کلیات

 پنجره جمعیتی یکی از مهمترین مراحل در ساخت سنی یک جمعیت است که با توجه به تبعات آن به ویژه از منظر اقتصادی، برخی از اقتصاددانان از آن به عنوان موهبت جمعیتی نام می‌برند. البته باید در نظر داشت که تهدیدآمیز بودن یا فرصت بودن پنجره جمعیتی کشور تا حدود زیادی به نگرش و عمکرد دولت و نظام حاکم در ارتباط با این مسئله بستگی دارد. ساخت سنی به ویژه عرضه و تقاضای نیروی کار را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

موضوع پنجره جمعیت در ارتباط با انتقال یا گذار جمعیتی می‌باشد. هر چند انتقال جمعیتی بر تغییرات رشد جمعیت‌های جوامع اثرات بسیار مهم و قابل توجهی داشته و به همین خاطر بیشتر توجهات به مبحث رشد جمعیت بوده است، اما اگر در کنار رشد جمعیت، اثرات انتقال جمعیتی بر ساختمان سنی جمعیت مطرح شود، اثرات انتقال جمعیتی بر ساختمان سنی به همان اندازه رشد، یا حتی بیشتر حائز اهمیت است. زیرا اثرات انتقال جمعیتی بر ساختار سنی از لحاظ زمانی بسیار بیشتر بسط می‌یابد و تغییرات سنی تا حدود زیادی بر چرخه‌های رشد و رکود اقتصادی اثرات معنادار می‌گذارد. تجربه انتقال سنی کشور‌های توسعه یافته نشان می‌دهد که مدت زمان انتقال سنی جمعیتی بیش از یک قرن طول می‌کشد.

چهار مرحله انتقال سنی

 با شروع انتقال جمعیتی، فرایند انتقال سنی هم آغاز خواهد شد. برخی نویسندگان این انتقال را به چهار مرحله تقسیم بندی کرده اند که هر مرحله با افزایش تعداد جمعیت در یک رده سنی خاص مشخص می‌شود:

الف. مرحله کودکی: افزایش درصد جمعیت زیر ۱۵ سال نسبت به سایر گروه‌های سنی.
ب. مرحله جوانی: افزایش درصد جمعیت بین ۲۹-۱۵ ساله نسبت به سایر گروه‌های سنی.
ج. مرحله میان سالی: افزایش درصد جمعیت بین ۶۴-۳۰ ساله نسبت به سایر گروه‌های سنی.
د. مرحله سالمندی: افزایش درصد جمعیت بالای ۶۵ سال نسبت به سایر گروه‌های سنی.

با تجربه گذار جمعیت‌شناختی، انتقال سنی و نیز تجربه باروری در سطح یا زیر سطح جایگزینی، از سهم نسبی جمعیت زیر ۱۵ سال کاسته می‌شود و در مقابل به خاطر افزایش امید زندگی و کاهش مرگ و میر در سنین سالخوردگی، نسبت درصد جمعیت ۶۵ ساله و بالاتر افزایش می‌یابد. در نتیجه، به لحاظ وابسته بودن کهنسالان، فشار بر جمعیت واقع در سنین کار و فعالیت اقتصادی بیشتر می‌شود و بخش قابل ملاحظه‌ای از منابع صرف نگهداری و مراقبت از آن‌ها خواهد شد.

در حد فاصل این دو وضعیت، دوره‌ای وجود دارد که در آن در پی کاهش نسبتاً سریع باروری و تغییرات کُند در سطح مرگ و میر، ساختار جمعیت از جوانی فاصله می‌گیرد و نسبت کمسالان در جمعیت به شدت اُفت می‌کند.

تعریف سازمان ملل متحد از پنجره جمعیتی

  بخش جمعیت سازمان ملل متّحد پنجره فرصت را به عنوان دوره‌ای تعریف می‌کند که در آن نسبت جمعیت زیر ۱۵ سال به کمتر از ۳۰ درصد کلّ جمعیت می‌رسد و نسبت جمعیت ۶۵ ساله و بالاتر هنوز کمتر از ۱۵ درصد است.

از آنجا که تغییر در نسبت کهنسالان ناچیز و سهم آن‌ها هنوز کمتر از ۱۵ درصد کلّ جمعیت است و با کاهش سهم نسبی جمعیت زیر ۱۵ سال، نسبت جمعیت واقع در سنین کار و فعالیت اقتصاد، در مقیاس بی‌سابقه‌ای افزایش می‌یابد.

در این شرایط، نسبت‌های وابستگی سنّی کل به کمتر از ۵ صدم می‌رسد و به طور بالقوه شرایط بسیار مساعدی برای رشد و توسعه اقتصادی فراهم می‌شود (نسبت وابستگی سنّی یکی از شاخص‌هایی است که برای تعیین زمانبندی پنجره یا فرصت جمعیت مورد استفاده قرار می‌گیرد).

بر این اساس، جمعیت شناسان انفجار جمعیت را نوعی موهبت خدادادی می‌دانند که امکان تبدیل آن به پاداش جمعیتی وجود دارد. چنانچه فرصت به وجودآمده به درستی مدیریت شود، می‌تواند به توسعه کشور کمک کند در غیر این صورت، به مانع بزرگی بر سر راه توسعه تبدیل خواهد شود.

مواهب اقتصادی پنجره جمعیتی

 تأثیرات اقتصادی پنجره یا فرصت جمعیتی ریشه در این واقعیت دارد که در طول دوره‌ای که پنجره فرصت گشوده می‌شود، هزینه‌های عمومی‌ای که در برنامه‌های اجتماعی نظیر آموزش و بهداشت صورت گرفته بود به سمت سرمایه‌گذاری در بخش‌های تولیدی و زیرساخت‌ها هدایت می‌شود.

در سطح خرد نیز خانواده‌ها می‌توانند هزینه‌های جاری را به سمت پس‌انداز و ارتقای استاندارد‌های زندگی جهت بدهند. فرصت تنها برای یک بار به روی جمعیت‌ها گشوده می‌شود و در نهایت بسته خواهد شد.

 پس بسیار مهم است که بدانیم این پنجره جمعیتی از لحاظ زمانی موقتی است (معمولا یک بار در تاریخ جمعیتی کشور اتفاق می‌افتد یا تکرار آن به گذشت زمان بسیار زیادی نیاز دارد و حدود ۶-۵ دهه بیشتر طول نمی‌کشد)، با گذشت زمان و با ورود گروه‌های بزرگسال جمعیتی به دوره‌های سالمندی، ساختار سنی دستخوش تغییرات اساسی خواهد شد و قابلیت تولید آن‌ها کاهش خواهد یافت. در این مرحله مجدداً نسبت‌های وابستگی افزایش خواهد یافت و سطوح انتقالات بین نسلی تغییر خواهد کرد. در این شرایط مسئله اساسی، تأمین نیاز‌ها و حمایت از سالمندان خواهد شد.

پنجره جمعیتی از طریق سه ساز و کار، یعنی افزایش عرضه نیروی کار، پس انداز و سرمایه انسانی که بطور متقابل روی هم اثر دارند رشد و توسعه اقتصادی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در واقع، پنجره جمعیتی به اشکال متفاوتی منجر به بروز فرصت‌ها برای رشد تولید سرانه می‌شود؛ از طریق تأثیر ساختار سنی روی تولید ناخالص داخلی کل که به علت افزایش نسبت‌های جمعیت در سنین کار بالا می‌رود، یعنی تعداد تولیدکنندگان نسبت به تعداد مصرف کنندگان افزایش می‌یابد. این وضعیت، بطور طبیعی برای افزایش تولید سرانه مناسب است.

• در مورد روز ملی جمعیت در ویکی تابناک بیشتر بخوانید