از موضوعات جالب در تاریخ پارلمان ایران، اختلاف نظر در مورد تاریخ تأسیس کتابخانه است. اینکه درباره تأسیس کتابخانه در همان نخستین دوره در صحن علنی مجلس مباحثی در گرفت و حتی تشکیلات موقتی با عنوان کتابخانه وجود داشت، جای هیچ بحث و تردیدی نیست. به گواه اسناد موجود بویژه برخی خاطرات نمایندگان آن دوره و همچنین مشروح مذاکرات مجلس، دکتر «ولی‌الله خان نصر» نماینده اصناف سلمانی، حمامی، میرآب، یخچالی، آب‌بند و اطبای پایتخت نخستین نماینده‌ای بود که از تأسیس کتابخانه سخن به میان آورد. وی در این‌باره گفت:
«چون مرا برای کمیسیون لوایح قانونی و معارف معین کرده‌اند، لازم است این عرض را بکنم که در همه‌جای، پارلمان‌ها، یک کتابخانه خصوصی دارند که در آن از تمام معاهده‌نامه‌ها و قانون‌نامه‌های دول هست؛ اینجا لازم است که همچو کتابخانه دایر شده، از کتب فقیهه و معاهده‌نامه‌ها و کدها، تمام موجود باشد. اگر این کتابخانه مرتب نشود، قوانین ما درست تنقیح نمی‌شود.»
«احتشام‌السلطنه» دومین رئیس مجلس در دوره نخست نیز در خاطرات خود به تأسیس کتابخانه در همان دوره اشاره کرده و می‌نویسد: «تشکیل کتابخانه مجلس که با واگذاری کتب نفیس خطی و چاپی شخصی خود، آن را پایه گذاری کردم....» اما به نظر می‌رسد که این مجموعه کتاب در دوره دوم به مجلس اهدا شده باشد، زیرا در غیر این صورت در حادثه بمباران مجلس در پایان دوره نخست از میان می‌رفت. به طوری که پس از به توپ بسته شدن مجلس، حتی پرده‌ها، فرش‌ها و چارچوب درهای عمارت بهارستان ربوده شد، پس اگر کتابی هم وجود داشته در روز حمله به مجلس غارت یا نابود شده است. به نظر می‌رسد، احتشام‌السلطنه این کتاب‌ها را در دوران ریاست خود یا زمانی که از ریاست مجلس استعفا داد، برای کتابخانه در نظر گرفته بود؛ اما به سبب مشغله کاری یا احیاناً نبودن مکانی مناسب، آنها را از محوطه بهارستان منتقل نکرده و زمانی که قصد ترک ایران را داشت به «مخبرالسلطنه هدایت» سپرد تا هر زمان که طرح تأسیس کتابخانه عملی شد این کتاب‌ها نخستین مجموعه آن باشد. به هر روی، با به توپ بسته شدن مجلس طرح تأسیس کتابخانه تا مدتی فراموش شد و اگر کتابی هم در ساختمان مجلس وجود داشت، نابود یا غارت شد.
اما در دوره دوم مجلس شورای ملی طرح تأسیس کتابخانه مجلس به‌صورت جدی‌تری از سوی برخی نمایندگان از جمله «ارباب کیخسرو شاهرخ» نماینده اقلیت دینی زرتشتیان پیگیری شد؛ به‌طوری که در ماده 135 نظامنامه داخلی مجلس شورای ملی، مصوب 26 ذی‌الحجه 1327 - 18 آذر 1292، ارباب کیخسرو با همکاری مخبرالسلطنه هدایت و «سیدنصرالله تقوی» تعداد 202 نسخه از کتاب‌های «میرزا ابوالحسن جلوه» را خریداری کردند. البته، مجموعه عمده‌ای برای کتابخانه خریداری نشد و هرچه می‌خریدند به‌صورت محدود بود. با اهدای چند مجموعه دیگر در این سال‌ها - که مجلس اغلب دوره فترت خود را می‌گذراند- کتابخانه مجلس توسعه قابل توجهی یافت و زمینه برای افتتاح رسمی آن مهیا شد.
ارباب کیخسرو در خاطرات خود دلایلی را برای تعویق در افتتاح رسمی کتابخانه برشمرده است. وی در دیباچه فهرستی که برای کتاب‌های فرانسوی‌زبان کتابخانه تهیه کرده بود، می‌نویسد:
«از آغاز افتتاح مجلس شورای ملی در دوره دوم تقنینیه که حقیر یکی از نمایندگان بودم و در تمام آن دوره از طرف مجلس برای اداره کردن امور اداره مباشرت مجلس انتخاب شده بودم، چنانکه در بودجه‌های پیشنهادی به مجلس متذکر می‌شدم، همواره آرزوی تأسیس و ترتیب کتابخانه به وضع صحیح داشتم. لکن متأسفانه از کثرت کارهای اداری و ادای تکالیف نمایندگی و علت قلت مالیه مملکت فراغت و سعادت موفق شدن به این مقصود حاصل ننمودم.»
همچنین در جایی دیگر وی به دوره‌های تعطیلی و فترت مجلس در سال‌های 1288 تا 1300 خورشیدی اشاره دارد و آن را از دلایل مهم تأخیر در افتتاح رسمی کتابخانه دانسته است.
اما جالب است بدانیم که در سال‌های تعطیلی و فترت مجلس، کتابخانه آن فعال بوده و البته برخلاف امروز، محل رفت‌وآمد بسیاری از نمایندگان و حتی هیأت‌رئیسه مجلس بوده است؛ به‌طوری که آنان بیشتر اوقات فراغت خود را در کتابخانه مجلس سپری می‌کردند. «میرزاحسین‌خان مؤتمن‌الملک» رئیس دوران نخستین مجلس، از مراجعان فعال کتابخانه در این سال‌ها بود.
کتابخانه مجلس عبارت بود از دو اتاق تودرتو که در قسمت شرقی حوضخانه مجلس و زیر عمارت مشروطه واقع شده بود. این مکان اکنون پس از مرمت‌های سال‌های پیشین از شرایط مناسبی برخوردار شده و تغییر کاربری داده و بخشی از موزه مجلس به شمار می‌آید.
رفت‌وآمدهای نمایندگان مجلس به کتابخانه در سال‌های 1290 تا 1300 خورشیدی - که بجز یک سال، در باقی ایام مجلس تعطیل بود- موجب شد تا اشخاصی همچون مؤتمن‌الملک در ایجاد مکانی آبرومند و مستقل برای کتابخانه به فکر بیفتند. این مهم پس از مدتی با خرید خانه و باغ «عزیزالسلطان» (ملیجک) در بخش شرقی عمارت مشروطه و در دوره پنجم مجلس شورای اسلامی مهیا شد. این مکان با پیگیری‌های «سیدحسن مدرس» و ارباب کیخسرو شاهرخ خریداری و مقرر شد بخشی از آن عمارت با نظر استاد «جعفرخان معمار کاشانی» برای محل کتابخانه آماده‌سازی و تغییر کاربری یابد. سرانجام از سال 1302 خورشیدی این مکان برای انتقال کتاب‌ها آماده شد و به مرور تا سال 1304 که کتابخانه به‌صورت رسمی گشایش یافت، تجهیزات لازم نیز برای استفاده عموم فراهم آمد. نخستین میز و صندلی‌ها و قفسه‌های کتابخانه توسط استاد «علی نجار بروجردی» ساخته شد.
در نهایت به پیشنهاد «قاسم صوراسرافیل» و «علی‌اکبر دهخدا» و موافقت ارباب کیخسرو شاهرخ، «یوسف اعتصام‌الملک آشتیانی» (پدر پروین اعتصامی) به‌عنوان نخستین مدیر کتابخانه با یک معاون و یک کتابدار کار خود را آغاز کرد.
* مدیر مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی
این مطلب نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.
