محمدرضا عارف در سال ۱۳۳۰ در شهر یزد به دنیا آمد. پدر وی حاج میرزا احمد نام داشت که مجالس روضه‌خوانی و روشن‌گری منزل ایشان در شهر یزد در سال‌های پیش و پس از انقلاب به‌عنوان پایگاه دانشجویان، دانشگاهیان و فرهیختگان یزد به حساب می‌آمد.
وی در کنکور سراسری رشته ریاضی سال ۱۳۴۹ حائز رتبه دوم کشوری شده و پس از تحصیل در رشته مهندسی برق دانشکده فنی دانشگاه تهران و موفقیت در کسب رتبه‌اول این دانشکده در سال ۱۳۵۴ با معدل ۳/۹۱ از ۴ از آن دانشکده فارغ‌التحصیل شود.
در همان سال با استفاده از بورس تحصیلی دانشگاه صنعتی اصفهان برای ادامه تحصیل راهی ایالات متحده آمریکا شد و در سال ۱۳۵۵ با اخذ مدرک کارشناسی ارشد و در سال ۱۳۵۹ با اخذ مدرک دکترای برق مخابرات هردو از دانشگاه استنفورد با معدل ۴ از ۴ به میهن بازگشت.
محمد رضا عارف از همان بدو ورود به کشور با توجه به شرایط حساس پس از انقلاب و وقوع جنگ تحمیلی و نیاز کشور به مدیران آگاه و متخصص شروع به خدمت در دستگاه‌های مختلف دولتی، چون شرکت مخابرات و وزارت فرهنگ و آموزش عالی کرد.
در سال‌های ۷۳ تا ۷۶ در سمت ریاست دانشگاه تهران حضوری درخشان داشت. پس از آن نیز در کابینه دولت اصلاحات در سال‌های ۷۶ تا ۷۹ به‌عنوان وزیر پست و تلگراف و تلفن مشغول به خدمت شد و در سال‌های ۷۹ تا ۸۰ به عنوان معاون رییس جمهور و رییس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور به فعالیت خود ادامه داد و در سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۴ به‌عنوان معاون اول رییس جمهور برگزیده شد.
علاقه‌مندی فراوان دکتر عارف به علم و دانش سبب شد که وی علی رغم مشغولیت‌های مدیریتی در تمام این سال‌ها، به‌عنوان استادی برجسته در دانشگاه صنعتی اصفهان و صنعتی شریف و سایر دانشگاه‌ها با هدایت بیش از ۱۱۰ پایان‌نامه‌ی دکترا و کارشناسی‌ارشد و تدریس در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا به فعالیت‌های علمی خود ادامه دهد.
وی به عنوان یکی از نظریه‌پردازان مطرح جهان در نظریه اطلاعات موفق به معرفی شبکه مخابراتی معروف Aref Network شد و در راستای گسترش علم مخابرات در کشور اقدام به راه‌اندازی دکترای برق-مخابرات در دانشگاه‌های تربیت‌مدرس، صنعتی اصفهان، یزد و چند دانشگاه دیگر نمود.
سابقه فعالیت‌های سیاسی قبل از انقلاب:
فعالیت سیاسی و مشارکت در برگزاری جلسات مذهبی در دوران دانشجویی در دانشگاه تهران
دستگیری توسط کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک در سال ۱۳۵۴
عضویت و فعالیت رسمی در انجمن اسلامی دانشجویان امریکا و کانادا از ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۹
خدمات پس از انقلاب:
معاون طرح و توسعه شرکت مخابرات ایران ۱۳۶۰-۱۳۵۹
سرپرست شرکت مخابرات ایران ۱۳۶۰
معاون دانشجویی وزارت فرهنگ و آموزش عالی ۱۳۶۱-۱۳۶۰
معاون آموزشی وزارت فرهنگ و آموزش عالی ۱۳۶۲-۱۳۶۱
قائم‌مقام و معاون هماهنگی وزارت فرهنگ و آموزش عالی ۱۳۶۳-۱۳۶۲
معاون آموزشی وزارت فرهنگ و آموزش عالی ۱۳۶۹-۱۳۶۸
مشاور آموزشی و قائم‌مقام وزیر در هیات ممیزه مرکزی و رئیس شورای هماهنگی هیات‌های امنای دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی ۱۳۷۳-۱۳۶۹
رییس دانشگاه تهران ۱۳۷۶-۱۳۷۳
وزیر پست و تلگراف و تلفن ۱۳۷۹-۱۳۷۶
معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور ۱۳۸۰-۱۳۷۹
معاون اول رییس‌جمهور ۱۳۸۴-۱۳۸۰
عضو پیوسته فرهنگستان علوم ایران
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی
عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام
رییس انجمن رمز ایران
رییس انجمن علمی کنترل و فرماندهی ((C۴I ایران
رییس انجمن علمی شبکه‌های هوشمند انرژی ایران
رییس گروه علوم مهندسی فرهنگستان علوم ایران
رییس بنیاد پیش‌برد علم و فن‌آوری ایران (FAST-IRAN)
رئیس هیات موسسه بنیاد امید ایرانیان
عضو موسس بنیاد باران
معاون اول رییس‌جمهور از ۷ مرداد ۱۴۰۳ به بعد
او که سابقه حضور در مجلس شورای اسلامی را هم در کارنامه دارد، در دولت مسعود پزشکیان، دولت چهاردهم به عنوان معاون اول رئیس جمهور معرفی و مشغول به کار شده است.
