کلیات

سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد که به‌طور خلاصه یونسکو UNESCO  نامیده می‌شود، یکی از سازمان‌های تخصصی وابسته به سازمان ملل متحد است که در سال۱۹۴۵ تشکیل شد. هدف این سازمان کمک به صلح و امنیت در جهان از راه همکاری بین‌المللی در زمینه‌های آموزشی و علمی و فرهنگی وتربیتی به منظور افزایش احترام به عدالت و قانون‌مداری و حقوق بشر، بر پایه منشور سازمان ملل متحد است. ۱۹۵ کشور عضو یونسکو هستند. مقر آن در پاریس پایتخت فرانسه است و دفتر‌هایی در کشور‌های مختلف دارد.

مناقشات و اصلاحات

یونسکو در برخی کشور‌ها مانند ایالات متحده،  بریتانیا و سنگاپور در راس مناقشات قرار داشته‌است. در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، حمایت یونسکو از ایجاد «نظم نوین اطلاعات در جهان» و گزارش مک براید مبنی بر دموکرات کردن رسانه‌ها و ایجاد فضای مناسب برای دسترسی آسان به اطلاعات به شدت در این کشور‌ها مورد انتقاد قرار گرفت و این کشور‌ها این روند را تلاشی برای مقابله با آزادی مطبوعات دانستند. برخی کشور‌های غربی یونسکو را پایگاه کمونیست و کشور‌های جهان سوم برای حمله به جهان غرب‌ می‌دانستند. در سال ۱۹۸۴، ایالات متحده در اعتراض به روند موجود از یونسکو استعفا داد و فعالیت‌هایش را به حالت تعلیق درآورد و بریتانیا و سنگاپور هم در سال‌های ۱۹۸۵ و ۱۹۸۶ به آمریکا ملحق شدند. با تغییر دولت بریتانیا در سال ۱۹۹۷ این کشور مجدداً به یونسکو پیوست و ایالات متحده هم در سال ۲۰۰۳ مجدداً به این سازمان ملحق شد. در طی این سال‌ها، اصلاحات اساسی در این سازمان انجام شد.
برخی از این تغییرات عبارتند از: تعداد شعبات یونسکو به نصف کاهش پیدا کرد و در نتیجه تعداد مدیران کل نیز از ۲۰۰ نفر به ۱۰۰ نفر کاهش پیدا کرد. تعداد کارمندان این سازمان هم در سراسر جهان به حدود ۲۰۰۰ نفر رسید. در همین حین، برخی از ساختار‌های مدیریتی موازی شامل ۳۵ پست مشاوره ارشد از چارت سازمان حذف شدند. از سال ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۳ تعداد دویست و نه سفر کارمندی صورت گرفت و کمبود بودجه ده میلیون دلاری این سازمان برطرف شد. با کاهش تعداد مدیران ارشد به نصف، هرم مدیریتی این سازمان که یکی از بلندترین هرم‌های سازمانی سازمان ملل به شمار می‌آمد، کوچکتر شد و «تورم» پست‌های سازمانی که در بالای هرم دیده می‌شد به پایین هرم منتقل شد. استخدام رقابتی، تشویق کارمندان بر اساس عملکرد آنها، آموزش مدیران مورد توجه قرار گرفت. سیستم‌های SAP و SISTER برای برنامه‌ریزی مدیریتی و مالی شفاف مبتنی بر نتایج حاصل مورد استفاده قرار گرفتند. در سال ۲۰۰۱، خدمات بررسی داخلی IOS شکل گرفت تا با توجه به نتایج حاصل از پروژه‌های قبلی راه برای اصلاح پروژه‌های جدید هموار شود. در واقع عملکرد اصلی IOS بیشتر حسابرسی است تا بررسی برنامه‌ها و این خدمات در حقیقت شامل حسابرسی دفاتر مختلف یونسکو و توجه به نحوه مدیریت برنامه‌ها می‌شود و به سودمند بودن یا نبودن پروژه‌های در دست اجرا توجهی ندارد. انسجام برنامه‌ها و ارتباط منطقی بین آن‌ها یکی از چالش‌های یونسکو در دنیای امروزی است. یکی از دلایل اصلی بروز این چالش امکان مدیریت پروژه‌ها توسط دفاتر مختلف یونسکو (دفاتر و بخش‌های اصلی در مقر اصلی یونسکو در پاریس، دفاتر منطقه‌ای و خوشه‌ای یونسکو و موسسات بین‌المللی) که بین آن‌ها ارتباط مؤثر و همکاری لازم وجود ندارد.

فعالیت‌های یونسکو

ایجاد مؤسسه بین‌المللی برنامه‌ریزی آموزشی یونسکو برای بهبود برنامه‌ریزی آموزشی در کشور‌های جهان در سال ۱۳۴۲.
طراحی و اجرای پروژه‌های با اهمیت فرهنگی و عملی مانند:
حفاظت از بیوسفر طی برنامه MAB )برنامه انسان و بیوسفر) از سال ۱۹۷۱
مدیریت منابع آب طی برنامه IHP )برنامه بین‌المللی آب‌شناسی) از سال ۱۹۶۵
پروژه‌های مربوط به تنوع زبان و زبان‌های در حال انقراض
شاهکار‌های میراث نامکتوب و نامحسوس بشر
ثبت بین‌المللی حافظه جهانی از سال ۱۹۹۷
مکان‌های میراث جهانی
ترویج «جریان آزاد اندیشه بر اساس کلام و تصویر» توسط:
ارتقاء آزادی بیان،  آزادی مطبوعات و دسترسی آسان به اطلاعات
ارتقاء دسترسی آسان و فراگیر به فناوری اطلاعات و ارتباطات
ارتقاء تکثرگرایی و تنوع فرهنگی در رسانه‌ها
برگزاری رویداد‌های مهم مانند:
دهه بین‌المللی ارتقاء فرهنگ صلح و فاقد خشونت برای کودکان سراسر جهان (از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۰، که در سال ۱۹۹۸ توسط UN اعلام شد)
روز جهانی آزادی مطبوعات،  ۳ می، (که در آن آزادی بیان و آزادی مطبوعات به عنوان ارکان حقوق بشر و یکی از لوازم جامعه‌ای سالم، دموکراتیک و آزاد معرفی می‌شوند)

 مدیران کل یونسکو

از جمله مدیران یونسکو می توان به افراد زیر اشاره کرد:

جولین هاکسلی،  انگلستان، (۱۹۴۸–۱۹۴۶)
تورس بودت،  مکزیک، (۱۹۵۲–۱۹۴۸)
جان ویلکینسون تیلور،  ایالات متحده، (موقت ۱۹۵۳–۱۹۵۲)
لوتر اوانس،  ایالات متحده، (۱۹۵۸–۱۹۵۳)
وتیورنیو ورونسه،  ایتالیا (۱۹۶۱–۱۹۵۶)
رنه ماهو،  فرانسه، (۱۹۷۴–۱۹۶۱)؛ (موقت ۱۹۶۲)
آمادو – ماهاتار ام بو،  سنگال (۱۹۸۷–۱۹۷۴)
فدریکو ماریو زاراگونوزا،  اسپانیا (۱۹۹۹–۱۹۸۷)
کوشیرو ماتسورا،  ژاپن (۱۹۹۹–۲۰۰۹)
ایرینا بوکووا، بلغارستان (۲۰۰۹–۲۰۱۷)
ادره آزوله،  فرانسه (۲۰۱۷ – تاکنون)

پیوستن ایران به یونسکو

ایران در سال ۱۳۲۵ ه‍. ش. با پذیرفتن اساسنامه یونسکو عضو این سازمان شد.