راه ثابت شدن اول ماه

مسأله 1730- اول ماه به پنج چيز1 ثابت مي شود،

اول : آن كه خود انسان ماه را ببيند2.

دوم: عده اي كه از گفته آنان يقين 3 پيدا مي شود ، بگويند ماه را ديده ايم و همچنين است هر چيزي كه بواسطه آن يقين4 پيدا شود5.

سوم: دو مرد عادل بگويند كه در شب ماه را ديده ايم 6 ولي اگر صف ماه را بر خلاف يكديگر بگويند 7 يا شهادتشان خلاف واقع باشد مثل اين كه بگويند داخل دايره ماه طرف افق بود اول ماه ثابت نمي شود8. اما اگر در تشخيص بعض خصوصيات اختلاف داشته باشند مثل آن كه يكي بگويد ماه بلند بود و ديگري بگويد نبود، به گفته آنان اول ماه ثابت مي شود9.

چهارم: سي روز از اول ماه شعبان بگذرد كه بواسطه آن، اول ماه رمضان ثابت مي شود. و سي روز از اول رمضان بگذرد كه بواسطه آن، اول ماه شوال ثابت مي شود10.

پنجم: حاكم شرع حكم كند كه اول ماه است11.

1- خوئي، سيستاني، زنجاني: به چهار چيز...

فاضل، تبريزي، وحید: به چند چيز...

2- زنجاني: يا از جهتي براي انسان يقين حاصل شود...

مكارم: [اول:] ديدن ماه با چشم، اما ديدن با دوربين و وسايل ديگري از اين قبيل كافي نيست...

3- خوئي، گلپايگاني، صافي، بهجت، تبريزي، سيستاني، سبحانی، وحید: يا اطمينان...

4- خوئی، تبریزی، سبحانی، وحید: یا اطمینان...

سیستانی: یا اطمینان از یک منشأ عقلایی...

5- بهجت: و ممكن است از اين قبيل باشد هنگامي كه ماه جديد به صورت طوق دار مشاهده شود يعني علاوه بر نیم دايره هلال كه كاملاً نوراني است نيمه ديگر آن كه تاريك است همراه با هاله اي از نور كم ديده شود كه چنين حالتي مي تواند نشانه اين باشد كه روز گذشته روزاول ماه بوده و فردا روز دوم است، همچنين اگر به دليل ديده نشدن ماه در شب سي ام ماه گذشته بنابراستصحاب حكم شود كه آن روز روز سي ام است اما در شب سيزدهم ماه آينده ماه به صورت بدر كامل ديده شود كه همين علامت مي تواند نشانه اين باشد كه آن شب در واقع شب چهاردهم ماه است و ماه گذشته بيست و نه روز بوده است....

مكارم: [دوم:] شهادت عده اي كه از گفته آنان يقين پيدا شود (هر چند عادل نباشند، همچنين هر چيزي كه مايه يقين گردد)...

زنجاني: دوم: آن كه از جهتي براي انسان يا نوع مردم اطمينان حاصل شود مثلاً عده اي بگويند ماه را ديده ايم، ولي اگر براي شخص انسان بر خلاف متعارف اطمينان حاصل شود به گونه اي كه براي نوع مردم در آن شرايط اطمينان حاصل نمي شود نمي تواند به اطمينان خود اعتماد كند...

مظاهری: دوّم: عدّه‏اى كه از گفته آنان اطمينان پيدا شود بگويند ماه را ديده‏ايم و همچنين است هر چيزى كه به واسطه آن اطمينان پيدا شود...

6- گلپايگاني، صافي: به شرط اين كه صفت ماه را بر خلاف يكديگر نگويند و قولشان قابل تصديق باشد، پس اگر بر خلاف هم صفت ماه را بگويند يا هوا ابر باشد و يا اگر آسمان صاف باشد هيچكس غير از اين دو نفر نبيند، كفايت نمي كند. [پايان مورد سوم]

بهجت: يا اينكه يكي بگويد ماه را ديد و ديگري بگويد سي روز قبل ماه شعبان را ديدم...

7- خوئي، تبريزي: اول ماه ثابت نمي شود [پايان مورد سوم]

8- بهجت: [پايان مورد سوم]

نوري: اگر صفت ماه را بر خلاف يكديگر بگويند و يا آسمان صاف باشد و جمعيت زيادي با دقت تمام براي ديدن ماه اجتماع كنند و نبينند، در اين صورت كه احتمال عقلائي براي اشتباه آن دو نفر هست، بگويند اول ماه ثابت نمي شو..د.

سيستاني: سوم: دو مرد عادل بگويند كه در شب ماه را ديده ايم، ولي اگر صفت ماه را بر خلاف يكديگر بگويند، اول ماه ثابت نمي شود و همچنين است اگر انسان يقين يا اطمينان به اشتباه آنها داشته باشد يا شهادت آنان مبتلا به معارض – يا درحكم معارض – باشد مثلاً اگر گروه زيادي از مردم شهر استهلال نمايند، ولي بيش از دو نفر عادل كسي ديگر ادعاي رؤيت ماه را نكند، يا آن كه گروهي استهلال كنند، و دو نفر عادل از ميان آنان ادعاي رؤيت كنند و ديگران رؤيت نكنند حال آنكه دو نفر عادل ديگر در ميان آنها باشد كه در دانستن جاي هلال و در تيز بيني مانند آن دو عادل اول باشند و آسمان صاف باشد و مانع احتمالي از ديدن آن دو نباشد، در اين چنين موارد، اول ماه به شهادت دو عادل ثابت نمي شود...

وحید: سوم: دو مرد عادل بگویند كه در یك شب ماه را دیده ایم ، ولى اگر صفت ماه را بر خلاف یكدیگر بگویند ، اوّل ماه ثابت نمى شود ، و همچنین اگر قابل تصدیق نباشند ، مثل این كه آسمان صاف باشد و عدّه استهلال كنندگان زیاد باشند و غیر از این دو دیگران هر چه دقت كنند نبینند...

9- مكارم: [سوم: ] شهادت دو مرد عادل، ولي اگر اين دو شاهد صفت ماه را بر خلاف يكديگر بگويند، يا نشانه هايي بدهند كه دليل بر اشتباه آنهاست به گفته آنها اول ماه ثابت نمي شود...

زنجانی: سوم: دو مرد عادل بگویند که در شب ماه را دیده ایم و به جهتی اطمینان نوعی به اشتباه آنها نباشد. بنابراین اگر هوا صاف باشد و جماعت زیادی استهلال کرده باشند ولی تنها دو نفر گواهی به رویت هلال دهند اعتباری به شهادت آنها نیست...

سبحانی: سوم: دو مرد عادل بگويند كه در شب ماه را ديده ايم و در خصوصيات ماه اختلاف نداشته باشند، اما اگر در تشخيص بعضى خصوصيات اختلاف داشته باشند مثل آنكه يكى بگويد ماه بلند بود و ديگرى بگويد نبود، به گفته آنان اوّل ماه ثابت مى شود...

10- خوئي، تبريزي، سيستاني، زنجاني، وحید: [پايان مسأله]

مكارم: البته این در صورتي است كه اول ماه قبل، مطابق همين طرق ثابت شده باشد...

11- بهجت: بنابرأظهر.

فاضل: پنجم: مجتهد جامع الشرايط حكم كند كه اول ماه است.

مكارم: پنجم: حكم حاكم شرع، به اين صورت كه براي مجتهد عادلي اول ماه ثابت شود و سپس حكم كند كه آن روز اول ماه است، دراينصورت پيروي او بر همه لازم است مگر كسي كه يقين به اشتباه او دارد.

مسأله اختصاصی

سبحانی: مسأله 1385- هرگاه هوا ابرى باشد، و يا صاف باشد و ديگران نيز به ديدن ماه اقدام كنند ولى هيچ كس جز اين دو نفر مدعى رؤيت نباشند در اين دو صورت به قول دو عادل نيز ماه ثابت نمى شود و بعيد نيست كه اشتباه باصره بوده است.

مسأله 1731- اگر حاكم شرع1 حكم كند كه اول ماه است، كسي هم كه تقليد او را نمي كند، بايد به حكم او عمل نمايد، ولي كسي كه مي داند حاكم شرع2 اشتباه كرده، نمي تواند به حكم او عمل نمايد.

اين مسأله در رساله آيت الله بهجت نيست.

1و2- فاضل: مجتهد جامع الشرائط...

مكارم: رجوع شود به ذيل مسأله 1730.

*****

خوئي: مسأله- اول ماه به حكم حاكم شرع ثابت نمي شود و رعايت احتياط، اولي است.

وحید: مسأله- ثبوت اوّل ماه به حكم حاكم شرع محلّ اشكال است.

سيستاني: مسأله- اول ماه به حكم حاكم شرع ثابت نمي شود، مگر اينكه از حكم او يا ثابت شدن ماه نزد او، اطمينان به ديده شدن ماه حاصل شود.

زنجاني: مسأله- ثبوت ماه با حكم حاكم، محل اشكال است، بلي اگر موجب اطمينان شود (به تفصيلي كه در مسأله قبل گذشت) كافي است.

تبريزي: مسأله- اول ماه به حكم حاكم شرع ثابت مي شود مگر آن كه بداند كه در حكم اشتباه شده و چنانچه حاكم شرع بگويد دو عادل نزد من به رؤيت هلال شهادت داده اند كافی است.

مسأله 1732- اول ماه با پيشگويي منجمين ثابت نمي شود1، ولي اگر انسان از گفته آنان يقين2 پيدا كند، بايد به آن عمل نمايد3.

1- سبحانی: اول ماه با محاسبات نجومى ثابت نمى شود...

سيستاني: مگر اين كه انسان از گفته آنان يقين يا اطمينان پيدا كند.

2- خوئي، تبريزي، بهجت، وحید: يا اطمينان...

مظاهری: اطمینان...

3- زنجاني: اگر از گفته آنان يقين يا اطمينان براي خود انسان يا نوع مردم حاصل شود بايد به آن عمل نمايد، البته اگر اطمینان شخصی برخلاف اطمینان متعارف مردم باشد معتبر نیست.

سبحانی: و اگر با محاسبات علمى امكان رؤيت هلال را نفى كنند ثبوت هلال با شهادت دو نفر عادل مشكل مى باشد. و احاديث مربوط به عدم حجيت قول منجم و... مربوط به محاسبات ظنى آن روز بوده و ارتباطى به محاسبات علمى امروز ندارد.

*****

مكارم: مسأله- اول ماه به وسيله تقويمها و محاسبات منجمين ثابت نمي شود، هر چند آنها اهل اطلاع و دقت باشند، مگر اين كه از گفته آنها يقين حاصل گردد.

مسأله 1733- بلند بودن ماه يا دير غروب كردن آن، دليل نمي شود كه شب پيش ، شب اول ماه بوده است1.

اين مسأله در رساله آيت الله بهجت نيست

1- سيستاني: و همچنين اگر ماه طوق داشته باشد دليل نمي شود كه شب دوم ماه باشد.

خوئي، تبريزي: بلي اگر ماه پيش از ظهر ديده شود آن روز اول ماه محسوب مي شود و همچنين اگر ماه طوق داشته باشد بعد معلوم مي شود مال شب سابق بوده.

وحید: ولى اگر پیش از ظهر ماه دیده شود آن روز اوّل ماه محسوب مى شود ، و ثبوت اوّل ماه به طوق داشتن ماه محلّ اشكال است.

زنجاني: بلي، اگر ماه پيش از ظهر ديده شود آن روز اول ماه محسوب مي شود و اگر ماه، طوق داشته باشد علامت اين است كه آن شب، شب دوم ماه است، بنابراين اگر احتمال دهيم كه ماه در شب يا روز قبل قابل رؤيت بوده و به جهتي مثلاً ابري بودن هوا، ديده نشده، و در شب بعد ماه طوق داشته باشد آن شب، شب دوم به حساب مي آيد، ولي اگر يقين داشته باشيم كه در شب و روز قبل چنانچه هوا صاف هم مي بود امكان رؤيت ماه نبوده، طوق داشتن ماه در شب بعد، كفايت نمي كند.

مسأله 1734- اگر اول ماه رمضان براي كسي ثابت نشود1 و روزه نگيرد، چنانچه دو مرد عادل بگويند كه شب پيش ماه را ديده ايم 2 بايد روزه آن روز را قضا نمايد3.

1- مكارم: روزه واجب نيست، ولي اگر بعداً ثابت شود كه آن روزي را كه روزه نگرفته اول ماه بوده بايد آن را قضا كند.

2- خوئي، سيستاني، بهجت، تبريزي، زنجاني: چنانچه بعد ثابت شود كه شب پيش اول ماه بوده...

مظاهری: چنانچه بعد معلوم شود كه ماه رمضان بود...

3- تبريزي: و چنانچه در اثناء روز ثابت شود بايد بقيه روزرا امساك كند و بعد از رمضان قضا نمايد.

مسأله 1735- اگر در شهري اول ماه ثابت شود، براي مردم شهر ديگر فايده ندارد، مگر آن دو شهر با هم نزديك باشند، يا انسان بداند كه افق آنها يكي است1.

1- گلپايگاني: يا در شهري كه ديده شده آفتاب زودتر از شهر خودش غروب كند.

اراكي: يا شهري كه ماه در آن ديده شده است در شرق آن شهر باشد.

زنجاني: يا بداند که اگر درشهر اول ماه دیده شود در شهر دوم هم ماه دیده می شود.

*****

خوئي، تبريزي: مسأله- اگر در شهري اول ماه ثابت شود، در شهرهاي ديگر چه دور باشند چه نزديك، چه در افق متحد باشند يانه.، نيزثابت مي شود در صورتي كه در شب مشترك باشند ولو به اينكه اول شب يكي آخر شب ديگري باشد.

. وحید: در صورتی که در بیشتر از شب مشترک باشند ثابت می شود و در غیر این دو صورت ثبوت هلال در آنجا محل اشکال است.

. نوري: همين قدر كه در شب بودن آن شب، مثل مكه و كراچي يا لندن و كابل، نه مثل تهران و واشنگتن، اشتراك داشته باشند ثابت مي شود.

سيستاني: مسأله- اگر در شهري اول ماه ثابت شود، در شهرهاي ديگر كه در افق با او متحد مي باشند، اول ماه نيز ثابت مي شود و مقصود از اتحاد افق، در اينجا آن است كه اگر در شهر اول، ماه ديده شود، در شهر دوم اگر مانعي مانند ابر نباشد ديده مي شود و اين در موردي محقق مي شود كه شهر دوم اگر غرب شهر اول باشد در خط عرض نزديك به آن باشد و اگر در شرق آن است در صورتي ثابت مي شود كه وحدت افق معلوم باشد هر چند از اين جهت كه زمان ماندن ماه در افق شهراول بيش از مقدار اختلاف بين غروب دو شهر باشد.

فاضل: مسأله- اگر اول ماه در شهري ثابت شود براي همه شهرهايي كه با آن شهر در قسمتی از شب شريك هستند كفايت مي كند.

بهجت: مسأله- اگر در شهري ماه ديده شد درصورتي براي ساكنين شهر ديگر مفيد است كه يقين يا اطمينان بكنند اگر در آسمان يا زمين مانعي نبود در آنجا هم ماه ديده مي شد چه در شرق باشد يا در غرب، ولي اگر به اين مطلب يقين نداشته باشند، نمي توانند به ديدن ماه در شهر ديگر اكتفا كنند.

مكارم: مسأله- اگر در شهري اول ماه ثابت شود، براي شهرهاي ديگر كه با آن نزديك است كافي است و همچنين شهرهاي دور دستي كه افق آنها با هم متحد است، همچنين اگر در بلاد شرقي ماه ديده شود براي كساني كه در بلاد غربي نسبت به آنها باشند كافي است (مثل اين كه اول ماه در مشهد ثابت شود مسلماً براي كساني كه در تهران هستند كافي است ولي عكس آن كفايت نمي كند).

صافي: مسأله- بعيد نيست كفايت رؤيت ماه در هر محلي براي ساير نقاط.

سبحانی: مسأله- اگر در شهرى اول ماه ثابت شود، براى مردم شهر ديگر كه به آن نزديك است كفايت مى كند و همچنين شهرهاى دور دستى كه افق آنها با هم متحد است و همچنين اگر ماه در بلاد شرقى مانند مشهد ـ ديده شود براى كسانى كه در بلاد غربى هستند، كفايت مى كند. ولى رؤيت در بلاد غربى براى كسانى كه در قسمت شرقى آن هستند كفايت نمى كند، مگر آن [که آن]دو شهر با هم نزديك باشند، يا انسان بداند كه افق آنهايكى است.

مظاهری: مسأله- اگر در شهرى اوّل ماه ثابت شود در هر جايى هم كه افقش با آنجا نزديك باشد نظير همه شهرهاى ايران، اوّل ماه براى همه ثابت مى‏شود.

مسأله 1736- اول ماه به تگلراف ثابت نمي شود مگر دو شهري كه از يكي به ديگري تلگراف كرده اند، نزديك يا هم افق باشند و انسان بداند تلگراف از روي حكم حاكم شرع يا شهادت دو مرد عادل بوده است.

اين مسأله در رساله آيات عظام: سيستاني ، مكارم، مظاهری و سبحانی نيست.

*****

خوئي، تبريزي: مسأله- اول ماه به تگراف ثابت نمي شود، مگر انسان بداند كه تلگراف ازروي شهادت دو مرد عادل يا از راه ديگري بوده كه شرعاً معتبر است.

فاضل: مسأله- اول ماه با تلفن، تلگراف، راديو و وسايل اطلاع رساني جديد در صورتي ثابت مي شود كه : 1- در شهر مبدأ كه اول ماه در آن ثابت شده به يكي از راههايي كه در مسأله [1730] ذكر شده ثابت شده باشد.

2- انسان ازخبر مذكور اطمينان به صحت آن پيدا كند.

3- شهري كه در آن، اول ماه ثابت شده با شهر مذكور در مقداري از شب شريك باشند.

بهجت: مسأله- اول ماه به تلگراف ثابت نمي شود مگر اينكه انسان بداند كه تلگراف از راهي بوده كه شرعاً معتبر است مثلاً دو نفرعادل شاهد شهادت داده اند يا آن كه سبب اطمينان شود اگر چه با ضميمه نشانه ها و امارات ديگر باشد.

وحید: مسأله- اوّل ماه به تلگراف ثابت نمى شود ، مگر انسان بداند كه تلگراف بر اساس حجّت شرعیه بوده است.

زنجانی: مسأله- اول ماه با تلفن، تلگراف، رادیو و وسائل اطلاع رسانی جدید ثابت نمی شود مگر انسان بداند که اولا از روی شهادت دو مرد عادل یا از راه دیگری بوده که شرعا معتبر است و دیگر اینکه این اخبار برای این شهر هم کافی است.

صافي، نوري: مسأله- اول ماه به تلگرام ثابت نميشود، مگر اينكه انسان بداند كه تلگرام، از روي حكم حاكم شرع يا شهادت دو مرد عادل بوده است.

مسأله 1737- روزي را كه انسان نمي داند آخر رمضان است يا اول شوال، بايد روزه بگيرد ولي اگر پيش از مغرب1 بفهمد كه اول شوال است بايد افطار كند2.

1- خوئي، تبريزي، سيستاني، مكارم، زنجاني: اگر در اثناء روز...

2- مكارم: هر چند نزديك مغرب باشد.

مسأله 1738- اگر زنداني نتواند به ماه رمضان يقين كند1، بايد به گمان عمل نمايد2، و اگر آن هم ممكن نباشد، هر ماهي را كه روزه بگيرد3 صحيح است4 و بنابراحتياط واجب بايد5 بعد از گذشتن يازده ماه از ماهي كه روزه گرفته، دوباره يك ماه روزه بگيرد ولي اگر بعد، گمان پيدا كرد بايد به آن عمل نمايد.

اين مسأله در رساله آيت الله بهجت نيست

1-مظاهری: اگر زندانى و مانند آن نتوانند به ماه رمضان اطمينان كند...

2-سيستاني: ولي اگر بتواند قويتر پيدا كند نمي تواند به گمان ضعيف عمل نمايد و بايد سعي و كوشش تمام در تحصيل قويترين احتمال داشته باشد و اگر هيچ راهي نبود از قرعه به عنوان آخرين راه استفاده كند اگر موجب قوت احتمال شود، و اگر عمل به گمان ممكن نباشد، بايد يك ماهي را كه احتمال مي دهد ماه رمضان است روزه بگيرد، ولي بايد آن ماه را در نظر داشته باشد پس چنانچه بعد بر او معلوم شود كه ماه رمضان يا پس از آن بوده چيزي بر او نيست، ولي اگر معلوم شود كه قبل از ماه رمضان بوده بايد روزه هاي ماه رمضان را قضا نمايد.

مكارم: و آن ماه را که بيشتر احتمال مي دهد كه ماه رمضان است روزه بگيرد و اگر گمان براي او حاصل نشود هر ماهي را كه روزه بگيرد صحيح است، ولي احتياط واجب آن است كه اگر زندان او ادامه يابد در سال آينده نيز همان ماه را روزه بگيرد.

3- خوئي، زنجاني: هر ماهي را كه احتمال مي دهد ماه رمضان است روزه بگيرد...

4- اراكي، گلپايگاني، خوئي، زنجاني، فاضل، تبريزي، صافي: ولي بايد بعد از گذشتن يازده ماه از ماهي كه روزه گرفته، دوباره يك ماه روزه بگيرد..

. اراكي: ولي اگر بعد گمان پيدا كرد بايد به آن عمل نمايد.

. فاضل: و اگر بعد خلاف آن ثابت شود، روزه او صحيح است و اگر ثابت شود كه هنوز ماه رمضان نرسيده بايد دوباره روزه بگيرد.

سبحانی: و اگر زندان او ادامه یافت...

5- مظاهری: بهتر آن است که ...

*****

وحید: مسأله- اگر زندانى راهى براى ثبوت ماه رمضان نداشته باشد ، باید به گمان از هر طریقى كه میسّر است عمل نماید ، و اگر آن هم ممكن نباشد هر ماهى را كه احتمال مى دهد ماه رمضان است روزه بگیرد صحیح است ، ولى باید بعد از گذشتن یازده ماه از ماهى كه روزه گرفته ، دوباره یك ماه روزه بگیرد ، و اگر بعد از آن روشن شود كه آنچه را كه گمان كرده یا اختیار كرده ماه رمضان نبوده ، چنانچه معلوم شود ماه رمضان قبل از آن ماه بوده ، كفایت مى كند ، و اگر معلوم شود بعد از آن بوده باید قضا نماید.