دعا در دلِ شب مستجاب است

رمضان المبارک 1431 / 1-6-1389 / جلسه (12)

رمضان المبارک 1431 / 1-6-1389 / جلسه (12)
دعا در دلِ شب مستجاب است
اَعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم؛  بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‌ِ الْعَلَمِين وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبينَ الطَّاهِرِينَ وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعين.
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِي إِذَا نَادَيْتُكَ وَ اسْمَعْ دُعَائِي إِذَا دَعَوْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَيَّ إِذَا نَاجَيْتُكَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَيْكَ وَ وَقَفْتُ بَيْنَ يَدَيْكَ»
خدایا بر محمد و خاندانش درود فرست و صدایم را بشنو، هنگامی که تو را صدا می‌زنم؛ به دعایم گوش فرا ده، آن‌هنگام که تو را می‌خوانم و رو به من فرما، در آن‌زمان که با تو نجوا می‌کنم. همانا من به سوی تو فرار کرده‌ام و در مقابل تو ایستاده‌ام.

مروري بر مباحث گذشته

گفته شد که ماه مبارک رمضان، ماه تلاوت قرآن و ماه دعا است. دعا به معناي گفتگوی عبد با ربّ است و دو قسم مأثور و غیرمأثور دارد. ما در بحثمان به شرایط و آداب دعا رسيديم كه بسیاری از این شرایط و آداب را عرض کردم و در این جلسات اخیر حتي راجع به آداب ظاهریّه‌اي که انسان بايد در دعا رعایت کند، صحبت كرديم و اشاره شد به اينكه این‌ آداب در اجابت دعا مؤثر هستند. گفتيم كه مهم و مؤثر است كه انسان در هنگام دعا در چه حالی از حالات باشد. حالا بحثی را می‌خواهم در همین رابطه مطرح کنم كه گرچه در گذشته به آن اشاره داشته‌ام امّا به این صورت آن را مطرح نکرده‌ام.

تأثير زمان و مكان بر دعا

در گذشته من اين را مطرح کرده بودم كه عامل زمان و مکان در باب دعا، به نحو کلّی تأثير دارد، اما به صورت جزئی و موردي وارد آن نشدم. مطلب از اين قرار است كه اگر انسان در یک زمان يا مكان خاص دعا کند، این زمان و مكان، بر روي اجابت دعا اثر می‌گذارد. این کلّیِ بحث ما است و من در آخر بحث، عرض خواهم كرد كه این تأثير در دو رابطه اثر زمان يا مكان بر روی دعا و بر روی داعی مطرح می‌شود. این را در آخر بحث توضیح می‌دهم.

در باب زمان، اين‌طور است كه ساعت و لحظه‌اي كه بر انسان مي‌گذرد، در ظرف آن زمان قرار مي‌گيرد.  ما یک بحث در رابطه با زمان‌هاي خاص داریم که مربوط به ساعات شبانه‌روز است و يك بحث هم مربوط به اوقات خاصي است، مثل شب‌هاي خاص، روزهاي خاص،‌ تا می‌رسد به ماه‌هاي خاص، مثل ماه مبارک رمضان. بحث اين است كه اين زمان‌هاي خاص، به طور كلّي اثر دارد و اگر انسان در آن زمان خاص دعا كند، اين زمان بر اجابت دعايش تأثير مي‌گذارد.

تأثیر دعا در شب

حالا من زمان‌هاي خاص را از بحث شبانه‌روز شروع می‌کنم. ما در روایات و معارفمان، هم نسبت به شب و هم نسبت به روز مطالبي داريم كه يك زمان خاص را براي دعا مشخص مي‌كنند. یعنی در شب بر یک ساعت خاص و یک ظرف خاص و در روز هم بر يك زمان خاص، براي دعا كردن تأكيد شده است. در باب شب چند دسته روايت وجود دارد كه یک دسته از اين روایات به طور کلّی شب را به عنوان «زمان مناسب براي دعا كردن» مطرح می‌کند که در آن ظرف زماني، دعا مطلوب است و «خودِ شب» بر دعا اثر دارد. من چند روایت را می‌خوانم و همینطور گام به گام پیش می‌روم.

* دلِ شب

در یک روایت اين‌طور آمده است که پیغمبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) فرمودند: «لَمَّا عُرِجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ نُودِيتُ يَا مُحَمَّدُ!»، شبی که من را به معراج بردند، ندائی به من رسيد كه یک بخش از آن ندا این بود: «وَ مَنْ كَانَتْ لَهُ حَاجَةٌ سِرّاً بَالِغَةً مَا بَلَغَتْ»، یعنی هر کسی كه حاجتی مخفی دارد ـ‌هر چه می‌خواهد باشد‌ـ «إِلَيَّ أَوْ إِلَى غَيْرِي»، از من يا از دیگری، «فَلْيَدْعُنِي فِي جَوْفِ اللَّيْلِ خَالِياً»، پس محرمانه و در دل شب، از من تقاضا کند. «وَ لْيَقُلْ وَ هُوَ عَلَى طُهْرٍ يَا اللَّه».  یعنی در حالی که با طهارت است، بگويد ياالله...!  در روایت دیگری از پیغمبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) آمده است: «إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا تَخَلَّى بِسَيِّدِهِ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ وَ نَاجَاهُ أَثْبَتَ اللَّهُ النُّورَ فِي قَلْبِهِ»؛ اگر بنده با مولایش در دلِ شبِ تاریک خلوت كند و با او راز و نیاز کند، خداوند نور را در دلش استوار می‌کند. «فَإِذَا قَالَ يَا رَبِّ! يَا رَبِّ! نَادَاهُ الْجَلِيلُ جَلَّ جَلَالُهُ لَبَّيْكَ عَبْدِي سَلْنِي، أُعْطِكَ وَ تَوَكَّلْ عَلَيَّ، أَكْفِكَ».  وقتی بگوید پروردگار من! پروردگار من! خداوند هم جوابش را می‌دهد و ندا می‌کند لبّیک بنده من! بخواه تا به تو بدهم! به من توکل کن تا برایت کارسازی کنم!

* ساعتي از شب

روایت در اين باب زیاد است و من هم اگر بخواهم همه را بخوانم فرصت نمی‌شود؛ لذا فقط اشاره مي‌كنم. در روایتی از پیغمبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) داریم که حضرت داوُد شب‌ها در یک ساعت خاصی از شب خانواده‌اش را بیدار می‌کرد و می‌گفت بلند شوید، نماز بخوانید و از خدا حاجتتان را بخواهید و طلب حاجت کنید! حالا برای اينكه متوجه شویم کدام ساعت از شب بوده است، بايد روايات را كنار يكديگر قرار دهيم و ساعات شب را هم خُرد کنیم. لذا گام به گام جلو می‌رويم تا مطلب روشن شود.

روایتی را که الآن می‌خوانم، اشاره به آن روایت نبوي دارد. علی(علیه‌السلام) به نوف كه شما او را می‌شناسید و معروف است و در نهج‌البلاغه هم یک خطبه از او نقل شده است، می‌فرماید: «يَا نَوْفُ إِنَّ دَاوُدَ علَيهِ السَّلامُ قَامَ فِي مِثْلِ هَذِهِ السَّاعَةِ مِنَ اللَّيْلِ فَقَالَ إِنَّهَا سَاعَةٌ لَا يَدْعُو فِيهَا عَبْدٌ إِلَّا اسْتُجِيبَ لَهُ».  علی (علیه‌السلام) فرمود اين همان ساعتي است كه داوُد خانواده‌اش را بيدار مي‌كرد؛ چون در اين ساعت دعا مستجاب است. حضرت در این روایت، آن روايت نبوي را تفسیر کرده و می‌فرماید اين همان ساعت است. اما هنوز مشخص نيست كه چه زماني از شب بوده است.

* بعد از ثُلث شب

ما گفتیم كه گام به گام پیش می‌رويم. روایت ديگري از امام باقر(علیه‌السلام) است كه حضرت فرمود: «يُنَادِي مُنَادٍ حِينَ يَمْضِي ثُلْثُ اللَّيْل»؛ وقتي كه یک سوم شب گذشته باشد یک منادی ندا مي‌كند «هَلْ مِنْ تَائِبٍ يُتَابُ عَلَيْهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ يُغْفَرُ لَهُ هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَيُعْطَى حَتَّى يَطْلُعَ الْفَجْرُ».  آيا توبه كننده‌اي هست كه توبه‌اش پذيرفته شود؟ آيا استغفار كننده‌اي هست كه بخشيده شود؟ آيا درخواست كننده‌اي هست كه به او داده شود؟ اين ندا تا سپيده صبح ادامه دارد.

* سُدُس بعد از نيمه شب

روایتی از امام صادق(صلوات‌الله‌علیه) است که این روایت را عمر بن أُذَینه نقل می‌کند. آن‌هایی که اهل حدیث هستند می‌دانند که او از اصحاب است و شخص مورد وثوقی است. می‌گوید حضرت فرمود: «إِنَّ فِي اللَّيْلِ لَسَاعَةً مَا يُوَافِقُهَا عَبْدٌ مُسْلِمٌ يُصَلِّي وَ يَدْعُو اللَّهَ فِيهَا إِلَّا اسْتُجِيبَ لَهُ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ»؛ در شب یک ساعتی هست که اگر بنده مُسلِم در آن زمان نماز بخواند و دعا کند، دعايش مورد استجابت قرار می‌گیرد. در هر شب هم آن ساعت هست. در روایت دارد: «فِي كُلِّ لَيْلَةٍ»؛ یعنی اين ساعت برای شب خاصي نیست. چون بحث من هم عمومی و نسبت به هر شب است، نه یک شب خاص. عمر بن أُذَینه عرض می‌کند: «قُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ فَأَيُّ سَاعَةٍ هِيَ مِنَ اللَّيْلِ»؛ خدا تو را نیکو بدارد! آن ساعت کدام ساعت از شب است؟ «قَالَ إِذَا مَضَى نِصْفُ اللَّيْلِ فِي السُّدُسِ الْأَوَّلِ مِنَ النِّصْفِ الْبَاقِي‌».  حضرت فرمود آنگاه که نیمی از شب سپری شد، در یک‌ششمِ اوّلِ نیمه باقی مانده از شب است. من این‌ها را می‌گویم تا بعد همه را که با هم تطبیقش دهیم، معلوم می‌شود که این موقعیت زمانی چه هنگامی است.

* ثُلث آخر شب

در یک دسته از روایات داریم که ثلث آخر شب را مطرح می‌فرمایند. حالا چون روایت زیاد است من یک روایت را به عنوان نمونه می‌خوانم. پیغمبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) می‌فرمایند: «إذا بَقِىَ ثُلْثُ اللَّيْلِ يَقُولُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى مَنْ ذَا الَّذِي يَدْعُونِي فَأسْتَجيبُ لَهُ مَنْ ذَا الَّذِي يَسْتَكْشِفُ الضُّرَّ فَأكْشِفُهُ عَنْهُ»؛ یعنی وقتی یک‌سوم شب باقی مانده باشد، خداوند متعال می‌گوید کیست که از من درخواستی کند تا برایش اجابت کنم؟ چه کسی است که تقاضا داشته باشد که من گرفتاری‌اش را برطرف کنم تا برایش برطرف کنم؟ «مَنْ ذَا الَّذِي يَسْتَرْزِقُنِي فَأرْزِقُهُ»؛ آیا کسی هست که از من طلب روزی کند تا به او روزی دهم؟ در آخر هم می‌فرماید: «مَنْ ذَا الَّذِي يَسْألُنِي فأعْطِيهِ».  یعنی چه کسی است که به طور کلّی از من چیزی  بخواهد تا به او بدهم؟

* سحرگاه

یک دسته از روایات را هم داریم که این‌ها تعبیر به سَحَر می‌کند که الآن نمی‌رسم آن‌ها را مطرح کنم و بعداًٌ به این روایات هم می‌رسیم. امّا مجموع این روایات را اگر ما جمع‌بندی کنیم، همین چیزی به دست می‌آید که ما در باب مسائل فقهی و بحث‌های فقهی که می‌کنیم هم مطرح می‌کنیم و می‌گوییم «ثلث آخر شب»؛ که حتی در باب نماز شب هم از نظر فضیلت می‌رویم سراغ آن زمان و می‌گوییم نماز شب در ثلث آخر شب فضیلت بالاتری دارد.

* هر چه به صبح نزديكتر باشد

پس من اوّل رفتم سراغ «شب»؛ چون در بین شبانه‌روز دیدیم که از نظر دعا کردن روی شب تأکید شده است. یعنی این زمان در باب اجابت مؤثر است. بعد هم شب را خُرد کردیم تا به اینجا رسیدیم. هیچ مانعی هم ندارد که ما این حرف را بزنیم که از نیمه شب به آن طرف، هرچه به طلوع فجر نزدیک‌تر شود، اثرش هم بیشتر می‌شود. این‌ها تصویرهای طلبگی است که مطرح می‌کنم. یعنی این روایاتی که خُرد کردم، هیچ‌کدام با هم منافات ندارد. چون هرچه به طلوع فجر نزدیک شود، اثرش بیشتر است.

چگونگي تأثير زمان بر دعا

مطلبی که اینجا هست این است که آیا تأثیر زمان بر روی «دعا» است یا نه، از باب تأثیر زمان بر روی «داعی» است؟ آنچه که من می‌گویم این است که هیچ مانعی ندارد که هر دو باشد. این‌طور نیست که اینها مانعةالجمع باشد. نخیر، هیچ مانعی ندارد که این زمان هم بر روی دعا و هم بر روی داعی اثر داشته باشد.

تأثير زمان بر دعا

اما اینجا یک مطلب هست و آن این است که کیفیت اثر زمان بر روی دعا چگونه است؟ این بحث از محدوده فکر من و تو خارج است که بخواهیم اینجا از پیش خودمان حرف بزنیم و در کیفیت اثرگذاری زمان بر روی دعا از نظر اجابت وارد شویم. این دیگر در محدوده فکر ما نیست؛ پس این بحث را بگذاریم کنار.

تأثير زمان بر داعي

آنچه برای ما قابل لمس و ادراک است و چه‌بسا در معارفمان هم هست، این است که این زمان بر روی داعی، یعنی آن کسی که دارد دعا می‌کند اثر دارد. حالا من یک اشاره می‌کنم که این تأثیر به چه نحو است. انسان در شب به طور غالب این‌طور است که کارهای روزمرّه‌اش که تمام شد، استراحت می‌کند؛ وقتی که استراحت کرد، خصوصاً از نصف شب به آن طرف، یعنی زمانی که همه معمولاً خوابیده‌اند، آن سنخ افکار و اشتغالات ذهنی همه از بین می‌رود؛ وقتی این‌ها پاک شد، روایات ما می‌گوید حالا بلند شو و این ذهنی را که از این اشتغالات و تعلقات تا حدی تخلیه شده است، این را متوجه معبود خود کن و از او در خواست کن.

توجه تامّ به معبود،‌ پس از دور شدن از دنيا

این همان چیزی است که من از آن تعبیر می‌کنم که مُخّ دعا است. در روایات هم داریم که مُخّ دعا، توجه تامّ به معبود و خالق برای تقاضا از او است. یعنی باید به مسببّ الأسباب بودنِ او توجه تامّ پیدا کنی. چون در آن زمان از شب، دیگران از ذهن رفته‌اند و کم‌رنگ شده‌اند و غیر خدا کمتر به ذهن می‌آید. اصلاً آن موقعِ شب که بلند شده‌ای، برای چه بلند شده‌ای؟ بیدار شده‌ای که از خدا تقاضا کنی. لذا اینجا توجه داعی به آن کسی که می‌خواهد از او تقاضا کند، قوی‌تر است و چه‌بسا اینکه در روایات بر این زمان تأکید شده، به جهت اثر آن بر روی داعی و حالات روحی او در ربط با دعایش است. یعنی این موقعیّت زمانی بر روی داعی اثر می‌گذارد. اما مثلاً موقعی که در روز مشغول اشتغالات دنیایی است و فکرش صد جا هست، آنجا ـ‌نعوذبالله‌ـ اصلاً خدا از یادش رفته است و نمی‌تواند به او توجه تامّ پیدا کند.

روایات ما در باب تأثیر زمان بر دعا زیاد است؛ من این جلسه «شب» را مطرح کردم. در روایاتی «روز» و موقعیت‌های روز را هم داریم که إن‌شاءالله جلسه بعد وارد می‌شوم. امّا آنچه در این جلسه عرض شد این است که شب، آن هم از نیمه شب به بعد، این زمان مؤثر است؛ هم روی دعا مؤثر است به یک معنا ـ‌که گفتم از حیطه من و شما خارج است‌ـ و هم بر روی داعی در ربط با دعایش تأثیر دارد. روایات زیادی هم داریم که من عرض کردم جمع کردن بین این‌ها برای ما مشکلی هم ندارد؛ به‌خصوص اینکه از نیمه شب به آن طرف را مطرح کردند و هر چه جلوتر برود، چه بسا هم تأثیرش بیشتر باشد.


-------------------------------
پی نوشت:

1. بحارالأنوار     91     96 
2. البته اين تعبير مسامحي است.
3. بحارالأنوار     92     316
4. به نكته طهارت قبلاً اشاره كرده‌ام.
5. بحارالأنوار     84     137
6. وسائل‌الشيعة     7     78
7. چون آن موقع که نوف آنجا بوده، ما که نبوده‌ايم تا بفهميم چه ساعتی است!
8. مستدرك‌الوسائل     5     208
9. الكافي     3     447
10. كنز العمال     2     113

منبع: پایگاه اطلاع رسانی آیةالله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی