کلیات
عملیات کربلای ۵ یکی از بزرگترین عملیات‌های رزمندگان ایرانی در طول جنگ تحمیلی بود که در تاریخ ۱۹ دی ماه سال ۱۳۶۵ با رمز یازهرا (ع) در منطقه شلمچه و شرق بصره آغاز شد؛ عملیاتی که تنها چند روز پس از شکست نیرو‌های نظامی ایران در عملیات کربلای ۴ صورت گرفت و شکست سنگینی به رژیم بعث عراق وارد کرد.
فرماندهان و رزمندگان ایرانی در میانه تردید و امید، ۱۹ دی به خط شلمچه زدند و عراقی‌ها در جشن پیروزی‌شان در کربلای ۴ حسابی غافلگیر شدند.
خطوط دفاعی دشمن
اولین خط دفاعی دشمن دژی بود که در یک سمت آن سنگر‌های بتونی برای استراحت نیرو و در سمت مقابل، سنگر‌های دیده بانی و تیربار با مهمات آماده و سنگر‌های تانک احداث شده بود. این دژ، دشمن را از موقعیت ممتازی برای اشراف و تسلط کامل بر منطقه برخوردار می‌کرد. در پشت خط اول چند موضع هلالی شکل احداث، که قطر هر یک به ۳۰۰ الی ۴۰۰ متر و ارتفاع آن به ۵ تا ۶ متر می‌رسید.
در پشت مواقع هلالی، برای تردد و استقرار تانک، جاده ساخته شده بود و به این وسیله تانک می‌توانست با استقرار روی مواضع مشخص شده، کل منطقه درگیری را زیر پوشش گلوله مستقیم و تیربار قرار دهد.
دومین خط دشمن به فاصله صد متر از خط اول و به موازات آن احداث و سیل‌بندی بود به عرض ۲۰۵ و ارتفاع ۴ متر که دارای موضع پیاده، کانال مواصلاتی و مواضع تانک بود. این سیل بند از جنوب جاده شروع می‌شد و به سمت اروند ادامه داشت.
سومین خط دشمن، خاکریزی بود به موازات خط دوم و دارای مواضع پیاده و تانک که در جلوی آن کانال َمتروکه‌ای به عرض ۴ و عمق ۲ متر احداث شده بود.
چهارمین رده دشمن در پشت نهر دوعیجی قرار داشت و شامل نهر، دژ و چندین موضع هلالی پی در پی، که بر توانایی دشمن برای مقابله و دفاع می‌افزود.
پنجمین رده دشمن در پشت نهر جاسم قرار داشت. ضمن آن که در حد فاصل خط چهارم و پنجم، قرارگاه دشمن، خصوصا قرارگاه تاکتیکی سپاه سوم (مقر فرماندهی لشکر ۱۱)، دارای مواضع مستحکمی‌بود و پدافند مستقل داشت. پس از خط جاسم تا کانال زوجی، مرکز توپخانه، لجستیک و عقبه لشکر ۱۱ قرار گرفته بود و رده ششم و هفتم دشمن شامل کانال زوجی و مثلثی‌های غرب کانال زوجی بود. در منطقه شلمچه، دشمن زمین را به شکل پنج ضلعی درآورده بود؛ که از استحکامات بسیار پیچیده‌ای برخوردار بود.
غافلگیری در شرق بصره
عراقی‌ها سراسیمه نیرو‌های بسیاری را به منطقه شلمچه آوردند تا ایرانی‌ها را عقب بزنند. قرار ب. د. عملیات ساعت ۲ نیمه شب آغاز شود که خبر رسید شاید عملیات لو رفته باشد. پس ساعت شروع عملیات را پیش انداختند و ساعت ۱ و ۳۵ دقیقه بامداد رمز عملیات اعلام شد.
دو ساعت از عملیات گذشت و پیشروی امیدوار کننده بود. یعنی عراقی عها غافلگیر شدند. ایرانی‌ها کانال پرورش ماهی را رد کردند و گروهی دیگر در نوک جزیره بوارین و خط معروف موانع ۵ ضلعی را شکستند. پاسگاه بوبیان عراق را هم گرفتند.
ارتش عراق روز دوم عملیات بیشتر از ۲۰ بار پاتک کرد که همه ناموفق بود و مجبور شد عقب نشینی کند. توپخانه دشمن و تیر مستقیم تانک‌ها تنها پل ارتباطی را بی وقفه زیر آتش گرفته بود و ارتباط کاملا قطع شده بود. آتش دشمن الحاق برخی گروه‌ها را هم قطع کرده بود.
انتقال مهمات، غذا و مجروح به هیچ عنوان مقدور نبود؛ و همه چیز توسط افراد حمل می‌شد. فشار دشمن در عصر روز دوم عملیات به کارگیری هوانیروز و نیروی هوایی را ضروری کرد.
نبرد شبانه روزی کربلای ۵ ادامه داشت و نیرو‌های ایرانی با سرعت محدود پیش می‌رفتند. رزمندگان، شب دهم تلاش کردند در غرب نهر جاسم سرپل بگیرند و شب یازدهم سرپل را گرفتند و بعد از فرار عراقی ها، در غرب نهرجاسم عملیات را ادامه دادند.
نبرد در نهر جاسم
دشمن که زمین داده بود تا نیروهایش را حفظ کند و تا غرب نهرجاسم عقب نشسته بود، در چهارراه شلمچه مقاومت می‌کرد. عملیات در غرب نهر جاسم تا شب نوزدهم عملیات (۷ بهمن ۱۳۶۵) ادامه داشت.
عراق برای سد کردن پیش روی رزمندگان اسلام به کلیه سپاه‌های خود اعلام کرد یگان‌های کیفی و عملیاتی خود را به شلمچه اعزام کنند. خیلی سریع بیش از ۱۰۰ یگان عراق به منطقه آمدند.
طی این مدت فقط ۲۵ یگان سپاه در برابر دشمن صف‌آرایی کردند و بار‌ها با سازمان و جذب نیروی جدید، عملیات را ادامه دادند.
تشدید درگیری‌ها
جبهه ایران و عراق به خونین‌ترین روزهایش رسیده بود و تمام قدرت در طرف در زمین محدود شلمچه به میدان آمده بود. عراق حدود دو سوم استعداد ارتش خود یعنی ۱۸۰ تیپ را وارد منطقه نبرد کرده بود. می‌توان گفت: شدیدترین و گسترده‌ترین عملیات در میان ۹۰ عملیات دفاع مقدس، کربلای ۵ بوده است.
مقدار گاز‌های ناشی از پرتاب گلوله هادر فضای جبهه به حدی زیاد بود و تنفس را برای رزمندگان مشکل می‌کرد. گفته می‌شود در این عملیات، ۳۰۰۰۰ نفر به شهادت رسیده ویا مجروح شدند. سپاه در عملیات کربلای ۵ آسیب جدی دید و تعدادی از فرماندهان و نخبگان مانند حاج حسین خرازی، حاج اسماعیل دقایقی، حجت الاسلام میثمی و ده‌ها شهید دیگر به شهادت رسیدند.
حمدانی از فرماندهان عراقی می‌گوید: بیش از ۵۰۰۰ توپ و تانک در این منطقه بر روی هم آتش ریختند. شما نمی‌توانستید ۱۰ متر جا پیدا کنید که بمباران نشده باشد. وضعیتی که من دیدم را فقط در فیلم‌ها دیده بودم.
در پایان نبرد کربلای ۵، ایران موضع برتر را داشت و توانسته بد خط دفاعی شلمچه را بشکند. آمریکا برای جلوگیری از شکست عراق و سقوط بصره، ناو هواپیمابر جان اف کندی را به خلیج فارس فرستاد. روزنامه‌های دی ولت، اشپیگل و زوددویچه سایتونگ نوشتند: آمریکا با شش گردان و ششصد هواپیمای جنگی آماده است در صورت سقوط بصره با ایران بجنگد.
فروریختن دژ شلمچه، در خطر قرار گرفتن بصره، شرایط سیاسی و نظامی و تاثیرات مهم کربلای ۵ بر جنگ، آن را از مهم‌ترین عملیات‌های جنگ کرده است.
اقدامات ارتش
همزمان با کربلای ۴ بنا شد ارتش در جبهه نفت شهر، عملیاتی با نام کربلای ۵ انجام شود تا توان عراق در دو جبهه درگیر شود. با توقف عملیات کربلای ۴، عملیات کربلای ۵ در جبهه نفت شهر هم لغو شد. با قطعی شدن عملیات کربلای ۵ در شلمچه، به نیرو‌های ارتشی نقفت شهرو سومار هم دستور دادند طرح عملیاتی کربلای ۵ را با نام کربلای ۶، ۴۸ ساعت پس از کربلای ۵ اجرا کنند، اما فرماندهان نگران آمادگی دشمن در این منطقه بودند. فشار رکبلای ۵ که زیاد شد، کربلای ۶ باید آغاز می‌شد. انگار دشمن از عملیات بو برده باشد، همزمان با حرکت نیروها، منطقه را زیر آتش گرفت و رزمنده‌ها تا به خط مقدم برسند، چند نفر شهید دادند. رزمنده‌ها به عقب برگشتند و عملیات متوقف شد.
آغاز جنگ دریایی
همزمان با عملیات کربلای ۵، ارتش عراق به شهرها، نفتکش‌ها و تاسیسات نفتی ایران حمله کرد و تا سال ۶۶ به این حملات ادامه داد. ایرانی‌ها که تا قبل از این در دریا محتاطانه عمل می‌کردند، به همه حملات عراق، پاسخ دادند. با ورود نظامی ابرقدرت‌ها به خلیج فارس، جنگ وارد مرحله جدیدی شد.
ایرنا توانش در جبهه زمینی ضعیف شده بود و تیم اقتصادی دولت معتقد بود که دیگر نمی‌تواند هزینه‌های جنگ را تامین کند. مسعود روغنی زنجانی رییس وقت سازمان برنامه و بودجه گفته بود: سال ۶۵ نامه‌ای را به صورت دستی برای نخست وزیر ایران بردم و در آن استدلال کردم نمی‌توانیم جنگ را ادامه بدهیم. گفتم دو راه بیشتر نداریم؛ یا جنگ را تمام کنیم و نظام را حفظ کنیم یا جنگ را ادامه دهیم که نتیجه آن فروپاشی نظام و قهرمانانه کنار رفتن است!
جنگ دریایی گزینه مناسبی برای گرمی تنور جنگ بود. نیرو‌های گمنامک نیروی دریایی سپاه در خلیج فارس، موقعیت‌های خوبی برای ضربه زدن به دشمن ایجاد کرده بودند.
اهداف عملیات
منطقه شلمچه به لحاظ اهمیت سیاسی و نظامی‌آن، به عنوان یکی از معابر وصولی شهر بصره، همواره در زمره اهداف قوای نظامی جمهوری اسلامی‌ایران قرار داشت. در صورت تسلط بر این منطقه، جمهوری اسلامی می‌توانست برتری خود در جنگ را به اثبات برساند.
منطقه عملیات
منطقه عملیاتی شلمچه که در جنوب شرقی شهر مهم بصره قرار گرفته و تقریبا نزدیک‌ترین محور وصولی به این شهر به شمار می‌آید، به مناطق و محور‌های زیر محدود بود:
از شمال، به آب گرفتگی جنوب زید
از شرق، به دژ مرزی ایران و عراق
از جنوب، به رودخانه اروند و اروند صغیر
از غرب، به کانال زوجی و شهر‌های تنومه و الحارثه
این منطقه از تعداد زیادی نهر، کانال، خاکریز، جاده و... تشکیل شده است که همه آن‌ها در بخش شمالی اروند قرار دارند. هم چنین، آب گرفتگی‌های متعددی در این منطقه وجود دارند که از سوی ارتش عراق به عنوان موانعی در مقابل هر گونه نفوذ قوای جمهوری اسلامی‌ایجاد شده اند.
استعداد دشمن
منطقه عملیاتی در حوزه پدافندی سپاه سوم عراق بود و سه لشکر ۱۱ پیاده، ۵ مکانیزه و ۳ زرهی در این منطقه مستقر بودند. با شروع عملیات، تعداد دیگری از لشکر‌های عراق به تدریج در منطقه عملیاتی حضور یافتند.
قوای خودی
براساس موجودی ۲۰۰ گردان نیرو، نحوه رزم به شکل زیر طراحی شد:
قرارگاه خاتم الانبیاءصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به عنوان قرارگاه مرکزی.
قرارگاه کربلا تحت فرماندهی قرارگاه خاتم الانبیاء صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم هدایت نیرو‌های زیر را به عهده داشت: لشکر ۲۵ کربلا/ لشکر ۴۱ ثارالله علیه‌السلام/ لشکر ۳۱ عاشورا/ تیپ مستقل ۳۳ المهدی (عج) / تیپ مستقل ۱۸ الغدیر/ تیپ مستقل ۴۸ فتح.
قرارگاه نجف تحت فرماندهی قرارگاه خاتم الانبیاءصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم هدایت نیرو‌های زیر را بر عهده داشت: لشکر ۱۷ علی بن ابی طالب علیه‌السلام/ لشکر ۵ نصر/ لشکر ۱۰۵ قدس/ لشکر ۱۵۵ ویژه شهدا/ لشکر ۲۱ امام رضا علیه‌السلام/ تیپ مستقل ۵۷ حضرت ابوالفضل علیه‌السلام/تیپ مستقل ۱۲ قائم (عج).
قرارگاه قدس تحت فرماندهی قرارگاه خاتم الانبیاءصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم هدایت نیرو‌های زیر را بر عهده داشت: لشکر ۲۷ محمد رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم / لشکر ۷، ولی عصر (عج) / لشکر ۸ نجف اشرف / لشکر ۱۴ امام حسین علیه‌السلام / لشکر ۳۲ انصارالحسین علیه‌السلام/ تیپ مستقل ۴۴ قمربنی هاشم علیه‌السلام.
هم چنین، گردان مستقل ۳۸ زرهی ذوالفقار، تیپ ۲۰ زرهی رمضان و تیپ توپخانه ۱۵ خرداد تحت امر قرارگاه خاتم الانبیاء صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بودند. در مجموع، ۲۴ گردان توپخانه، آماده آتش وجود داشت.
در جریان عملیات نیز قرارگاه عملیاتی نوح و تیپ‌های مستقل ۱۱۰ خاتم الانبیاءصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و ۲۲ بدر به نیرو‌های عمل کننده ملحق شدند.
نتایج عملیات کربلای ۵
عبور از موانع نفوذ ناپذیر دشمن در شرق بصره و حضور در حومه این شهر به گونه‌ای اهمیت یافت که متعاقب این عملیات:
*موقعیت سیاسی و نظامی‌عراق تضعیف شد و در نتیجه حملات گسترده این کشور به مراکز اقتصادی، صنعتی و مسکونی ایران بار دیگر آغاز شد.
*اوضاع جبهه‌های نبرد به سود قوای نظامی‌ایران تثبیت شد و سپاه پاسداران یکی از ارزنده‌ترین تجارب نظامی‌خود را کسب کرد.
*تلاش‌های بین‌المللی برای پایان دادن به جنگ افزایش یافته و به تصویب قطع نامه ۵۹۸، که در آن برای اولین بار تا حدودی نظریات جمهوری اسلامی‌ایران لحاظ شده بود، در شورای امنیت سازمان ملل انجامید.
*حضور گسترده نظامی‌امریکا و متحدین او در خلیج فارس آغاز شد و یکی از هواپیما‌های مسافربری ایران توسط ناوگان امریکا ساقط گردید.
*تعدادی از حجاج بی دفاع ایران توسط رژیم سعودی به شهادت رسیدند.
مناطق و تاسیسات آزاد شده
۱۲ کیلومتر پیشروی به طرف بصره و آزاد کردن ۱۵۰ کیلومتر مربع
آزاد سازی پاسگاه‌های بوبیان، شلمچه، کوت سواری و خین
آزاد سازی ۱۴ کیلومتر از جاده آسفالته شلمچه - بصره
آزاد سازی جزایر بوارین، فیاض و ام الطویل
آزاد سازی ۱۱ قرارگاه تیپ ارتش عراق
آزاد سازی روستا‌های خرنوبیه، سعیدیه، حنین، سلیمانیه، هسجان، جاسم
عبور از کانال ماهی گیری، نهر دوعیجی و جاسم
استقرار در ۱۰ کیلومتری بصره
تصرف دریاچه بوبیان و بخشی از کانال ماهی
تجهیزات منهدم شده دشمن
بیش از ۸۰ فروند هواپیما
۷۰۰ دستگاه تانک و نفربر
۲۵۰ قبضه توپ صحرایی و ضد هوایی
صد‌ها قبضه انواع ادوات نیمه سنگین
۱۵۰۰ دستگاه خودرو
۴۰۰ دستگاه انواع ادوات مهندسی و رزمی
مقدار زیادی سلاح سبک و مهمات
در این عملیات ۸۱ تیپ و گردان مستقل دشمن منهدم و ۲۴ تیپ و گردان مستقل نیز آسیب کلی دیدند و تعداد ۴۰ هزار نفر کشته یا زخمی‌و ۲۷۰ نفر نیز اسیر شدند.
روایت عملیات کربلای ۵ از زبان قاسم سلیمانی
ارزشمندترین منطقه موجود شلمچه بود که دشمن در آن مستحکمترین مواضع و موانع را داشت، به طوری که عبور از آن‌ها غیرممکن می‌نمود و با توجه به اصول نظامی شناخته شده و محاسبات کمی، ضریب موفقیت بسیار ناچیز بود و بالطبع تضمین پیروزی از سوی فرماندهان عملیات را غیر ممکن می‌ساخت؛ لیکن ضرورت غیر قابل انکار ادامه جنگ در آن موقعیت و لزوم تسریع در تصمیم‌گیری پس از عملیات کربلای ۴ سبب گردید که صرفا برای انجام تکلیف و با امید به نصرت الهی، تمامی نیرو‌های خودی اعم از رزمنده و فرمانده برای عملیات بزرگ کربلای ۵ آماده شوند.
واکنش مقامات عراقی
حمدانی از فرماندهان گارد ریاست جمهوری عراق می‌گوید: «حمله (کربلای ۴) ایران به کلی شکست خورد و رقابتی میان فرماندهان سپاه سوم و هفتم عراق که همیشه موفق بودند، پدید آمد. فرمانده سپاه سوم، طالی الدوری برای اینکه نشان دهد ایران را شکست داده است، امار و ارقامی از تلفات فوق العاده سنگین نیرو‌های ایرانی ارائه داد که غیر منطقی به نظر می‌رسید.
ماهر عبدالرشید، فرمانده سپاه هفتم هم می‌دانست که باید مطابق میل صدام رفتار کند. او هم آمار‌های غیر واقعی داد. آمار‌هایی که تقریبا خنده‌دار یود. اما صدام رضایت داشت، چون پس از فاو، این دروغگویی‌ها تسکینش می‌داد. فرماندهان می‌گفتند با تلفات سنگینی که به ایرانی‌ها وارد شده، می‌توانیم همه نفس راحتی بکشیم. فرماندهانی که مدت‌ها در جبهه بودند به مرخصی رفتند و آماده باش لغو شد.
مردم در جامعه هم آمار‌ها را باور کردند و می‌گفتند تا ایرانی‌ها عملیات دیگری شروع کنند، حداقل شش ماه زمان می‌خواهند. ایرانی‌ها کمتر از دو هفته بعد حمله کردند و دروغ‌ها برملا شد. معلوم شد فرماندهان تلفات ایرانی را ۱۰ برابر بیشتر اعلام کرده‌اند.»
بازتاب عملیات کربلای ۵
شکستن خطوط و استحکامات و پیشروی در شرق بصره، توانایی‌ها و قابلیت‌های نظامی‌عراق را بار دیگر، زیر سؤال برد، چنان که روزنامه آبزِرِور چاپ پاریس به نقل از کارشناسان غربی نوشت: «برای اولین بار از آغاز جنگ تاکنون، ناظران و کارشناسان غربی در مورد امکانات دفاعی عراق دچار تردید شده اند.»
هم چنین تاکید بر توانایی نظامی ایران، بخشی دیگری از تحلیل‌های ارایه شده در رسانه‌های خبری بود، چنان که رادیو بی. بی. سی طی تحلیل در همین زمینه، با توجه به تجربه سپاه در عملیات فاو و عبور از رودخانه اروند، ضمن اشاره به عبور از منطقه آب‌گرفتگی و کانال پرورش ماهی در عملیات کربلای ۵ گفت: «موفقیت ایران در عبور از دریاچه ماهی، یک بار دیگر توانایی ایران در عبور از آبراه‌ها را نشان می‌دهد.»
هفته نامه نیوزویک نیز ضمن تاکید بر پیروزی ایران در عملیات کربلای ۵، بر شرایط پیروزی ایران بر عراق اشاره کرد: «تهاجم ایرانی‌ها در نزدیکی بصره، حداقل یک چیز را در خصوص جنگ ایران و عراق تغییر داده و آن این مساله است که برای اولین بار طی چند سال گذشته، این احتمال را که یک طرف حقیقتاً بر دیگری پیروز شود، مطرح ساخته است.»
در مورد کربلای پنج در ویکی تابناک بیشتر بخوانید
کد خبر: ۸۶۸۱۲۴ تاریخ انتشار : ۱۳۹۷/۱۰/۱۹
محمود ملکی
کد خبر: ۸۶۶۰۸۱ تاریخ انتشار : ۱۳۹۷/۱۰/۱۲
کد خبر: ۷۸۱۹۸۴ تاریخ انتشار : ۱۳۹۶/۱۲/۲۱
کد خبر: ۶۵۱۰۷۸ تاریخ انتشار : ۱۳۹۵/۱۰/۰۵