آینده روابط ایران و روسیه در سوریه؛ همزیستی سازنده یا تضاد منافع

پس از اوج گیری بحران داخلی در کشور سوریه که حدود نیم میلیون کشته به جا گذاشته است کشور روسیه نیز وارد کارزار نظامی علیه گروهای تندرو مذهبی بویژه داعش در سوریه شد. اینکه هدف روس ها از ورود به سوریه و حمایت ار حکومت اسد چه بوده است محل بحث ما نخواهد بود. حال پس از تثبیت قدرت سیاسی و نظامی بشار اسد با کمک نیروهای نظامی جمهوری اسلامی و نیروی هوای روسیه موضوع حضور نیروهای مستشاری و تحت حمایت  جمهوری اسلامی در آینده سیاسی و اقتصادی سوریه با چالش هایی مواجهه شده است. در واقع سوال این است آیا با توجه به سوابق تاریخی روسیه در قبال متحدان و همسایگان خود،  دامنه این "همزیستی مثبت و مدل دو همکار" دمشق در خاک سوریه استمرار خواهد یافت.؟

 دستگاه سیاست خارجی کشور روسیه بویژه در دوره پوتین به شدت بر اساس "منافع بلند مدت " سیاسی و اقتصادی این کشور  استوار بوده است. این مدل  بر اساس منافع محوری با ابزار اتحاد در جهت دستیابی به هدف و تک رویی پس از عبور از بحران تعریف می شود. در رابطه با جمهوری اسلامی ایران و کیفیت روابط تهران_مسکو نیز زمزمه های تک روی و سیاست تسلط بر سرنوشت جنگ سوریه از سوی کرملین در حال آشکار شدن است. برای توضیح و ارائه ی شواهد اثبات کننده ی این فاصله بین دو کشور ابتدا به موانع سیاسی حضور ایران در سوریه و دست آویز قرار دادن این چالش ها به منظور کاهش نفوذ و حضور ایران در سوریه از طرف روسیه  می پردازیم.

با آغاز حضور مستشاری و نظامی ایران در سوریه با هدف حمایت از حکومت مشروع بشار اسد طیف وسیعی از همسایگان سوریه علیه جمهوری اسلامی به تکاپو و ایجاد بحران  پرداختند. مهمترین آنها رژیم صهیونیستی بوده است که مخالفت خود را تا مرحله ی اقدامات نظامی نیز گسترش داده است. این رژیم به دو روش که ماهیت امنیتی و نظامی داشته است جهت خروج ایران از سوریه تلاش های را بکار برده است. در فاز نخست بحران سوریه ، ارتش رژیم آشغال گر با حمایت های آموزشی، تجهیزاتی، تسلیحاتی و اطلاعاتی از گروه جبهه النصره که در جنوب دمشق و هم مرز سرزمین های آشغالی در حال نبرد با حکومت بشار اسد بودند یک منطقه ی امن بین این رژیم و دولت سوریه از یک سوی و بین ایران با حزب الله لبنان بوجود آورد. با تصرف این مناطق از سوی گروه های مقاومت و استقرار ارتش سوریه تا مرزهای آشغالی جولان, زنجیره ی گروهای "مقاومت تهران-بغداد-دمشق و جنوب لبنان" موجب نگرانی تلایو شد و این رژیم روش دیگری را با حمایت و هماهنگی روسیه در قالب حملات موشکی و هوایی مستقیم به مواضع ایران و حزب الله  در پیش گرفت. بر اساس اطلاع مقامات نظامی ارتش رژیم صهیونستی تا کنون بیش از ۲۱۳ حمله هوای به مواضع و تجهیزات جمهوری اسلامی در خاک سوریه انجام شده است که عمده ی این حملات با هماهنگی قبلی بین مسکو و تلاویو صورت گرفته است به گونه ای که هیچ تحرک و اقدام پدافندی از طرف روسها یا سامانه های اس ۳۰۰ گزارش نشده است. مانع دیگر برای حضور ایران, وجود گروه های میانه رو و تحت حمایت اعراب و ترکیه است. این گروها که عمدتا در ادلب نیز حضور دارند تحت عنوان ارتش آزاد یا هیات تحریرالاشام یاد می شود و روسیه با هماهنگی ترکیه در تلاش هستند تا مقدمات حضور این بخش از جامعه ی سوریه را برای حضور موثر در ساختار سیاسی، قانون اساسی جدید فراهم کنند. این بازیگران (روسیه و ترکیه)به کنفراس ژنو و تعین آن به عنوان مرحله پایان تنش و تشکیل مجلس موسسان  قانون اساسی که شامل 150 نفر از گروهای مختلف از جمله برخی معارضین میانه رو نیز خواهد بود تاکید دارند.  در مجموع این موانع اگرچه هزینه های سیاسی و نظامی ایران را در سوریه افزایش خواهد داد اما در نقطه مقابل یک اهرم و برگ برنده برای روسیه به شمار می رود. مانع سوم حضور ایران اعراب خلیج فارس و کشور ترکیه هستند. کشورهای ترکیه و برخی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس تلاش کردند تا با حمایت های مالی-تسلیحاتی از طیف های گروهای تکفیری و معارضین میانه رو (میانه رو بر اساس توافقات کشورهای عربی-غربی) باعث سقوط بشار اسد شوند ولی با شکست داعش و بازتعریف این گروها به عنوان مخل نظم بین المللی ، اعراب خلیج فارس با سرمایه گذاری بر نقش روسیه در آینده ی سوریه خواهان خروج نیروهای جمهوری اسلامی در سوریه و تعامل مجدد با نظام حاکم سوریه  هستند. "عادی سازی "روابط اعراب با حکومت بشار اسد در راستای تعامل با روسیه و احیای پیمان برادری عربی با جامعه ی سوریه خواهد بود. نشست آتی کشورهای عربی خلیج فارس و مصر در منطقه "بحرالمیت اردن" در راستای چنین هدفی و در شکل  گفتگوهای عربی-عربی جهت برگشت سوریه به اتحادیه عرب برگزار خواهد شد که از جمله شرایط اعراب کاهش حضور ایران و همراهی با مواضع روسیه است. در همین چارچوپ برخی منابع خبری از گفتگوهای بن سلمان با دستگاه های اطلاعاتی روسیه اطلاع دادند که روس ها زمینه سازی های کاهش نفوذ منطقه ای ایران در سوریه را پیگیری خواهد کرد. این بسترسازی ها و تعاملات اعراب در کنار روسیه  به یک اهرم فشار سیاسی و نظامی مسکو برای خروج جمهوری اسلامی از خاک سوریه تبدیل شده است. در ادامه به برخی نشانه های سیاسی و میدانی راهبرد روسیه جهت محدود سازی عملکرد اقتصادی و نظامی جمهوری اسلامی در سوریه می پردازیم.

در رابطه با مانع نخست یعنی تنش بین ایران و رژیم صهیونیستی معاون وزیر خارجه روسیه، سرگئی ریابکوف اعلام کرد: "روسیه هیچگاه در سوریه همپیان ایران نیست و امنیت اسرائیل برای مسکو از اولویت های اصلی به شمار می آید" او در ادامه می گوید : "مسکو قصد داشت از نفوذ نظامی و سیاسی ایران در سوریه بکاهد  اما این موضوع با اعمال مجدد تحریم ها توسط ترامپ ناکام ماند. این اظهار نظر مقام روسی پس از آن اعلام شد که در حملات اخیر جنگده های اسرائیلی از خاک لبنان به فرودگاه دمشق, حشمت الله فلاحت پیشه رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی بیان می کند  به نظر می رسد نوعی هماهنگی بین حملات رژیم صهیونیستی و پدافند هوایی روسیه که در سوریه مستقر است وجود داشته باشد. این مقام در ادامه می گوید: در این بین "نقدی جدی "به روسیه وجود دارد، که در زمان حملات رژیم صهیونیستی سامانه پدافند هوایی اس 300 خود را غیر فعال می کند. این اظهار نظر موجب واکنش معاون وزیر خارجه روسیه و یک اختلاف راهبردی نظامی بین ایران و روسیه در رابطه با رژیم صهیونیستی است. مانع دوم در خاک سوریه رقم خورده است به این صورت که اخیرا در سطح میدانی بین نیروهای تحت حمایت ایران و نیروهای مورد پشتیبانی روسیه برخورد نظامی صورت گرفته است. متعاقب این خبر وبسایت مجله آلمانی اشپیگل و منابع اطلاعاتی ترکیه  روز جمعه، ۵ بهمن (۲۵ ژانویه) گزارشی از کریستف رویتر، کارشناس و گزارشگر این هفته‌نامه در منطقه خاورمیانه منتشر کرد. این گزارشگر می‌نویسد که به یک مکالمه بی‌سیمی لشکر چهارم ارتش سوریه دست‌یافته که حاکی از درگیری مسلحانه میان نظامیان ایرانی و روسی در روستای الغاب در استان حمای سوریه است. به گفته کریستف رویتر، نیروهای دو کشور پشتیبان رژیم بشار اسد در شامگاه ۱۹ ژانویه با تانک و خمپاره‌انداز و مسلسل‌های سنگین به جان یکدیگر افتادند.

از قرار معلوم، زورآزمایی ایران و روسیه در سوریه در راستای کنترل مناطقی از استان حما واقع در شمال غربی سوریه صورت گرفته است.

در رابطه با هر گونه اختلاف بین ایران و روسیه با موضع سوریه نباید بازیگر آمریکا را کم اهمیت دانست. چند هفته پیش از اعلام خروج نیروهای آمریکای از شرق و شمال سوریه، تحرکات نظامی روس ها در قالب انتقال تسلیحات سنگین زرهی و نیروهای زمینی به مناطق دیرالزور به سمت المیادین حکایت از احتمال توافقات پشت پرده بین ترامپ و پوتین در "مذاکرات هلسینگی" دارد. بر این ساس روس ها با حضور پر رنگ در مناطق ذکر شده مانع تحرکات و استقرار یکان های تحت حمایت ایران در این مناطق اقتصادی و نفتی شده اند. اما در رابطه با عادی سازی روابط اعراب و سوریه نباید از نقش عربستان سعودی و روسیه غافل شد. مذاکرات عربستان با روسیه جهت خرید سامانه ی اس ۴۰۰، توافقات دو بازیگر در حوزه ی انرژی با هدف افزایش صادرات نفت و کاهش تاثیر تحریم های نفتی جمهوری اسلامی بر بازار جهانی و نهایتا فشارهای غربی به ولیعهد عربستان، بن سلمان ، در پی قتل خاشقچی روزنامه نگار سعودی در کنسول عربستان در ترکیه نشانگر نزدیکی دو کشور بوده است.

بر همین مبنا در کنار دعوت آمریکا از اعراب به منظور ترمیم روابط خود با دولت سوریه و مشارکت در ساخت و ساز آن ، نباید از جایگاه و نقش موثر روسیه در ترغیب بشار اسد برای نگاه به اعراب و بهبود روابط غافل شد. روس ها با وارد ساختن اعراب به فرایند بازسازی سوریه انگیزه ای  فراتر از حمایت اسد دارند و آن زمینه سازی خروج ایران و در نتیجه کاهش محرکات و متغیرهای تنش زا بین چهار مانع ذکر شده هستند. گویا جمهوری اسلامی نیز از چنین نیت روس ها آگاهی داشته اند و متعاقب افزایش حضور شرکت های روسی معاون ریاست جمهوری ایران در راس هیات اقتصادی و فنی راهی دمشق شده و چندین سند همکاری را به امضا رسانند.

هر چند برخلاف روس ها که در صدد ایجاد زمینه های تنظیم و انعقاد پیمان های استراتژیک و بلند نظامی با دولت اسد هستند، در سفر اخیر آقای جهانگیری و هیات همراه طرح موضوعی در رابطه پروتکل های بلند مدت امنیتی و نظامی بین تهران-دمشق صورت نگرفت که این مسئله خود نشانگر عدم تمایل آشکار طرف سوری به منظور همکاری های بلندمدت نظامی با ایران خواهد بود.

در نهایت باید یادآور شد ساختار و سازمان حکومت سوریه صبغه و ماهیتی نزدیک به احزاب سوسیالیت شرقی دارد و روس ها همواره بصورت نمادین و آشکار مخالف ترکیب چنین نگرشی با ایدولوژی های اسلامی است. این گزاره هدف بلند مدت روس ها برای شراکت های اقتصادی محدود ایران با سوریه و عدم مشارکت های فراگیر که جایگاه سنتی مسکو را خدشه دار کند بیان می کند.

نتیجه گیری

با ذکر چهار مانع برای حضور جمهوری اسلامی و نشانه های استفاده ابزاری از این محدودیت ها از جانب روسیه علیه تثبیت ایران در سوریه ، روس ها دو هدف را دنبال خواهند کرد. نخست اینکه  وجود احزاب، اقوام، مذاهب و زبان های  مختلف در سوریه  همواره پتانسیل و زمینه های شعله ور شدن درگیری های شدید را به علت بر هم خوردن "توازن نسبی قدرت " به واسطه عامل داخلی یا خارجی محتمل خواهد کرد لذا در صورت حضور بلند مدت جمهوری اسلامی با "آرمان های انقلابی" (عامل خارجی) یا ایجاد "گروهای داخلی وابسته" (عامل داخلی)به تهران شبیه حزب الله این الگوی شکننده و متعارض دستخوش تنش و آشوب شود. در مقابل روس ها به علت اشتراکات سنتی سیاست مسکو - دمشق جایگاه نظام ارزشی سکولار و غیر دینی را در ساختار قانون اساسی آینده سوریه تعمیق و نهادینه خواهند کرد. دوم اینکه ثبات در آینده کشور سوریه جدایی از کسب موافقت بلوک عربی-غربی و رژیم صهیونیستی میسر نخواهد شد و روسیه در صدد استفاده از فرصت تنش بین غرب در راس آن آمریکا با جمهوری اسلامی است تا از این طریق کاهش فشار غرب بر ایران را "وجه المصالحه" خروج نیروهای ایران قرار دهد. لازم به ذکر است که کشور روسیه به علت کاهش فشارهای اقتصادی غرب و تحریم های ضد روسی در پی ضمیمه شبه جزیره کریمه به حمایت های لابی های رژیم صهیونیستی در دستگاه قانون گزاری آمریکا وسطوح اجرایی کاخ سفید نیازمند هستند. ضمن اینکه نباید از جمعیت روس تبار در رژیم صهیونیستی غافل شد. جمعیت روس ها در برخی مناطق سرزمین های آشغالی همچون "اشدود "چنان پرتراکم است که این منطقه بنام مسکوی کوچک لقب گرفته است. آنچه روس ها را در بازیگری موثر و مستقل در خاک سوریه تحریک خواهد کرد موقعیت ژئوپلتیک دمشق در مسیر چهار راه ترانزیت منابع گازی و نفتی اعراب خلیج فارس از یک سویی و جمهوری اسلامی ایران و عراق به سمت اروپا در نقطه مقابل است. مسکو همواره در تلاش بوده است که زمینه های ایجاد بدیل در تامین سوخت اتحادیه اروپا بوجود نیاید و در همین چارچوپ در مواجهه با پروژه ترانس خزر نیز کارشکنی های را دنبال می کند. از نظر روسها اگر اعراب یا ایران یکه تاز صحنه اقتصادی آینده سوریه گردد ایجاد خطوط انتقال انرژی به اروپا و ترکیه رقیب سرسخت کرملین خواهد بود. در پایان نباید از این نکته غافل شد که در اسناد بالا دستی دستگاه هایی سیاست خارجی و امنیتی روسیه تا سال 2020 جایگاه معینی برای ایران مطرح نشده است و کمترین ارجاعات را به جایگاه ایران داشته است.