هزینه گزاف مهاجرت نخبگان از کشور موضوعی است که بار‌ها مورد بحث کارشناسان قرار گرفته است، اما نه‌تنها چاره‌ای برای این معضل اندیشیده نشده که هر از گاهی خبرهای تازه‌ای در این‌باره می‌شنویم. حالا عنوان می‌شود فعالیت دلالان دانشجو افزایش پیدا کرده است. تبلیغات در این زمینه به مقدار زیاد و بدون ممنوعیت در حال انجام است و سایت‌ها و کانال‌هایی عملا جوانان ایرانی را به مهاجرت تشویق می‌کنند. مهاجرت نخبگان از کشور از طرفی، به واسطه اینکه افرادی که دولت میلیون‌ها تومان برای تربیتشان صرف کرده، از کشور می‌روند، هزینه‌های گزافی روی دست ما می‌گذارد و از طرف دیگر، خطر خروج نخبگان از کشور وجود دارد.
به گزارش روزنامه آرمان، طبق آمار صندوق بین‌المللی پول، ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان در میان ۹۱ کشور در حال توسعه و توسعه‌نیافته مقام اول را داشته است. طبق این آمار سالانه بین ۱۵۰ تا ۱۸۰هزار ایرانی تحصیلکرده برای خروج از کشور اقدام می‌کنند؛ تعدادی که با بررسی موردی برخی کشورهای مهاجرپذیر جوانان ایرانی همخوانی دارد؛ برای مثال در حال حاضر حدود ۱۴هزار دانشجوی ایرانی در کشور مالزی مشغول تحصیل هستند. آمار و اطلاعات نشان می‌دهد اکنون ۲۵درصد از ایرانیان تحصیلکرده، در کشورهای توسعه‌یافته زندگی می‌کنند که از مجموع مهاجران حدود 40درصد را دختران و زنان تشکیل می‌دهند.
همچنین مهاجرت نخبگان ایرانی نه‌تنها معکوس نشده، بلکه ابعاد تازه‌تری پیدا کرده و آن‌هم سرایت این پدیده به مقطع دانش‌آموزی است که باعث گسترده‌شدن دایره خروج استعدادهای برتر ایرانی از کشور شده است. در مرداد امسال، معاون آموزش ابتدایی معاون وزیر آموزش و پرورش با اشاره به سرایت پدیده مهاجرت نخبگان از دانشجویی به دانش‌آموزی گفت: «یکی از مسائل نگران‌کننده‌ای که هم‌اکنون در کشور با آن مواجهیم، مهاجرت استعدادهای برتر دانش‌آموزی به خارج از کشور است، طوری که در گذشته مهاجرت دانشجویان ما عمدتا در دوره‌های تحصیلات تکمیلی اتفاق می‌افتاد، اما با توجه به شواهدی که در دست داریم و گزارش‌هایی که از برخی مدارسی که دانش‌آموزان نخبه در آن تحصیل می‌کنند، به دستمان رسیده، تمایل مهاجرت به خارج از کشور به رده‌های پایین‌تر رسیده است.» رضوان حکیم‌زاده افزود: «امروز بسیاری از دانش‌آموزان ما ترجیح می‌دهند بعد از اتمام دوره متوسطه تحصیلات خود را در خارج از کشور ادامه دهند که این جای نگرانی دارد.»
تحصیل در خارج با چه قیمتی؟
مهاجرت نخبگان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی بازاری پردرآمد، بی‌حاشیه و دائمی را برای موسسات اعزام فارغ‌التحصیلان فراهم کرده است؛ بازاری که گاه با اخذ مبالغ کلان، فارغ‌التحصیلان با رده علمی پایین‌تر را هم در این مجموعه قرار داده و این چرخه ادامه دارد. تب مهاجرت فارغ‌التحصیلان سال‌هاست که اقتصاد کشور را تحت تاثیر قرار داده است؛ قریب به اتفاق نخبه‌های علمی پس از فارغ‌التحصیلی راهی دانشگاه‌های خارجی برای ادامه تحصیل شده و درنهایت به عنوان نیروی انسانی حرفه‌ای جذب بازار کار آن کشورها می‌شوند. چندی قبل مسعود خوانساری، رئیس اتاق بازرگانی تهران گفته بود که «دو چالش عمده فرار مغزها و کاهش سرمایه اجتماعی به چشم می‌خورد که اکنون 5/1میلیون نفر، در تدارک خروج از کشور هستند که این برای کشور خطرناک است. عمده این افراد مهاجر، خبره و تحصیلکردگانی هستند که خروجشان برای کشور مناسب نیست.» در واقع گروهی که خوانساری به آنها اشاره می‌کند، شامل بیش از نیمی از فارغ‌التحصیلانی هستند که با پذیرش در دانشگاه‌های کشورهای خارجی به این کشورها سفر کرده و در نهایت مقیم آن کشورها می‌شوند. شاید مریم میرزاخانی مصداق مشهورترین این مهاجرت نخبگان باشد که در سال‌های اخیر اتفاق افتاد. به‌جز نخبگان، تب تحصیل در خارج بین خانواده‌های ایرانی بعد از سه دهه کنکور، داغ است. اگرچه در سال‌های اخیر، تقاضا برای تحصیل کاهش یافته و کنکور در برخی رشته‌ها برداشته شده است، اما در دهه‌های 70 و 80 کنکور دغدغه اصلی خانواده‌های ایرانی بود که حاضر بودند با پرداخت هزینه‌های کلاس‌های تقویتی، کنکور و صرف هزینه برای معلم خصوصی هرطور شده فرزندشان را به دانشگاه بفرستند. در این میان گروهی که موفق نمی‌شدند از سد کنکور عبور کنند، با صرف هزینه گزاف راهی کشورهای خارجی میشدند تا در رشته مورد علاقه خود تحصیل کنند. مقصد عمده این ناکام‌های کنکوری، مالزی، هند، اوکراین، ارمنستان، ترکیه، فیلیپین، نیوزیلند و استرالیا بود. تقاضا برای سفر به این کشورها سبب رشد موسسات اعزام فارغ‌التحصیلان در دو دهه گذشته شده است؛ موسساتی که اگرچه از وزارت علوم مجوز دارند، اما بعضا هم بدون مجوز اقدام به اعزام دانشجو کرده و دانشجو پس از صرف هزینه‌های گزاف و تحصیل در کشور خارجی با در بسته‌ای در داخل مواجه می‌شود که آن هم مدرک نامعتبر علمی است.
کسب‌وکار پول‌ساز دلال‌های دانشجو
جز موسسات رسمی، افرادی هم هستند که با تبلیغات در برخی از سایت‌ها، آگهی‌ها، تراکت‌ها و تبلیغات چهره به چهره قابلیت‌های خود را معرفی می‌کند. این افراد هزینه‌ای را دریافت می‌کنند و راه و روش رفتن به کشورهایی مانند آمریکا، کانادا و اروپا را توضیح می‌دهند، یا اینکه با انواع روش‌ها شخصی که قصد مهاجرت دارد را راهنمایی می‌کنند. به‌طور مثال با یک سرچ ساده در اینترنت تیترهایی همچون «آمریکا رفتن چقدر هزینه دارد؟» یا «سیتیزن آمریکا با قیمت...» را می‌توان یافت.
دانشجویان هوشیار باشند
یک استاد دانشگاه درباره مهاجرت نخبگان برای ادامه تحصیل به دانشگاه‌های خارج از کشور به «آرمان» می‌گوید: مهاجرت نخبگان به اشکال مختلف انجام می‌شود. نخست اینکه از سوی مجامع علمی بین‌المللی نخبگان کشور را شناسایی کرده و شرایطی را برای جذب آنها فراهم می‌کنند. محمد زاهدی‌اصل می‌افزاید: دوم اینکه برخی از جوانان با مشاهده نبود بستر برای تامین خواسته‌های خود، مهاجرت را ترجیح می‌دهند. سوم اینکه برخی از دانشجویان یا دانش‌آموزان مشتاق به مهاجرت شرایط لازم را نداشته و برای مهاجرت از افراد فرصت‌طلب و دلال استفاده می‌کنند. به گفته او اغلب این افراد فرصت‌طلب با ارائه اطلاعات کذب به افراد اعتماد آنها را جلب می‌کنند. این استاد دانشگاه می‌افزاید: تبلیغات افراد سودجو برای مهاجرت می‌تواند بستر بسیاری از حوادث باشد، طبیعتا وقتی شرایط اقتصادی در کشور مناسب نباشد و افراد نتوانند از طریق مشروع به خواسته و سود دست یابند، به راه‌های نامشروع رو می‌آورند. زاهدی‌اصل تاکید می‌کند: با توجه به وجود دانشگاه‌های متعدد و رشته‌های متنوع در کشور، دیگر مهاجرت به کشورهای خارجی برای تحصیل بی‌معناست، چون اغلب مهاجرت‌ها به کشورهای از لحاظ علمی درجه دو و درجه سه برای تحصیل انجام می‌شود.
برای مثال هر از گاهی در کشور ما دانشگاه آزاد اطلاعیه درباره پذیرش دانشجو منتشر می‌کند. از سوی دیگر دانشگاه‌هایی با عناوین پردیس‌ها با اخذ هزینه‌های گزاف اجازه تحصیل به فرد را می‌دهد. در کشور ما دیگر اینگونه نیست که محدودیت فضا برای تحصیل وجود داشته باشد. زاهدی‌اصل می‌گوید: هم‌اکنون با بررسی وضعیت افراد جذب‌شده در آزمون، برخی از آنها با کسب نمره منفی هم وارد دانشگاه می‌شوند. به گفته او تحصیل دیگر عامل اصلی برای مهاجرت محسوب نمی‌شود. با توجه به فضای گسترده تحصیل در داخل کشور، با هزینه‌های به مراتب اندک از خارج کشور می‌توان به تحصیل پرداخت. این استاد دانشگاه با بیان اینکه امروزه در کشور ما بیش از حد نیاز دانشجو وجود دارد، می‌افزاید: بیش از 50درصد دانشجویان بعد از اتمام تحصیلاتشان بیکار می‌مانند. هم‌اکنون نهادهای خاطی در جذب دانشجو برای تحصیل در خارج از کشور بدون نظارت هیچ یک از نهادهای مربوطه به تبلیغات می‌پردازند. برای کاهش خطرات ناشی از اینگونه اقدامات باید مردم هوشیار باشند و فریب تبلیغات کذب را نخورند.
