحده به پایگاه الشعیرات در استان حمص، بسیاری از ناظران تصورشان این بود که شانس هرگونه همکاری واشنگتن و مسکو برای ایجاد توافقات دو یا چند جانبه جهت حل و فصل بحران سوریه از بین رفته است.

در این مدت، همکاری ها و هماهنگی جزئی نیز در بحبوحه تنش های فزاینده میان دو کشور در سوریه، به ویژه به دلیل حملات هوایی ائتلاف ضد داعش به رهبری آمریکا علیه مواضع نیروهای ارتش سوریه، ادامه یافت؛ اما در اوج تنش ها، خبری غیرمنتظره در حاشیه نشست سران کشورهای «جی 20» در هامبورگ آلمان، همه ناظران و تحلیلگران را غافلگیر کرد.

این خبر چیزی جز توافق آمریکا و روسیه برای ایجاد آتش بس در جنوب غربی سوریه نبود. ترامپ و پوتین در حاشیه این نشست طی یک دیدار دو ساعته به چنین توافقی رسیدند؛ توافقی که به نظر می رسد، دو کشور در حال برنامه ریزی جهت گسترش آن به مناطق دیگر و یا ارتقای سطح آن به مناطق «کاهش تنش» یا حتی مناطق«پرواز ممنوع» هستند.
 
از آنجایی که شاید مهم ترین دلیل حضور شش ساله نیروهای ایران و حزب الله در سوریه تثبیت حضور و دسترسی جبهه مقاومت بر این منطقه از سوریه بوده است و جنوب غربی سوریه، مهم ترین ناحیه و موقعیت میدانی برای ایران و حزب الله در سوریه محسوب می شود، به همین جهت به حاشیه رفتن آن ها در این جبهه می تواند تبعات جبران ناپذیری به همراه داشته باشد.

در همین زمینه، «فارن پالیسی» نوشت: این توافق دربردارنده درخواست هایی از سوی رژیم اسرائیل و دولت اردن است تا نیروهای ایرانی و نیروهای نظامی وابسته به ایران از جمله حزب الله، کاملا از مرزهای سوریه با اردن و اسرائیل و از جمله از بلندی های جولان دور نگاه داشته شوند. با این حال، برخی مقامات سابق دیپلماتیک آمریکا درباره عملی شدن این بند از توافق و اینکه آیا روسیه به عنوان ضامن این آتش بس، نیرویی قابل اطمینان خواهد بود یا نه، دچار شک و تردید هستند.

هنوز تحلیل های این توافق به پایان نرسیده بود که خبر غافلگیرکننده دیگری از سوی آمریکایی ها، مبنی بر دستور دونالد ترامپ برای پایان دادن به برنامه مخفیانه سازمان سیا ـ که تحت ریاست «باراک اوباما» رئیس جمهور سابق آمریکا و با هدف آموزش شورشیان میانه روی مخالف اسد آغاز به کار کرده بود ـ توجه همگان را به خود جلب کرد.

به نظر می رسد، این اقدام آمریکا بی ارتباط با توافقات با روسیه در سوریه نبوده است. در واقع، برخی تحلیلگران بر این باورند که واشنگتن با قطع حمایت های خود از معارضان امتیازی به روسیه داده تا امتیازاتی بگیرد؛ امتیازاتی که شاید کامل در تضاد با منافع ایران و محور مقاومت باشد.

حال پرسشی که مطرح می شود این است که اگر آمریکا و روسیه به توافقاتی در سوریه دست یابند که در تضاد با منافع راهبردی ایران باشد، چه باید بکنیم و چه سیاست هایی در پیش گیریم؟!

در پاسخ باید گفت: در مقابل توافقات احتمالی آمریکا و روسیه در سوریه که ممکن است در تعارض با منافع ما باشد، گزینه های زیادی نداریم؛ با این حال، گزینه های محدودی وجود دارد که می تواند از به حاشیه رفتن کامل نقشمان در سوریه جلوگیری کند.

گسترش حوزه نفوذ

یکی از مهم ترین گزینه ها و ابزارهای میدانی ج.ا.ایران، گسترش حوزه نفوذ خود با سایر نقاط سوریه است. هم اکنون عمده نفوذ ایران در سوریه در مناطق جنوب غربی و شمال غرب سوریه است. مهم ترین مسأله و چالشی که هم اکنون وجود دارد این است که جنوب غربی سوریه طبق توافق آمریکا و روسیه به عنوان منطقه آتش بس اعلام شده است؛ توافقی که به نظر می رسد از جزئیات آن اطلاع زیادی نداشته باشیم و مهم تر اینکه ممکن است، به یک منطقه «کاهش تنش» یا «منطقه پرواز ممنوع» و یا با خواست اسرائیل «منطقه حائل» تبدیل شود؛ مسأله ای که اگر اتفاق بیفتد، بدین معناست که نیروهای ایران و محور مقاومت باید از این منطقه خارج شوند و جای خود را به نیروهای دیگر نظیر نیروهای آمریکا یا روسیه بدهند.

حال اگر فرض را بر این بگیریم که چنین توافقی ممکن است در تضاد با منافع راهبردی ایران در سوریه باشد، مهم ترین اقدامی که باید انجام دهیم، این است که حوزه نفوذ خود را باید از جنوب غرب و شمال غرب سوریه به مناطق دیگر این کشور گسترش دهیم تا قدرت چانه زنی بیشتری را در سوریه به دست آوریم و در تنگنای سیاسی و میدانی این بحران قرار نگیریم.

مهمترین حوزه مورد نظر برای گسترش نفوذ، شرق سوریه است؛ جایی که در چند مدت اخیر، تنش هایی بین ایران و آمریکا در آنجا در جریان بوده است. با این حال، ایران به خوبی می تواند در این منطقه کسب نفوذ کند.

دیرالزور که هم اکنون در اختیار داعش است، می تواند نقطه هدف باشد؛ جایی که نیروهای حشدالشعبی نیز می توانند از مرزهای غربی عراق وارد عمل شوند و با هماهنگی ارتش سوریه و ایران، عملیات گسترده ای را برای تسلط بر دیرالزور راه اندازی کنند. بدون شک تسلط  بر این استان مهم سوریه می تواند وزن سیاسی و میدانی ایران در سوریه را دو چندان کرده و از به حاشیه راندن نقش آن در سوریه جلوگیری کند. البته باید یادآور شد که این اقدام می تواند تبعاتی داشته باشد. با این حال، گزینه ای است که مطلوبیتش بیشتر از پیامدهای احتمالی اش است. مهم ترین پیامدش می تواند افزایش احتمال درگیری با نیروهای کرد و یا افزایش تنش با آمریکا در این منطقه باشد.

ابزار دیگر ایران برای جلوگیری از تضعیف نفوذ خود در برابر توافقات احتمالی روسیه و آمریکا، تعامل و ارتباط گیری بیشتر با ترکیه است. هرچند تهران و آنکارا بر سر مسائل مختلف در سوریه اختلاف نظر بنیادین دارند، هر دوی آن ها بر یک موضوع یعنی حفظ تمامیت ارضی سوریه و جلوگیری از تجزیه این کشور اشتراک نظر جدی دارند؛ مسأله ای که ممکن است آمریکا و روسیه اصرار چندانی به آن نداشته باشند.

برخی تحلیلگران نیز بر این باورند که توافقات این دو کشور در سوریه از توافقات آتش بس آغاز شده است و احتمالا به توافقات مربوط به حوزه نفوذ یا مناطق کاهش تنش منجر شود؛ توافقاتی که می تواند زمینه های تجزیه تدریجی سوریه را فراهم کند.

به همین جهت ایران و ترکیه به عنوان دو قدرت منطقه ای ـ که نقش مهمی در بحران سوریه دارند ـ می توانند با تعامل و ارتباطات دیپلماتیک و حتی عملیاتی بیشتر و بهتر در بحران سوریه، از به حاشیه رفتن نفوذ و نقش خود در سوریه توسط دو قدرت بزرگ جلوگیری کنند. این مسأله برای آنکارا که هم اکنون تنش هایی را با آمریکا در شمال سوریه بر سر مسأله کردها دارد نیز از اهمیت زیادی برخوردار است.

افزایش رفت و آمدهای دیپلماتیک با مسکو

گزینه دیگر ما بار دیگر و بناچار به روسیه برمی گردد؛ هرچند شاید روس ها در مسأله سوریه صرفا منافع خود را در نظر بگیرند و در تعاملات با آمریکا، منافع و اهداف راهبردی ج.ا. ایران در سوریه را نادیده بگیرند، مسأله مهم این است که روسیه را همچنان می توانیم به عنوان یک متحد موقت در سوریه در نظر داشته باشیم. مهم ترین کاری که باید در این برهه انجام دهیم، این است که تعاملات فعلی مان را با مسکو حفظ کنیم و فراتر از آن رفت و آمدهای دیپلماتیک و همکاری های میدانی و عملیاتی مان در سوریه را با این کشور افزایش دهیم.

در واقع، باید هیأت های مختلف دیپلماتیک و امنیتی ج.ا. ایران ارتباطات بیشتری با طرف های روس برقرار کنند و در مورد اقداماتی که قرار است دو کشور در سوریه انجام دهند، بحث و گفت وگو کنند. این مسأله بدون شک هم می تواند مواضعمان را به مسکو نزدیک تر کرده و هم اینکه نیات و نقشه راه روس ها در تعامل با آمریکا و آینده بحران سوریه را برای تهران شفاف تر کند، زیرا معضل اساسی ج.ا. ایران در تعامل با روسیه در سوریه این است که از نیات واقعی روسیه در این کشور به خوبی آگاه نیست. به همین جهت، رفت و آمدها و تعاملات دیپلماتیک بیشتر می تواند اهداف و ملاحظات واقعی کرملین را بیش از پیش برای ما نمایان کند.

در نهایت باید گفت، با اینکه توافقات مسکو و واشنگتن در سوریه تحت الشعاع تنش های میان دو کشور بر سر دخالت روسیه در انتخابات آمریکا قرار دارد و ممکن است شکننده باشند؛ اما به نظر می رسد همکاری روسیه و آمریکا درباره سوریه به مقطعی تعیین کننده رسیده است و مجموع عوامل و دلایل نشان می دهد که واشنگتن و مسکو به سوی ایجاد توافقات بزرگتر در سوریه گام برداشته اند؛ توافقاتی که باید برای تعامل و یا تقابل با آنها سناریوهای مشخصی را تعریف و در زمان مناسب عملیاتی کنیم.