مهدی آیت و گروهش با راه انداختن پویشی تحت عنوان «برای شهید» آستین‌هایشان را بالا زده‌اند و نهایت تلاش‌شان را برای غباررویی و مرمت گلزار شهدا انجام می‌دهند. تاکنون افراد زیادی با دیدن تبلیغات و فیلم‌هایی با عنوان غبارروبی از مزار شهدا در صفحات مختلف فضای مجازی به این پویش پیوسته‌اند. این پویش در نظر دارد تا با حفظ ظاهر تاریخی و معنوی گلزار شهدا از تخریب بخش مهمی از حافظه تاریخی مردم ایران جلوگیری کند و زمینه آشنایی مردم با شهدا را به وجود بیاورد. آیت در گفت‌وگو با «جوان» از فعالیت‌های این پویش و اهمیت حفظ ظاهری گلزار شهدا برای نسل‌های آینده و تاریخ می‌گوید.
طرح یکسان‌سازی گلزار شهدا در چند سال اخیر با انتقادات زیادی مواجه شد و در نهایت منجر به توقف کار شد. شما برای انجام این طرح چه پیشنهاد‌هایی داشتید؟
طرح یکسان‌سازی مزار شهدا با عنوان مصوبه قانونی ساماندهی با عناوینی همچون زیباسازی، بهسازی و مناسب‌سازی در حال انجام است و هنوز متوقف نشده است. اعتراضی که ما به این طرح داشتیم اول این بود که سهمی برای خانواده شهدا در نظر گرفته نشده بود و یک‌سری آدم با درک خودشان چیزی را مصوب و اجرا کرده بودند که با تمام شدن دوره مدیریت‌شان دیگر پاسخگوی کارهایشان نبودند. همچنین در کارگروه اجرایی که برای این کار تعیین شده بود هیچ نخبه فرهنگی و خانواده شهیدی حضور نداشت تا نظر کارشناسی و حرفه‌ای بدهد. ما یک سال کار پژوهشی کردیم که خروجی‌اش یک مجلد ۱۴۰ صفحه‌ای بود که ۴۰ صفحه‌اش با گزارش و راهکار پیشنهادی شد. در پایان هم گفتیم اداره گلزار شهدا در صلاحیت مدیران زودگذر و دولت‌ها نیست. رسیدگی به امور گلزار شهدا باید از سلایق مدیران دولت‌های مختلف خارج شود. این کار یک کارگروه کارشناسی و شورای سیاستگذاری با ۲۰ عضو می‌خواهد. باید استاد‌های رشته‌هایی مثل مرمت بنا و تجدید بنای تاریخی و معماری در این کارگروه عضو باشند و از شاعر‌های نخبه انقلابی هم کسی باشد تا روی شعر‌ها نظارت کند. بعد باید مطالبات خانواده شهدا را به فراخور منطقه زندگی‌شان در نظر گرفت. مثلاً اقتضائات فرهنگی در چهارمحال و بختیاری با شمال کشور و تهران متفاوت است و طراحی گلزار شهدا باید طبق فرهنگ آن منطقه باشد. ما فقط این طرح را محکوم نکردیم و راهکار هم دادیم و گفتیم باید سازمان تخصصی حفظ و نگهداشت گلزار شهدا تشکیل شود که اساسنامه هم داشته باشد. حفظ ترکیب سنتی گلزار شهدا نیز باید یک اصل قرار بگیرد. تفسیر ماهیتش باید معین شود تا با عوض شدن مدیریت‌ها سلیقه‌های شخصی افراد در طراحی‌اش دخیل نشود. اگر گلزار شهدا از اول با استاندارد خاصی ساخته نشده ما نمی‌توانیم با این بهانه فضایش را تغییر دهیم و آنجا را یکسان‌سازی کنیم. چون گلزار شهدا بر اساس استاندارد خاصی ساخته نشده الان نمی‌شود قبر‌ها را جابه‌جا و دوباره ساماندهی کرد. در هیچ جای دنیا یک بنای تاریخی را برای سهولت در رفت و آمد تخریب نمی‌کنند و جایش را تغییر نمی‌دهند. اگر می‌خواهد این مشکلات حل شود از امروز به بعد طوری طراحی شود که مشکلی برای عبور و مرور پیش نیاید. گلزار شهدا باید حفظ شود تا نسل‌های بعدی از تفکر و فرهنگ نسل شهدا آگاه شوند و با سیر و سلوک‌شان آشنا شوند. اگر هم تغییر اثبات شد باید طبق مطالبات خانواده شهدا و شورای سیاستگذاری طراحی و اجرا شود. الان قطعه‌های ۴۴، ۲۱ و بخشی از ۲۴ یکسان‌سازی شده و هر کدام یک شکل است و هیچ کدام از مدیران قبلی پاسخگوی کارشان نیستند. با این روند ۲۰ سال دیگر ما یک گلزار شهدا خواهیم داشت که هر بخش آن یک شکل خواهد داشت.
شما کار‌های مربوط به تعویض و مرمت سنگ‌های گلزار شهدا را انجام می‌دهید؟
از هشت ماه پیش یک پویش مردمی به نام «برای شهید» راه انداخته‌ایم که کار میدانی در آن انجام می‌شود. در این پویش بدترین سنگ‌های اسید سوخته گلزار شهدای بهشت زهرا را بدون هیچ هزینه‌ای مرمت و نو می‌کنیم. الان تعویض ارزان‌ترین سنگ یک و نیم میلیون تومان هزینه دارد. یا اگر بخواهید سنگ را جابه‌جا و دوباره احیا کنید بیش از ۵۰۰ هزار تومان هزینه‌اش می‌شود. ما سنگ را بدون اینکه از جایش بکنیم و تکان بدهیم در همان محل به کیفیت ممتاز کارخانه صیقل می‌دهیم و جر‌م‌گیری‌هایش را انجام می‌دهیم. سنگ را دوباره زنده و مثل نوشته‌های قبلی را رویش تکرار می‌کنیم و سنگ مثل روز اولش می‌شود. با این کار دیگر انگیزه تعویض سنگ را از خانواده‌ها می‌گیریم. برای مثال سنگ مزاری بوده که تا دو میلیمتر چاک و سوراخ داشته و ما از سنگ عکس می‌گیریم و شابلون می‌زنیم بعد سه میلیمتر از سنگ را برداشته صیقل داده و خط‌کن مثل همان اول آن را می‌کَنَد و شما احساس می‌کنید سال ۶۰ است و همه سنگ‌ها نو هستند.
این پویش خودجوش است؟
کاملاً خودجوش است و یک ریال از جایی بودجه نگرفته‌ایم. گروهمان کاملاً مردمی است؛ یک روز ۱۰ نفر می‌آیند و یک روز ۵۰ نفر. تا به حال استقبال خوبی شده و در هشت ماه گذشته ۵۰۰ سنگ مزار را انجام داده‌ایم. در چند مرحله پروسه کارمان طول می‌کشد. اول رنگ‌برداری می‌کنیم و رنگ‌های قدیمی را کامل برمی‌داریم. بعد با رنگ بدنه ماشین موادی که درخشندگی و دوام زیادی داریم، نوشته‌ها را حک می‌کنیم. رنگ ماشین سال‌ها عمر می‌کند و تغییر رنگ نمی‌دهد. در نهایت سنگ‌ها به شکل روز اولشان برمی‌گردند و با این کار جلوی تعویض سنگ‌های زیادی گرفته می‌شود.
تا چند بار امکان مرمت سنگ‌ها وجود دارد؟
یک باری که ما این کار را انجام می‌دهیم اگر روی سنگ جوهرنمک، اسید و وایتکس ریخته نشود سنگ تا ۳۰ سال باقی می‌ماند. شرطش این است خانواده‌ها آموزش ببینند و بعد از شست‌وشو سنگ‌ها را با دستمال خشک کنند تا آهک موجود در آب بهشت زهرا تبدیل به رسوب نشود و سنگ آسیب نبیند.
حفظ یادگاری‌های هر مزار چه ارزشی دارد که پیگیرش هستید؟
سنگ مزار یک رسانه پایدار است که کار بازتولید مداوم فرهنگ ایثار و شهادت را انجام می‌دهد. اگر امنیت گلزار شهدا تأمین شود و سرقتی صورت نگیرد می‌توانیم یک موزه مردمی داشته باشیم که در هر حجله یک وسیله‌ای از شهید مثل وصیتنامه، انگشتر و... خواهیم داشت. سنگ مزار حاوی دو رکن است که شامل سنگ‌نوشته و حجاری می‌شود. سنگ‌نوشته عبارات و کلمات پشتوانه‌داری مثل بمباران شیمیایی، بمباران شهری، ساواک، نهضت، استکبار، جبهه حق، قرآن، مکتب و... است که اگر هر کدام از این کلمات حذف شود حافظه تاریخی مردم از بین می‌رود. کسانی که چه بر اثر غفلت یا هر دلیل دیگر سنگ مزار‌ها را تعویض و این عبارات را حذف کردند حافظه تاریخی مردم را از بین بردند. چون سنگ تا ۵۰ هزار سال هم می‌ماند و نه از بین می‌رود و نه تغییر شکل می‌دهد و حالت تاریخی پیدا می‌کند. رکن دوم حجاری است. نقش‌هایی مثل کبوتر، دفتر، قلب، شمع و گل نماد یک چیز هستند. دفتر نماد مکتب و نهضت، شمع نشانه داغداری بستگان و نوربخشی راه شهدا برای پیدا کردن مسیر. کبوتر نشان پرواز از قفس تن و اوج گرفتن، گل نشانه رویش‌های این مکتب و نهضت است که در فرهنگ ما اهمیت و ارزش بالایی دارد. اگر هر کدام از این نماد‌ها تغییر کند یا از بین برود زیبایی‌های گلزار شهدا از بین خواهد رفت و دیگر آن معانی در ذهن متبادر نخواهد شد. حجله هم نمایشگاهی است که خانواده‌های شهدا می‌توانند شهیدشان را به مردم معرفی می‌کنند. در این حجله‌ها دست‌نوشته و وصیتنامه شهدا را می‌خوانید و با عقیده و دیدگاه‌شان آشنا می‌شوید. عکس‌هایش را می‌بینید و می‌فهمید که چه تفکری داشته‌اند. در کل سنگ مزار و حجله با محتویاتش عناصر و رشته‌های ارتباط بصری زائر با شهیدش است که تخریبش این رشته ارتباطی را قطع می‌کند.
در این زمینه چه اطلاع‌رسانی به خانواده شهدا برای حفظ بهتر مزار‌ها و مردم برای ارتباط بهتر داده‌اید؟
بی‌توجهی به مزار‌های شهدا باعث می‌شود تا خانواده‌ها اقدام به تعویض سنگ مزار شهدا کنند و سنگ مزار‌های دهه ۶۰ با ویژگی‌های خاص خودش جایش را به سنگ مزار‌های سیاه دهه ۹۰ دهد که هیچ نشانی از دوران دفاع مقدس و المان‌های آن دوران ندارد. در واقع ما با صیقل سنگ‌های مزار و غبارروبی اصولی از تعویض این سنگ‌ها توسط مسئولان و خانواده‌ها جلوگیری می‌کنیم. خیلی‌ها می‌خواهند برای شهیدشان کاری کنند و سنگ را از حالتی که آسیب دیده دربیاورند، ولی نمی‌دانند چه کار کنند. گاهی برخی کار‌ها باعث می‌شود بافت دهه شصتی گلزار شهدا تغییر پیدا کند و همان کار با استقبال هم مواجه می‌شود. حجله یک نمایشگاه و گلزار شهدا یک فرهنگستان مردمی است. در طول تاریخ ایران هر چه بنای باستانی داریم را شاهان و سلاطین ساخته‌اند و تنها مجموعه تاریخی که توسط مردم ساخته شده گلزار شهداست. مثلاً فانوس‌های گلزار شهدا هیچ ارتباطی با فرهنگ ما ندارد. جای اینکه زائر معرفت و شناخت کسب کند در دریاچه‌ای از احساس و وهم غوطه‌ور می‌شود. بزرگ‌ترین ظلم در حق شهدای گمنام نوشتن یک جمله ثابت روی سنگ مزارشان است. شهدای گمنام نام‌شان گمنام است، ولی تفکر و هویت و سلوک‌شان که مهجور نیست. برای مثال اگر در قطعه ۴۴ که ۲۷۵۰ شهید گمنام داریم روی هر کدام از سنگ‌ها یک جمله، حدیث، غزل، تاریخ و دلنوشته‌های حک می‌شد آن وقت ما ۲۷۵۰ متن داشتیم که زائر با خواندنش با موضوعات زیادی آشنا می‌شد. یا اگر حجله می‌گذاریم به مردم بگوییم کلید این حجله چند ماه دست شما باشد و کاری کنیم زائر با آن شهید آشنا شود. الان شهید علی حیدری دو خط از وصیتنامه‌اش را پشت حجله‌اش زده‌اند که فوق‌العاده تأثیرگذار است. اگر وصیتنامه به حجله منتقل نشود از کجا باید بفهمیم این شهید چه کسی است و چه تفکری دارد؟
خانواده شهدا چه برخوردی با این پویش داشته‌اند؟
تاکنون در مزار‌هایی که کار انجام داده‌ایم یک مورد اعتراض و گلایه نداشته‌ایم و تمام خانواده‌ها در نهایت مهربانی و عطوفت با ما برخورد کرده‌اند و بسیار تشکر و قدردانی داشته‌اند. کاری که ما انجام دادیم را اگر خودشان می‌خواستند انجام دهند باید هزینه زیادی می‌کردند. خانواده‌ها می‌فهمند ما چه کاری انجام می‌دهیم. در آینده نزدیک توسعه تجهیزات می‌دهیم و پیش‌بینی می‌کنیم حدود ۲۸ هزار سنگ باقی‌مانده را در کمتر از یک سال تجدید رنگ و صیقل کنیم تا از هرگونه رنگ‌آمیزی و جرم‌گیری بی‌نیاز باشند.
گفت‌وگو از: احمد محمدتبریزی
این مطلب نخستین بار در روزنامه جوان منتشر شده است.
