درست 365 روز از «باران خاک» سال گذشته شهرهای جنوبی کشور و «محو» شدن برخی از ساختمان‌ها زیر ریزگردها گذشت؛ بارانی که باعث تعطیلی چند روزه مدارس، دانشگاه‌ها و ادارات بیش از 20 شهر و آن ماجراهای از مدار خارج شدن ایستگاه‌های انتقال برق در 133روستا در خوزستان شد.
به گزارش ایسکانیوز، با بحرانی شدن اوضاع شهرهای خوزستان و ادامه‌دار شدن این توفان حتی تا استان‌های مرکزی، وضعیت فوق‌العاده‌ای در کشور حادث شد.
سایه خاکستری آسمان بر سر مردم در آن ماه به پایان رسید، رئیس‌جمهور بعد از یک ماه به اهواز سفر کرد و در سخنانی گفت: «همه باید این موضوع را احساس کنیم و ان‌شاءا... مشکل را حل می‌کنیم.» روحانی منشا ریزگردها را خارجی نامید و با بیان اینکه این مساله «دست ما نیست» گفت: «ما باید همه توان خود را به کار بگیریم و در مورد کانون‌های خارجی نیز تلاش سیاسی خود را به‌طور پیگیر دنبال کنیم.»
«بعدها» نماینده خوزستان از پیشنهاد اختصاص بودجه ۵۰۰ میلیارد تومانی برای مقابله و کنترل با منشا ریزگردها خبر داده بود. او عدد این بودجه را در سال 94، 50 میلیارد تومان عنوان کرده بود که با مخالف دولت از لایحه بودجه حذف شده است. موضع‌گیری‌ها درباره لزوم حل «قطعی» این پدیده ادامه داشت تا اینکه در اردیبهشت ماه معاون رئیس‌جمهور از مذاکره، «تفاهمنامه» و اجرایی شدن طرحی با طرف عراقی خبر داد. مساله ریزگردها با شدت کمتر ادامه داشت تا اینکه درست یک سال بعد از آن اتفاقات، «تازیانه شن» روی مردم اهواز برخورد کرد و بار دیگر همان حوادث سال قبل تکرار شد.
گیر کار کجاست؟
واکاوی پدیده توفان گردوغبار و ریزگرد از جمله مسائلی است که به شکل‌های مختلف مورد توجه رسانه‌ها و مسئولان قرار گرفته است و عوامل مختلف درباره منشا اصلی این پدیده مطرح شده است. عده‌ای منشا اصلی را خارجی و از کانون‌های عراق، سوریه، عربستان و ترکیه عنوان می‌کنند و عده‌ای نیز منشا داخلی از جمله خشکسالی و از بین رفتن پوشش گیاهی مطرح می‌کنند. البته آنچه در این میان بیش از هرچیز دیگر مهم به نظر می‌رسد وضعیت راهکارهای «عملیاتی» است؛ راه‌حل‌هایی که به نظر می‌رسد به نتیجه نرسیده است، اما آیا در کشوری که موسسات دانشگاهی- پژوهشی و دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی و اساتید آن مرزهای دانش را پیموده‌اند، نمی‌توان راه‌حلی برای پایان این پدیده ارائه و اجرایی کرد؟
به سراغ 6 تن از اعضای هیات‌علمی صاحب‌نظر در این حوزه، در دانشگاه‌های آزاد اسلامی رفتیم. این اساتید حرف‌های متفاوتی نسبت به آنچه در زبان مسئولان دولتی زده می‌شود، دارند. آنها از یک نوع «بی‌خیالی» و در اولویت نبودن این مساله خبر می‌دهند. یکی از آنها که طرح مشابه او توانسته است در کشورهایی همچون آمریکا، چین، هند و کشورهای آفریقایی این پدیده را ریشه‌کن کند، از عدم‌استقبال مسئولان مرتبط به این طرح می‌گوید.
طرح داشتیم ولی هیچ استقبالی نکردند
امیرحسین دوامی، عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی اهواز و دارای دکتری تخصصی مدیریت محیط‌زیست درباره علل پیدایش این ریزگردها گفت: «پدیده ریزگردها موضوعی نیست که سابقه‌ای کوتاه‌مدت داشته باشد؛ بلکه به دلیل عملکرد ما در سنوات قبل رخ داده است. بخشی از این عوامل کانون‌های داخلی است و بخش دیگر خارجی، همچون پدیده‌ای که طی روزهای اخیر در اهواز جریان داشت، که کانونی خارجی و از کشور عراق بود و طی روزهای اخیر این پدیده از داخل ایران و از کانون تالار هورالعظیم بوده است. این نوع مناطق وقتی آب آنها خشک می‌شود با کوچک‌ترین تغییر باد، آب و هوا زمینه را برای شکل‌گیری ریزگردها به وجود می‌آورند.»
او درباره راهکارهای کوتاه‌مدت افزود: «به‌طور کلی در کوتاه‌مدت، سازمان منابع طبیعی می‌تواند با کاشت نهال تاثیرگذار شود. در بعضی از جاها پدیده مالچ‌پاشی می‌تواند تاثیرگذار باشد. البته این رفتارها به صورتی نیست که الان اقدام کنیم و فردا نتیجه آن را ببینیم.»
دوامی تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها را تنها به علت مسائل جانی و سلامت عنوان کرد و گفت: «وجود آثار زیان‌بار بمب‌های شیمیایی در این مناطق باعث می‌شود وقتی تغییرات آب و هوایی سبب به وجود آمدن ریزگردها می‌شود این مواد سمی که تا 100 سال از بین نمی‌روند، در فضای اطراف خود حرکت کنند و آثار زیانباری بر انسان‌ها به جا گذارند. بنابراین، این تعطیلی باید باشد.»
او درباره اقدامات دیگری که بتوان برای رفع این معضل انجام داد نیز گفت: « با اقدامات دیپلماتیک و استفاده از لایه‌های حفاظتی در اطراف شهرها و زمین‌های خشک و بیابانی می‌توان این مشکلات را تا حدودی حل کرد.»
این استاد دانشگاه همچنین گفت: «پیش‌بینی می‌کنم اگر همین‌طور این موضوع ادامه پیدا کند، ریزگردها تشدید شوند، چراکه افزایش روزهای گردوغباری خوزستان در طول یک سال از مصادیق این موضوع است.»
او در پاسخ به سوالی درباره اینکه مسئولان دولتی چقدر به اساتیدی که دارای طرح و ایده در این حوزه هستند، اهمیت می‌دهند، گفت: «سراغ بنده تا حالا نیامده‌اند، بعضی جاها این مسیر را انتخاب نمی‌کنند یا مثلا می‌گویند اساتید طرحی ندارند، ولی من در همین اهواز چندین نفر را می‌شناسم که برای این مشکل چندین طرح اجرایی دارند ولی کسی سراغ آنها نمی‌آیند. بنده با یک‌سری دوستانم مالچ خاصی را آماده کرده و به مسئولان ارائه داده‌ایم. فقط از آنها تکه زمینی درخواست کرده‌ایم تا این مالچ‌ها را- که اتفاقا دوستدار طبیعت نیز هستند- آنجا به صورت آزمایشی اجرایی و پخش کنیم ولی تا الان هیچ استقبالی نکرده‌اند.»
پروژه‌هایی که منجر به شکست شد
علی غلامی استاد خاک‌شناسی و عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی اهواز از دیگر اساتیدی است که یکی از عوامل مهم این پدیده را خشکسالی می‌دادند. او در گفت‌وگویی می‌گوید: «ما الان در سال هشتم دوره 30 ساله خشکسالی قرار داریم. این خشکسالی تبعات زیادی داشته که یکی از آن تغییر پوشش گیاهی بوده است. دیگری بارندگی است که به دلیل خشکسالی باعث به حرکت درآمدن راحت این ریزگردها شده است. بحث دیگر خشک شدن تالاب‌های ما‌ست. در واقع یک بخش این رخداد، خشکسالی بوده و بخش دیگر مصرف بیش از حد آب است و دیگری حقآبه‌هایی که به دلیل سدی که از سوی ترکیه زده شد این آب‌ها به تالاب‌ها سرازیر نشد. یا مثلا «GAP» که یک پروژه بزرگ است که کشور ترکیه روی سرشاخه‌های دجله و فرات احداث کرده است. حجم آبی که پشت این سدها ذخیره می‌شود از کل حجم آبی که پشت سدهای کشور ما ذخیره می‌شود، بیشتر است. بنابراین حقآبه‌های هورالعظیم و هورالهویزه به آنها نمی‌رسد که در نتیجه به تدریج باعث خشک شدن‌شان شده است.»
این استاد دانشگاه درباره طرح خود برای حل این معضل گفت: «با کمک محققان دستگاهی را ارائه دادیم. این دستگاه می‌توانست با شدت‌های مختلف میزان گردوغبار موجود را اندازه‌گیری کند. ما یک‌سری مالچ‌های گیاهی را پیشنهاد دادیم؛ حتی اندازه مالچ‌ها در ابعاد مختلف نیز ارائه شده بود. منتهی اجرایی کردن آن با مشکلاتی روبه‌رو شد؛ حتی به استانداری هم گفتیم زمینی را در اختیار ما قرار بدهد تا بتوانیم به صورت آزمایشی این طرح را اجرا کنیم اما از آن استقبال نشد.»
او درباره طرح‌هایی که در این استان از اساتید کمک گرفته شده است، گفت: «فقط یک روز از اساتید دانشگاه خواستند در قالب طرح مبارزه با ریزگردها از یک طرح نهال‌کاری بازدید کنند. سپس گفته شد اساتید در این باره نظر بدهند. اما تنها کاری که صورت گرفت این بود که در محدوده 20 کیلومتری اهواز تا ماهشهر تعداد زیادی حفر کانال و نهادکاری صورت گرفت. در این میان صحبتی که اساتید دانشگاه کردند این بود که این کانال حفر می‌شود و گیاه را نیز مستقر می‌کنید، اما ادامه آن چه می‌شود؟ یعنی آن گیاه برای ادامه حیاتش به آبیاری و استقرار نیاز دارد. بعدها مسئولان این پروژه گفتند مسئولیت ما حفر کانال و استقرار گیاه است ولی بعد از آن دیگر با ما نیست که این صحبت بسیار عجیب بود. این اظهارات در حالی است که یک گیاه بعد از یک‌سال اگر سیستم آبیاری وجود نداشته باشد قطعا از بین می‌رود و در نتیجه این پروژه به شکست منجر خواهد شد.»
این استاد در پایان گفت: «تا زمانی که خشکسالی وجود دارد، برای بخشی از این معضل کاری نمی‌توان کرد، اما می‌توانیم در حوزه‌های دیگر کار کنیم. به صورت مثال می‌توانیم با دیپلماسی‌ای که انجام می‌دهیم حقابه‌های هورالعظیم و هورالهویزه را بگردانیم یا اینکه یک کارگروهی عملیاتی تشکیل دهیم.»
بسیاری از ایده‌ها اجرایی نمی‌شود
محمدامین غلام‌زاده عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد امیدیه درباره ایده مقابله با پدیده گردوغبار در استان خوزستان گفت: «به خاطر اینکه تحصیلات تکمیلی‌ام در رشته زمین‌شناسی است، تحقیقاتی را در این زمینه انجام داده‌ام. در این راستا متوجه شدم پدیده گرد و خاک دو منشا داخلی و خارجی دارد. در حقیقت 30 تا 40 درصد علت این پدیده مربوط به داخل کشور و خشک شدن بخش‌های جنوبی تالاب هورالعظیم است. مابقی نیز منشا خارجی دارد که بیشتر متوجه کشور عراق و خشک شدن تالاب بین‌النهرین است.»
غلام‌زاده درباره استفاده مسئولان از ایده اساتید برای مقابله با گردوغبار گفت: «قطعا اساتید زیادی در این زمینه تحقیقات مفصل و خوبی انجام داده‌اند، اما اینکه بگوییم چقدر از این تحقیقات استفاده می‌شود، مساله دیگری است. در حقیقت جلسات زیادی با حضور اساتید و مسئولان برگزار می‌شود. اتفاقا نظرات و ایده‌های اساتید نیز گرفته می‌شود، ولی اگر وضعیت امروز را نگاه کنیم باید بگوییم بسیاری از این ایده‌ها اجرایی نمی‌شوند؛ چراکه قطعا در صورت اجرایی شدن آنها الان با چنین وضعیتی مواجه نبودیم.»
سوءمدیریت اصلی‌ترین مشکل
ناصر اخلاقی، معاون آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد امیدیه گفت: «عدم‌مدیریت و سوءمدیریت منابع آبی به‌خصوص در استان خوزستان و استان‌های همجوار، کاهش میزان بارندگی در کشور و خشک شدن بسیاری از رودخانه‌ها و دریاچه‌های کوچک به‌عنوان عوامل داخلی در ایجاد این پدیده هستند.»
او بیان داشت: «در چند سال گذشته، چندین سند همکاری توسط دانشگاه استان خوزستان با نهادها و ارگان‌های درگیر ذی‌نفع امضا شده است؛ ولی نه آن ارگان‌ها و نهادها به لحاظ بودجه انگیزه‌ای در اساتید ایجاد کرده‌اند و نه مسئولان دانشگاهی؛ چه دانشگاه‌های دولتی و چه واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی انگیزه کافی را برای بررسی این مساله توسط اساتید، در آنها ایجاد کرده‌اند.»
اگر منافع شخصی در میان نباشد هیچ کاری را انجام نمی‌دهند
مهدی زمانی‌فکری، عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان نیز نتیجه تحقیقات خود را این‌گونه عنوان می‌کند: «در پژوهشی که ما انجام داده‌ایم؛ از زمان قاجار تا امروز ما 70 درصد پوشش جنگلی‌مان را از دست داده‌ایم. این موضوع تنها سوءاستفاده یک عده‌ای نبوده است؛ بلکه باید گفت ما طی100 سال گذشته نتوانسته‌ایم بازپروری جنگل‌های خودمان را انجام دهیم. روش‌هایی که تا حالا طی کرده‌ایم حتما ایراد داشته است. شما وقتی می‌بینید طی 100 سال، 70 درصد جنگل‌ها از بین رفته و بقیه این بافت بیمار است، متوجه می‌شوید بیماری‌ای وجود دارد.»
او درباره راهکارهای شخصی خود نیز گفت: «یک راه‌حل بومی براساس این ایده، ارائه داده‌ام؛ حتی در دنیا این طرح منجر به کاشت 400 میلیون درخت شده است. در این طرح به جای اینکه درخت کاشته شود نهال کاشته می‌شود. مساله دیگر در این طرح آن است که با روش‌های فعلی، در هر هشت متر یک نهال کاشته می‌کارند. نمونه آن، طرح‌هایی است که طی سال‌های اخیر در استان خوزستان اجرایی شده است، اما هیچ تاثیری در حل مشکل آلودگی نداشته است، به خاطر اینکه این نهال باید در دمای بالای 60 درجه اهواز رشد کند. آیا این امکان وجود دارد؟ وقتی یک نهال در فاصله هشت متری خود هیچ چیزی ندارد چگونه می‌تواند زنده بماند؟ این مسائل باعث شکست این طرح‌ها شده است.»
او افزود: «حالا طرح ما این است که به جای اینکه در هر 10 متر مربع یک نهال کاشته شود، در این فضا، 30 نهال با تنوع گیاهی بومی هر منطقه کاشته شود. معنی دیگر این است که با این طرح هم یک اکوسیستم تشکیل داده‌اید، هم اینکه از گیاهان بومی استفاده کرده‌اید و هم از همه مهم‌ترین چون این گیاهان همدیگر را حفظ می‌کنند، نیاز به مراقبت و آب زیادی ندارند و درنهایت باعث رفع این مشکلات خواهند شد. این طرح در کشورهای مهم دنیا، از جمله هند، چین، آمریکا و... اجرایی شده است.»
این استاد دانشگاه تاکید کرد: «متاسفانه این طرح هنوز مورد توجه مسئولان مربوطه قرار نگرفته است. به نظر می‌رسید در کل این دست طراح‌ها در درجه اولویت کمتری قرار دارند. ما دو سال برای این طرح زمان و هزینه متقبل شده‌ایم، سپس آن را به ستاد مبارزه با ریزگردها داده‌ایم ولی هیچ اتفاقی نیفتاده است.»
فکری در پایان نیز گفت: «متاسفانه در ارگان‌های رسمی و متولی اگر منافع شخصی در میان نباشد هیچ کاری انجام نمی‌دهند. من دارم وقت و هزینه می‌گذارم و امیدوار هستم کسی پیدا شود که از این طرح‌ها حمایت کند.»
قم و ارومیه مقصد بعدی هستند
سیدمسعود منوری، مدیرگروه ارزیابی و آمایش محیط‌زیست واحد علوم و تحقیقات اما نظر دیگری دارد. او می‌گوید: «درست است که اساتید ما دارای طرح و ایده هستند اما به دلیل عدم‌پیگیری متولیان این موضوع محقق نمی‌شود. به‌طور مثال برای پیاده‌سازی این طرح‌ها نیاز به بودجه داریم. اما سازمان‌های متولی همیشه مدعی هستند پولی برای این کار ندارند. در کل منشا اصلی این اتفاقات خارجی است و باید مقامات دولتی به این مساله اهمیت بدهند و با طرف مقابل دیپلماسی فعال داشته باشند.»
او ادامه داد: «پیش‌بینی من این است که اگر از سوی مقامات کاری صورت نگیرد، این مساله نه‌تنها بهتر نمی‌شود؛ بلکه بدتر هم می‌شود و در نتیجه شهرهای چون قم و ارومیه یا حتی تالاب انزلی نیز دچار این ریزگردها خواهند شد.»
