کلیات

به ساز و کاری منسجم و پیوسته که در یک محدود جغرافیایی مشخص و در زمانی معین انجام می‌شود تا طی آن فرد یا افرادی از طریق مشارکت شهروندان انتخاب شوند، انتخابات گفته می‌شود.

تاریخچه

ایران از جمله کشور‌هایی است که سابقه انتخابات در آن نزدیک به صد سال است. با این حال با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، روند و ساز و کار‌های حاکم بر انتخابات تقویت شد و شهروندان حتی در انتخاب عالی‌ترین مقام سیاسی کشور نیز می‌توانند به صورت غیر مستقیم تأثیرگذار باشند. از صد سال پیش تا کنون به این سو ایران شاهد دو دوره متفاوت انتخاباتی با قوانین و دستاورد‌های مختلف بوده است که میتوان آن را به انتخابات قبل از انقلاب و انتخابات پس از پیروزی انقلاب اسلامی تقسیم کرد.

قبل از پیروزی انقلاب اسلامی

اولین شکل انتخابات و تشکیل مجلس در ایران به زمان بعد از مشروطیت بر میگردد. فرمان مشروطیت در تاریخ ۱۴ جمادی الثانی سال ۱۳۲۴ هجری قمری از طرف مظفرالدین شاه قاجار صادر شد و اولین مجلس موقتی که طبق این فرمان باید" نظامنامه انتخابات" را تهیه نماید، در تاریخ ۲۶ مرداد ماه سال ۱۲۸۵ هجری شمسی در عمارت نظام تشکیل شد. اولین قانون انتخابات در تاریخ ۱۸ شهریور۱۲۸۵ هجری شمسی بوسیله میرزا حسن خان منیرالملک، مرتضی قلیجان، صنیع الدوله، مخبرالسلطنه، مخبرالملک، موتمن الملک و محتشم السلطنه تهیه و تدوین شد و بلافاصله پس از رسمیت یافتن متمم قانون اساسی، به تصویب مجلس رسید و اولین دوره مجلس شورای ملی در تاریخ ۱۷ مهر ۱۲۸۵ هجری شمسی افتتاح شد. به موجب مقررات این نظامنامه طول نمایندگی دو سال و تعداد نمایندگان ۱۵۶ نفر بودند که ۶۰ نفر از تهران و ۹۶ نفر از سایر شهرستان‌ها انتخاب میشدند. البته در دوره یکم انتخاب صنفی بوده و همه طبقات مردم در آن شرکت نداشتند.

شرایط کاندید‌ها و رأی دهندگان در اولین نظامنامه انتخاباتی

از نکات قابل ذکر اولین نظامنامه انتخاباتی شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان به شرح زیر بوده است:
سن انتخاب کنندگان کمتر از ۲۵ سال نباشد
ملاکین و فلاحین باید صاحب ملکی باشند که هزار تومان قیمت داشته و در غیر این صورت از انتخاب کردن محروم بودند.
زنان از حق انتخاب کردن و انتخاب شدن محروم بودند.
دومین قانون انتخابات موسوم به انتخابات دو درجه در تاریخ ۱۰ تیر ماه ۱۲۸۸ هجری شمسی تهیه و تدوین گردید. در این قانون، انتخابات از صنفی به دو درج‌های اصلاح و زمینه بیشتری برای مشارکت مردم فراهم گردید. زیرا در این قانون قید اختصاص انتخاب کننده به طبقات معین از بین رفت و به همه طبقات به غیر از بانوان حق شرکت در انتخابات داده شد لیکن محدودیت‌هایی برای بی سواد‌ها و افراد غیر متمکن قایل شدند. بدین معنی که به موجب بند ۴ از ماده ۴ قانون مذکور انتخاب کنندگان باید لااقل ۲۵۰ تومان علاقه ملکی داشته و یا پرداختی مالیات آن‌ها کمتر از ۱۰ تومان نباشد و یا ۵۰ تومان عایدی سالانه داشته و یا تحصیلکرده باشند. ضمناْ تعداد نمایندگان از ۱۵۶ نفر در دوره اول به تعداد ۱۲۰ نفر تقلیل یافت و مطابق جدول نظامنامه انتخابات تمام ایران به ۳۰ حوزه عمومی تقسیم شد و سن رأی دهندگان نیز از ۲۵ سال به ۲۰ سال تقلیل یافت.

تشکیل مجلس سنا

به طور کلی در قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، طی ۲۴ دوره قانون گذاری مصوبات، وقایع و حوادث بسیاری رخ داد. به موجب اصل ۴۳ قانون اساسی مصوب ۱۲۸۵ هجری شمسی مقرر گردیده بود مجلس دیگری به نام مجلس سنا به عنوان مکمل مجلس شورای ملی تشکیل گردد. ولی این مجلس در سال ۱۳۲۸ هجری شمسی با عضویت ۶۰ نفر تشکیل شد. از این تعداد ۳۰ نفر نماینده انتصابی از طرف شاه و ۳۰ نفر دیگر منتخب مردم بودند. مدت نمایندگی این مجلس تا سال ۱۳۲۴ هجری شمسی، ۶ سال بود.

تقلیل مدت مجلس سنا

لیکن به موجب اصلاحی که در ماده ۲۹ قانون انتخابات مجلس سنا در ۲۳/۳/۴۵ هجری شمسی به عمل آمد، مدت دوره از ۶ سال به ۴ سال تقلیل یافت که شامل دوره چهارم مجلس سنا نیز میگردید.

به موجب این اصلاحیه مقرر شد انتخابات هر دو مجلس شورای ملی و سنا همزمان و در یک روز برگزار شود. قانون مجلس سنا مشتمل بر ۳۹ ماده بود که در سال ۱۳۲۸ هجری شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید و به موجب بند ۱ ماده ۶ و همچنین بند ۲ ماده ۹ این قانون سن انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان به ترتیب حداقل ۲۵ سال و ۴۰ سال تمام باید باشد و بر اساس ماده ۱۰ نیز اشخاص میتوانند برای سنا انتخاب شوند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی چندین نویت همه پرسی و انتخابات عمومی و سراسری در کشور برگزار شده است. اولین و مهمترین آن که در حقیقت تعیین کننده نوع حکومت کشور بود، همه پرسی تغییر نظام شاهنشاهی به جمهوری اسلامی ایران است که در آن رویداد تاریخی، در روز‌های ۱۰ و ۱۱ فروردین ماه سال یکهزار و سیصد و پنجاه و هشت، اکثریت قریب به اتفاق ملت ایران یعنی ۲/۹۸% کل رأی دهندگان با انتخاب نظام جمهوری اسلامی ایران دست رد به سینه سایر نظام‌های موجود زدند و به این ترتیب اراده و خواست خود را در تاریخ ثبت نمودند.

انتخابات عمومی و سراسری

همانطور که اشاره شد، در دوران پس از انقلاب اسلامی انتخابات متعددی در ایران برگزار می‌شود که از جمله آن می‌توان به انتخابات مجلس خبرگان هر ۸ سال یک بار، انتخابات ریاست جمهوری هر ۴ سال یک بار، انتخابات مجلس شورای اسلامی هر ۴ سال یک بار، انتخابات شورا‌های اسلامی کشوری هر ۴ سال یک بار و همه پرسی که برگزاری آن زمان مشخصی ندارد و هر زمان که ضرورت ایجاب نماید، برگزار خواهد شد.

عوامل اجرایی انتخابات

برای برگزاری هر انتخابات عمومی، چهار عامل اصلی باید موجود باشد تا اجرای انتخابات تحقق یابد. این چهار عامل اصلی محدوده انتخاباتی، انتخاب کنندگان، انتخاب شوندگان، ابزار و عوامل برگزاری انتخابات و  محدوده انتخاباتی (حوزه انتخابیه) است. 

حوزه انتخابیه

حوزه انتخابیه عبارت است از محدوده جغرافیایی شناخته شده قانونی با مرز‌های مشخص و تعداد معینی که به آن تعلق میگیرد.

تفاوت حوزه انتخابیه با تقسیمات کشوری

حوزه‌های انتخابیه که اجزای قلمرو انتخابات یک کشور را تشکیل میدهند، با واحد‌های متعارف تقسیماتی مثل بخش و شهرستان که تشکیل دهنده اجزای سیاسی و اداری کشور میباشند تفاوت‌هایی دارند و اصولاْ دو مقوله جدای از هم هستند که هر کدام قانون و مقررات و قلمرو ویژه خود را دارند و لزوماْ ب. یکدیگر منطبق نمیباشند.

حدود و مرز‌های حوزه انتخابیه

در قانون تعیین محدوده، حوزه‌های انتخابیه، به منظور مشخص شدن تعداد نماینده یا نمایندگان مردم سراسر کشور، تقسیمات دیگری با مرز‌های جدید و متفاوت با مرز‌های تقسیمات قبلی صورت میگیرد. این تقسیمات شامل چهار قسمت و حدود است که عبارتند از: انتخابات ریاست جمهوری، مجلس خبرگان، مجلس شورای اسلامی و شورا‌های اسلامی شهر و روستا.

انتخابات ریاست جمهوری

در انتخابات ریاست جمهوری سراسر مملکت به منزله یک حوزه انتخابیه تلقی میشود و تقسیمات خاصی وجود ندارد. زیرا کل کشور فقط یک نفر برای احراز مقام ریاست جمهوری انتخاب میگردد؛ بنابراین هر فرماندار در قلمرو یک شهرستان به کمک بخشداران تابع خود انتخابات را برگزار و نتایج حاصله از رأی گیری را به مرکز منعکس میکند تا با نتایج سایر شهرستان‌ها جمع شود و نتیجه نهایی انتخابات که عبارتست از جمع آرای بدست آمده از کل کشور، اعلام گردد. ضمناْ در انتخابات ریاست جمهوری و همه پرسی علاوه بر اخذ رأی از هم وطنان ایرانی از ایرانیان مقیم خارج از کشور نیز با هماهنگی سفارتخانه‌ها و کنسولگری‌ها و نمایندگی‌های سیاسی توسط وزارت امور خارجه اخذ رأی به عمل میآید و نتیجه نهایی انتخابات توسط وزارت امورخارجه به ستاد انتخابات کشور اعلام می‌شود.

انتخابات مجلس خبرگان

در انتخابات مجلس خبرگان کشور به ۲۸ حوزه انتخابیه تقسیم شده و برای هر یک از این حوزه‌ها به تناسب جمعیت از ۱ تا ۱۶ نماینده اختصاص یافته است، این تعداد ثابت نیست وبه استناد ماده یک اصلاحی قانون انتخابات مجلس خبرگان به ازای هر یک میلیون نفر که به جمعیت هر حوزه انتخابیه اضافه شود یک نفر به نمایندگان آن حوزه افزوده خواهد شد، اما در این انتخابات نیز، مانند انتخابات ریاست جمهوری تقسیمات خاص و جداگان‌های وجود ندارد بلکه مرز هر حوزه انتخابیه دقیقاْ منطبق است به مرز یک استان و لذا ۲۸ استان کشور همان ۲۸ حوزه انتخابیه مجلس خبرگان را تشکیل میدهد.

انتخابات مجلس شورای اسلامی

در انتخابات مجلس شورای اسلامی در حال حاضر ۲۰۷ حوزه انتخابیه وجود دارد که ۲۰۲ حوزه آن مربوط به اکثریت مردم مسلمان کشور و ۵ حوزه دیگر مخصوص هم وطنان اقلیت دینی شناخته شده در قانون اساسی میباشد که از این ۲۰۷ حوزه انتخابیه مجموعاْ ۲۹۰ نفر نماینده انتخاب و به مجلس راه مییابند.

انتخابات شورا‌های اسلامی کشوری

در انتخابات شورا‌های اسلامی کشوری مانند انتخابات ریاست جمهوری و انتخابات مجلس خبرگان، تقسیمات مخصوصی وجود ندارد بلکه همان محدوده واحد‌های تقسیماتی روستا، دهستان، شهر، بخش، شهرستان و استان، که هر کدام محدوده یک حوزه انتخابیه مستقل را تشکیل میدهند، ملاک عمل است.

انتخاب کننده یا رأی دهنده

انتخاب کننده یا رأی دهنده عبارتست از شخصیتی حقیقی، بالغ، عاقل، دارای هویت و مشخصات معلوم و تابعیت مشخص با دارا بودن حق فقط یک رأی که این حق قائم به فرد است و قابل تفویض به دیگری نمیباشد. این رأی باید به صورت مخفی، مکتوب، آزاد و در جوی عاری از هرگونه تطمیع، تهدید و ارعاب و اعلام شود.

انتخاب شونده

انتخاب شونده فردی است واجد یک سلسله شرایط و صلاحیت‌های از پیش تعیین شده که با کسب رأی تمایل اکثریت انتخاب کنندگان، از طرف آن‌ها برای منظور خاصی برگزیده میشود.

در هر انتخابات برای انتخاب شونده شرایطی پیش بینی شده است که این شرایط به دو گونه به شرح زیر میباشد: قسمتی بارز و آشکار که به سهولت و با مراجعه به اسناد و مدارک ارائه شده از سوی داوطلب عدم یا وجود آن‌ها محق و مسلم میشود، نوع دیگرمربوط است به سوابق سجلی، شغلی، سیاسی و اجتماعی مربوط به زندگی حال و گذشته داوطلب که اسناد و مدارک آن در اختیار داوطلب نیست بلکه در اختیار سازمان‌هایی است که پس از تحقیق و استعلام از مراکز قانونی درباره هر یک از داوطلبان نتیجه را در اختیار مجریان ذی ربط انتخاباتی قرار میدهند.

در پایان مهلت رسیدگی به صلاحیت، داوطلبان در دو گروه قرار میگیرند، اول آن‌هایی که واجد شرایط هستند و صلاحیتشان به عنوان یک داوطلب قانونی مورد تأیید قرار گرفته است و گروهی دیگر آن‌هایی که فاقد یک یا چند شرط از شرایط مقرر میباشند و صلاحیت آنان به عنوان یک داوطلب قانونی رد میشود.

نامزد انتخاباتی

کلیه داوطلبانی که پس از پایان مهلت رسیدگی به صلاحیت، اسامی آنان به عنوان افراد صاحب صلاحیت و واجد شرایط قانونی برای انتخاب شدن آگهی رسمی منتشر میشود و به اطلاع همه میرسد.

مشکلات انتخابات

در بسیاری از کشور‌هایی که حاکمیت قانون در آن‌ها ضعیف است، شایعترین دلیل عدم تطابق انتخابات با استاندارد‌های بینالمللی نظیر «آزاد و عادلانه» بودن دخالت دولت‌های مستقر در انتخابات است. ممکن است دیکتاتور‌ها بر خلاف خواست اغلب مردم، با بکارگیری قدرت اجرایی (مثل پلیس، حکومت نظامی، سانسور و غیره) در قدرت بمانند. ممکن است اعضای یک گرایش سیاسی در یک مجلس قانونگذاری از قدرت اکثریت یا اکثریت مطلق برای تصویب یا اصلاح قوانین (نظیر قانون جزا، تعریف مکانیسم‌های انتخاباتی خاص برای تعیین صلاحیت یا تعیین محدودهٔ حوزه‌های انتخابیه) به سود خود استفاده کنند و نگذارند که قدرت به دست گرایش رقیب بیفتد.

نهاد‌های غیردولتی هم میتوانند با استفاده از زور، تهدید کلامی یا فریب که باعث رأیدهی یا شمارش نادرست میشود بر نتایج انتخابات تأثیر بگذارند. یکی از وظایف حکومت‌ها در کشور‌هایی که سنت دیرین‌های در برگزاری انتخابات‌های آزاد و عادلانه دارند پایش و جلوگیری از هر گونه تقلب در انتخابات است. مشکلاتی که میتوانند باعث غیرآزاد و ناعادلانه شدن انتخابات شوند شکل‌های مختلفی دارند.