" استــان مرکزی" و ضرورت تغییر نام

آغاز سخن

       در تمام دنيا با نامگذاری هر منطقه جغرافیایی پیشینه تاریخی و میراث و دستاورد های تمدنی هر ملت  مورد یاد آوري قرار مي گيرد. نام هاي جغرافيايي ريشه در فرهنگ هر مرز و بوم داشته و ثبت صحيح آن در نقشه ها، اطلس ها و مدارك و اسناد جغرافيايي امري ضروري، هويتي و ملي به شمار مي رود. بر اين بنيان بسياري از کشور هاي نوظهور تلاش كرده اند با ربودن افتخارات و پيشينه و شخصيت هاي تاريخي ديگران و مصادره آنان به نام خود  پشتوانه اي حتي دروغين  براي خويش دست و پا كنند.

     تهديد جدي همه كشور هاي عربي براي تغيير نام خليج فارس نمونه اي است كه بر اساس آن دشمنان ايران زمين مي كوشند  هويتي غير ايراني  و عرب براي خليج فارس و كرانه هاي جنوبي و حتي شمالي آن  باز تعريف نمايند با اين حال ایرانیان ميهن دوست در سراسر دنيا با اين توطئه ها همواره مقابله كرده و در پاسداشت نام تاریخی،هویتی خلیج فارس و جلو گیری از تحریف  آن همواره با جدیت کوشا بوده اند.

  با توجه به اين كه استاني كه به عنوان " مركزي" خوانده مي شود و شهرهاي آن شامل اراك ، فراهان،آشتيان،تفرش و... با پشتوانه تاريخي كهن،مهدتربيت و پرورش علما ، رجال و دانشمندان و ادباي بزرگ بوده است كه هر يك ميراث جاودان ارزشمندي را در پهنه تاريخ و فرهنگ و ادب كشور از خود باقي گذارده اند زيبنده است با نام گذاري مناسب براي آن استان ، گام ارزشمند و ماندگاري براي پاسداشت پيشينه غني تاريخي فرهنگي  بخشي مهم از تاريخ و فرهنگ ايران زمين برداشته شود.


چرا نام "مركزي" براي استان به مركزيت اراك زيبنده نسيت؟

         مروري بر وجه تسميه   و دلايل نام گذاری استان های 31 گانه ايران هر یک یاد آور  و تثبیت کننده پیشینه تاريخي و يادگاري از سکونت اقوام رنگارنگ كشور عزيزمان و يا ويژ گي هاي جغرافيايي  هر منطقه است که از آن میان می توان به ريشه هاي لغتي نام استان هاي زير اشاره كرد:

 نام استان ایلام (  ياد آور تمدن باستاني ايلام  كه براي اين استان به عنوان بخشی کوچک از سرزمین تمدن باستانی عیلام انتخاب شده)
استان فارس ( سكونت گاه پارس ها به عنوان یکی از سه قوم باستانی آریایی ساکن ایران به همراه ماد و پارت)
نام استان همدان(با توجه به اهمیت تاریخی هگمتانه یا اکباتان باستانی)
 استان مازندران(  يا تپورستان بر گرفته از نام باستاني موجود در شاهنامه)
استان کردستان(به عنوان بخشي از سکونتگاه  باستاني اقوام کرد )
استان گيلان(برگرفته از نام قوم باستاني گيل)
 آذربایجان ( به نام سردار دلاور هخامنشي آتور پات ،آتورپاتگان يا آذر آبادگان)
 یزد ( برگرفته از نام يزدان پاك و خداوند يكتا)
استان کرمان ( بر گرفته ازساتراپ يا استان  باستاني ايران زمين، كرمانيا)
خوزستان (بر گرفته از نام باستاني  ساتراپ سوزيانا)
استان لرستان(به عنوان بخشي از سكونت گاه اقوام لر)
 خراسان ( سرزمين خورشيد تابنده)
و استان تازه تاسیس البرز ( بر گرفته از نام رشته كوه هاي  تاريخي البرز و ياد آور دماوند محل جانفشاني آرش كمانگر) 

     نكته مهم اين كه همگی  اين نام ها از ریشه واژگان آريايي و پارسی بوده وهر یک، بخشی از تاریخ و فرهنگ و پیشینه گران سنگ ایران زمین را بر اذهان متبادر می سازد ولی در این میان نام  يك استان مقوله اي ديگر است و آن استان مرکزی ،چرا كه:

1-  واژ ه "مركزي"تنها نام استان با ریشه غیر فارسی در بین تمام استان های کشور است.
2-واژه "مرکزی" از نظر ادبی ،نام  به حساب نمي آيد و بر خلاف نام بقیه استان های کشور، صفت محسوب می شود.
3- واژه "مركزي" بر خلاف نام بقيه استان هاي كشور در هنگام استفاده هيچ پيشينه تاريخي،فرهنگي مشخصي را بر اذهان متبادر نمي سازد.
4-نام گذاری استان مرکزی زمینه جغرافيايي هم نداشته  و  اين استان بيشتر به غرب كشور نزديك بوده و مركز ايران  بيشتر با اصفهان و يزد مطابقت دارد.
5- واژه مركزي تنها به  این دلیل برای این استان به کار رفته که اراک و شهر های اطراف در مقطعی به همراه تهران و قم و قزوین و استان تازه البرز همه با هم " استان مرکزی" ایران را تشکیل می دادند و بعد از جدایی هر یک از این استان ها واژه "مرکزی" بر روی استان به مرکزیت اراک بر جای ماند.

        بناي فعلي شهر اراك از نظر تاريخي  به دوره قاجار و سلطنت فتحعلي شاه  باز مي گردد . در اوايل سلطنت قاجار  و در زمان فتحعلي شاه ، بلوك عراق عجم  يعني بخش بزرگي از محدوده ي استان مركزي امروزين به علت وسعت زياد و جمعيت فراوان ، همواره نا امن بود كه يوسف خان گرجي از فتحعلي شاه اجازه گرفت تا براي  قشون عراق عجم  قلعه ايي نظامي احداث كند. با احداث اين قلعه به نام سلطان آباد بناي اوليه شهر نهاده شد كه در سال 1231 خورشيدي به پايان رسيد .

        حاج زين العابدين شيرواني كه كتاب بستان السياحه خود را به سال 1248 به پايان رسانيده مي نويسد : ً سلطان آباد كه همان عراق عجم است و يوسف خان گرجي بنا نموده و به غلامحسين خان پسرش رسيده است و اكنون در ضبط ديوان اعلي است . ً

         در جايي ديگر ذكر شده "شهر اراك فعلي قبل از سال 1317 خورشيدي به نام عراق و پيش از آن به اسم سلطان آباد و در بدو امر عنوان قلعه سلطان آباد داشته است . شهر اراك از بناهاي زمان فتحلعيشاه قاجار است كه به دست محمد يوسف خان گرجي كه گويا اين شخص برادر يكي از همراهان شاه كه از اهالي گرجستان بوده و به دلايلي شاه با سياست وي را به بهانه امر و سامان دادن به اين مناطق همراه سپاهي وي را گسيل داشته تا از مركز دور باشد  بنا شده .تاريخ بناي شهر را چنانچه در افواه معروف است به حساب 1231 ضبط نموده اند ."

     براساس آمار كتاب ايرانشهر در سال 1320 خورشيدي، جمعيت اراك 51000 نفر بود .

              در دوران معاصر در سال 1326 هجری شمسی با تغییراتی كه در تقسیمات كشوری به وجود آمد شهرستان اراك و سایر شهرستان های وابسته آن در محدوده استان مركزی ( تهران ) به مركزیت شهر تهران قرار گرفت. بعد از سی سال از این تقسیم بندی  در سال 1356 هجری شمسی دولت وقت تصمیم گرفت استان تهران به مركزیت تهران ،از استان مرکزی منتزع شود  و بدين سان اراك به عنوان مركز استان مركزي انتخاب شد و تشكيلات استان مركزي از سال 1357 در اين شهر مستقر شد  و این گونه بود که از آن زمان واژه  مرکزی برای اين استان به مرکزیت اراک بی تغییر باقی ماند.

پيشينه تاريخي استان موسوم به "مركزي"

       با توجه به مطالعات باستان شناسي و تاريخي پيشينه سكونت در اين نقطه از ايران زمين به
مسيح(5000-4000 سال پيش) باز مي گردد.   پيش از ميلاد هزاره دوم
            براي دستيابي و تدوين جغرافياي تاريخي استان، علاوه بر تحقيقات و بررسي هاي زنده ياد استاد دهگان و پژوهش هاي  سال هاي اخير، بايد از تاريخ و جغرافياي دوران حكومت مادها قبل از هخامنشيان در ايران، آگاهي داشت زيرا چنانچه  به آن اشاره مي شود، استان مركزي امروز قسمت بزرگي از ماد سفلي يا ماد بزرگ بوده  و ماد عليا  يا ماد كوچك منطقه آذربايجان امروزين را شامل مي شده است.

  قوم ماد به همراه قوم پارس در جنوب ايران و قوم پارت در شمال شرقي ايران  سه پايه اصلي تاريخي اقوام آريايي را تشكيل مي دادند .

       پایه گذاری دولت ماد به عنوان نخستین دولت بر پایه «وحدت ملی» اقوام مختلف ساکن فلات ایران با مشترکات و پیوندهای فرهنگی را باید به عنوان مهم‌ترین رویداد در تاریخ ایران به شمارآورد.(تاریخ ماد. ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف. ترجمه کریم کشاورز)

         از خط و نوشته دوران ماد، در داخل ايران چيز زيادي باقي نمانده، مگر برخي نوشته هاي الواح آشوري و بابلي . تنها سند مهم موجود ، زبان تاتي است كه از شاخه هاي زبان مادي بوده و اكنون در بخش هايي از استان مركزي با آن زبان سخن مي گويند.

       الفباي اين زبان متاسفانه از بين رفته است، شايد بتوان الفبا و خط اين زبان را در بين تات زباناني كه از داخل ايران براي جلوگيري از حمله سكاها در زمان ساسانيان به باكو و ديگر نواحي اران   و شروان(  شمال ارس)كوچانده شدند پيدا كرد. در حال حاضر  واژگان زبان تاتي  كه در بخش وفس بدان سخن گفته مي شود قابل مقايسه با زمان هاي اوستائي و پهلوي  هستند.

         بنابر برخي نوشته ها ي تاريخي،  اوستا كتاب ديني ايرانيان بر روي ششهزار جلد پوست گاو با آب طلا نوشته شده بود كه اسكندر مقدوني آن را به يغما برد و در آن زمان دانشمندان يوناني و مقدو ني ها آن را به زبان لاتين برگرداندند و  به  عنوان انديشه هاي خود جا زدند.اين گونه بود كه  آنچه نوشته به زبان مادي و هخامنشي بود نابود گرديد.

          پس از حمله تازيان به ايران  و سپس تهاجم تركان و مغولان نيز، بسياري از كتاب هاي مذهبي، فرهنگي، تاريخي و علمي  ايرانيان يا سوزانده شدند يا آن ها را به رودخانه ها ريختند و به اين دليل اطلاع و آگاهي ما از تاريخ و جغرافيا  بسيار محدود گرديده است.

      شاهنامه  ابومنصوري كه تا اواخر  دوران ساساني  توسط ملت ايران سينه به سينه حفظ گرديد بعد ها توسط فرزانه توس، فردوسي بزرگ به نظم در آمد  كه در شاهنامه فردوسي اطلاع دقيقي از دوران ماد و اشكاني به دست مي آيد.

     در مورد  تاريخ بعد از اسلام  منطقه اطلاعات خوبي قابل دستيابي است كه مي توان از تاريخ هاي طبري و ابن اثير و مجموعه كتاب هاي  مسالك و ممالك سود برد.

       بررسی اسناد  تاریخی از جمله تاريخ ماد نوشته ي دياكونوف و ايران در زمان ساساني نوشته ي كريستين سن دانماركي و ايران از آغاز تا اسلام گريشمن و بسیاری مستندات ديگر  نشان می دهد ، استان مركزي امروزین از هزاره ی نخست پیش از میلاد قسمت اصلی سرزمین ماد سفلي يا ماد بزرگ بوده است و سه ایالت مادها كه به ماد سفلی معروف بوده در محدوده استان مرکزی قرار داشته  این محدوده  منطقه وسیعی از حوزه شازند ، خنداب ، فراهان ، وفس تا آشتیان و تفرش و قسمت هایی از ساوه را شامل می شده است .

     يورش هاي مداوم 46 ساله آشوريان به سرزمين ماد (834 تا 878 پيش از ميلاد سبب ويراني شهرها و شهرك ها گرديد، وجود تعداد كثيري تپه هاي باستاني  استان مركزي به احتمال قوي بازمانده از آن دوران است.

         بر اساس متون  تاريخي از مناطقي كه مورد هجوم آشوريان قرار گرفته بودند مشرق هگمتانه ( منطقه فراهان  و اراك امروزين) ذكر شده است.

     در اسناد تاریخی ،هجوم بيست و پنج ساله  اقوام مهاجم سكاها به ماد سفلي (استان مركزي امروزین) و ويراني شهرها و شهرك های این منطقه  نیز ذکر شده است. در زمان سلوكيان منطقه ماد بزرگ را  مناطق بين همدان و ري (محدوده استان مرکزی امروزین) می دانستندو در اسناد آن دوران از  شهري به نام "كره"  نام برده شده  و هم اكنون نيز منطقه اي به نام" كره رود" در اراك وجود دارد.

    در زمان اشكانیان  نیز  استان مرکزی امروزین بخش اصلی ولایت ماد بزرگ بوده است.
     لازم به ياد آوري است كه واژه ً كره ً در  اسناد دوران اسلامي به نام هاي الكرح _ كرح تغيير يافته است .

           جغرافی نویسان مسلمان محدوده استان مركزی را در سده های نخستین اسلامی  به نام «ایالت جبال» نامیده اند.بعدها به ویژه در دوران سلجوقیان منطقه استان مرکزی همراه با همدان، ری و اصفهان به نام «عراق عجم» و نواحي مياندو رود دجله و فرات «عراق عرب»  نامیده شد.

         لازم به ذکر این که از دیگر میراث ارزشمند معنوی زنده برجای مانده از گذشته های دور تاریخی استان مرکزی می توان به کاربرد زبان های با ریشه مادی در این استان اشاره کرد  ازجمله زبان تاتی که هم اكنون در بخش هايي از استان مركزي با آن زبان سخن مي گويند. همچنین می توان به شهر های دليجان و محلات اشاره کرد که مردم این مناطق به زبان راجي حرف مي زنند كه این زبان ريشه در زبان و واژه هاي دوره مادي دارد  و جالب توجه اين كه واژه معرب دليجان  به گويش راجي  دليگون خوانده مي شود .


فرجام سخن اين كه

        به رغم اين كه نام پارس يا فارس به درستي بر روي يكي از استان هاي ايران قرار گرفته ، عدم به كار گيري نام هاي تاريخي ويژه ايران بر روي سرزمين هاي تاريخي آن مي تواند سبب سوء استفاده ديگران قرار گيرد آن گونه كه متاسفانه  هم اكنون كشور تركمنستان تنها به دليل مطابقت جغرافيايي تقريبي مرز هاي كشورش با  قلمرو" پارت" ها، تاريخ خود را به آن ارتباط مي دهد و متعلق به خود معرفي مي كند!! و اگر براي به كارگيري نام تاريخي"ماد"  هم به عنوان يكي از سه قوم تاريخي ايران زمين ، راهكاري مناسب ارائه ندهيم  دشمنان غيرايراني آن سوي مرز ها آن را هم تصاحب  و به نام خود معرفي خواهند كرد.

        لذا با تاکید بر اهمیت پاسداشت میراث هاي معنوي، تاريخي، فرهنگی استان مرکزی به عنوان زادگاه بزرگان تاریخی فرهنگی ایران زمین همچون امام خمینی،امیر کبیر ،نظامی تفرشی(گنجوی)،قائم مقام فراهانی،پروفسور حسابی و...و برای حفظ و نگاهداری بخشی از میراث معنوی و فرهنگ و تاریخ ایران زمین و نیز ارج نهادن به قدمت جایگاه غنی فرهنگی ،تاریخی این استان فرهنگ پرور  به عنوان يكي از مهم ترين بخش هاي  قلمرو تاریخی استقرار قوم ایرانی" ماد"،  تغيير نام استان " مرکزی"  به  نامي تاريخي همچون " استان ماد "، از سوي نهاد هاي مسوول به ويژه وزارت كشور و استانداري مركزي، سازمان نام گزيني و يكسان سازي نام هاي جغرافيايي، موسسه جغرافيايي دانشگاه تهران ،سازمان نقشه برداري... اقدامي ارزشمند،شايسته و ماندگار خواهد بود.