غلام رضا کاظمیان پور: وقتی در بامداد 5 خرداد سال 1287 هجری ، فواره نفت از چاه شماره یک منطقه نفتون به آسمان سرکشید و تا دویست متری از سطح زمین اوج گرفت ،شاید کمتر کسی تصور می کرد که این ماده سیاه بتواند تا این حد بر سرنوشت کشور اثر گذار باشد . همگان تا آن زمان از اندک تراوشات نفت از زمین ، بیشتر برای مصارف روشنایی و کمی هم برای امور متفاوت دیگر و البته به صورت کاملاً ابتدایی ، استفاده می کردند و تصور استفاده گسترده صنعتی از این ماده به فکر کسی خطور نمی کرد.
پس از عقد قرارداد دوم با ویلیام تاکس دارسی در زمان مظفرالدین شاه قاجار وبا آغاز استخراج نفت در مسجد سلیمان، تصور عمومی و چه بسا باور خواص و حاکمان نیز این بود که با فروش ماده ای که زیر زمین قرار دارد وعجالتاً امکان استفاده آن وجود ندارد ، کشور به سود هنگفتی دست پیدا خواهد نمود و با زیرکی دولتمردان ! ماده بی ارزش ، به پول و به ثروت تبدیل شده واز این پس ایران شاهد رشد و ترقی و مردم نیز به دارایی و آسایش خواهند رسید .
گذشت زمان اما موهوم بودن این تصور و آرزو را به اثبات رساند و نفت نه فقط ثروت عمومی و اقتدار ملی را برای ما به ارمغان نیاورد بلکه وابستگی همه جانبه کشوربه نفت و استیلای بیگانگان بر ارکان سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی و حتی نظامی کشور را به همراه آورد . و اینگونه شد که کشوری دارای ذخایربزرگ نفت ، به یکی از آسیب پذیر ترین کشورها تبدیل شد . این آسیب پذیری که با شدت و ضعف تا کنون نیز گریبانگیر کشورمان است ؛تمامیت اقتصادی ما را به قیمت نفت خام و به میزان استخراج و صادرات آن گره زده است . کمترین تنش در قیمت جهانی نفت ، موجب ایجاد تکانه های شدید و عمیق و ماندگار بر کلیت اقتصاد کشور ما می شود . دیگر کشورهای صادر کننده نفت نیز از وضعیت نسبتاً مشابه ای رنج می برند و آنها نیزاز نفت خود سهم بیشتری جز وابستگی و آسیب پذیری ، بدست نیاورده اند .
پیامد های اسف بار و بغرنج ناشی از کشف و استخراج و صادرات نفت برای اغلب کشورهای دارنده نفت ، نه به علت خصیصه ذاتی این ماده ارزشمند ، که به دلیل سلطه کشورهای بزرگ وارد کننده و مصرف کننده نفت بر صنعت و تجارت نفتو بی تدبیری های حاکمان و ضعف مدیریت مفرط داخلی می باشد . استیلای جابرانه بیگانگانموجب شده است تا تنظیم مناسبات حاکم بر بازار و تجارت نفت ، همواره به سود وارد کنندگان و به زیان صادر کنندگان ، شکل بگیرد .
و بدین سان ، نفت به جای اینکه حلال مشکلات کشور باشد و کلیدی باشد برای گشودن درب های بسته اقتصاد ملی و موجبی برای شکوفاشدن رفاه عمومی و امنیت پایداراقتصادی و پیشرفت مستمر کشور ؛ خود به گره ای کور و زنجیری محکم بر پای نحیف اقتصاد ما مبدل گشت.
29 اسفند ماه را سالروز ملی شدن صنعت نفت نامیده و با اعلام تعطیل رسمی و بزرگداشت این روز، به خود می بالیمکه نفت کشورمان ملی است. اما آیا هیچ اندیشیده ایم که شاید این هیاهوی چند ده ساله ، خود حربه ای باشد بای غفلت و فراموشی ما از این مهم که نفت ما هنوز واقعاً و کاملاً ملی نیست . اگرچه بخشی از صنعت نفت ما بدست مهندسان و تکنسین های ایرانی اداره می شود و بخش مهمی ازنیازهای فنی و تجهیزات مربوط به کشف واستخراج و پالایش نفت بومی شده است اما این مختصر از هیچ روی به معنی ملی شدن نفت کشور نیست .لذا بهتر آن است که بگوییم ما نسبت به گذشته و در مقایسه با آنچه که بود و آنچهکه بودیم ، در صنعت نفت توانا تر شده ایم .
با اشاره به این نکته ، در صدد انکار تلاش گذشتگان به ویژه پیشکسوتان صنعت نفت وکتمان موفقیت های بدست آمده و کوتاه شدن دست بیگانگان بر سلطه تمام عیار نفت کشور نیستیم ؛ بلکه قصد آن داریم تا با عیان ساختن مشکل و درد ، زمینهای برای درمان و یافتن علاج این کهنه درد پیدا شود . قصد آن داریم تا این مهم را یادآور شویم که ما نباید به این کم قانع شویم و نباید با تمام پنداشتن کار ، در این مرحله متوقف شویم . میخواهیم خاطرنشان سازیم که تا استقلال صنعت نفت و ملی شدن نفت ، هنوز راه طولانی و پر فراز و نشیبی را در پیش داریم . راهی که پیمودن آن و رسیدن به مقصد و به آرمان شهر ملی شدن نفت کشور، با سختی های بسیار و با عزم و اراده مردانه و عاشقانه ممکن می گردد . راهی که البته مردم ایران در تمام تاریخ سراسر افتخار خود و برای رسیدن به پیروزی ها و موفقیت های بزرگ بارها و بارها آن را با گام های استوار طی کرده اند .
کنکاش و پرسشگری در مورد دنیای گسترده - و در عین حال بسته و پر رمز و راز- تجارت بین المللی نفت و توجه به استیلای شرکت های امریکایی و اروپایی و صهیونیستی بر این میدان سرشار از سودو ممنوع بودن ورود کشورهای تولید کننده و صادر کننده نفت به این عرصه و اعمال اراده و پیگیری منافع و مصالح ملی خود در آنجا؛ تأییدی است بر ساده انگاری ما از ملی شدن نفت . سؤال این است که : آیا کشور ما و دیگر کشورهای تولید کننده نفت می توانند نفت خود را به قیمت دلخواه و لااقل با قیمت های واقعی به بازارعرضه نمایند ؟ آیا این کشورها می توانند در کنار استخراج نفت ، خود صحنه گردان تجارت بین المللی نفت باشند ؟ آیا این کشورها قادر هستند مستقل از خواست و تحمیل کشورهای بزرگ مصرف کننده نفت و فعالان و بورس بازان اصلی حاکم بر تجارت نفت ، خود مقدار تولید و میزان صادرات آن را تعیین نمایند ؟ آیا این کشور ها می توانند تعیین کنند که به چه کشورهایی و با چه شرایطی نفت بفروشند یا نفروشند ؟آیا این کشور ها می توانند در همه موارد منافع و مصالح ملی خود را بر سود فعلان بازار نفت ترجیح بدهند ؟
مسلماً و با تأسف بسیار باید بپذیریم که پاسخ اغلب این پرسش ها منفی است و این یعنی موهوم بودن و بی اساس بودن ملی شدن نفت . دلیل منفی بودن پاسخ ها نیز وابسته شدن ما به نفت و سهم بالای نفت در اقتصاد مفلوج ما و دیگر کشور های تولیدد کننده است . یعنی اگر نفت را با تمام مشکلات و عوارض آن تولید نکنیم و به هر قیمت و با هر شرایطی نفروشیم ، زمینگیر می شویم . لذا هنگامی که نتوانیم اراده خود را بر بازار نفت و در حقیقت بر نفت خودمان اعمال نماییم و نتوانیم در زمان مقتضی و متناسب با شرایط مختلف ملی و بین المللی میزان تولید را کاهش دهیم و نتوانیم به موجب ضرورت و خواست خود ، صادرات نفت را متوقف نماییم؛ سخن از ملی شدن نفت بیشتر یک خیال و گزافه گویی و طرح آرزوهاست .
علاوه بر مناسبات طراحی شده و تثبیت شده ازسوی قدرت های برتر اقتصادی و کارتل ها و کشورهای بزرگ مصرف کننده نفت ، مناسبات موجود میان کشورهای عضو اوپک و تولید کنندگان خارج از اوپک نیز به گونه ای منحرف شده است که این کشور ها به جایهمکاری و هماهنگی در مسیر حفظ حقوق و منافع خود ، به رقابتی بی پایان و زیانبار با یکدیگر مشغول شده اند و آنچه که تصمیمات این کشور ها را در حوزه تولید و صادرات نفت شکل می دهد ، بیش از آنکه متناسب با مقتضیات بازار و ضرورت های اقتصادی باشد ؛ تابع رقابت های سیاسی و تعارضات منطقه ای و بین المللی آنها با یکدیگر است . این رقابت ها که بیشتر از سوی غاصبان سعودی به آن دامن زده می شود – به ویژه در سال های اخیر – خسارات جبران ناپذیری را به دیگر کشورهای تولید کننده و صد البته به خود مردم حجاز و جزیرة العرب تحمیل نموده است . اما شاهد هستیم که آنها به علت عجز از پیگیری اهداف سیاسی خود در میدان سیاست ، در صدد هستند تا شکست های خود رابا حراج نفت و در معرض تاراج قرار دادن این ثروت خدادادی جبران نمایند .
بهره مندی شرکت های امریکایی از امکان تولید انبوه نفت از حوزه های سرزمین حجاز و وابستگی شدید شاهزادگان سعودی به سهم خود از صادرات نفت ، موجب شده است تا این خانواده به مزدوران کر و کور و لال چپاولگران امریکایی و اروپایی تبدیل شوند . همین تولید بیشتر، از سوی دیگر موجب گردیده است تا ایشان ضمن اجرای خواسته های پدر خوانده های امریکایی ، با تولید هرچه بیشتر از نیاز بازار و کاستن از قیمت های جهانی نفت ، به زعم خود بر رقیبی چون ایران ضربه وارد نمایند و بدین شکل با عقده گشایی در صدد جبران شکست ها و حقارت های پی در پی خود در دیگر عرصه ها برآیند .
پایان دادن به این گونه رفتارهای آل سعود ، امری اجتناب ناپذیر تلقی می شود و لازم است تا به نحو مقتضی آنها را متوجه و متقاعد نمود که بی ثبات ساختن بازار و قیمت نفت ، به منزله تجاوز به حقوق و منافع دیگر تولید کنندگان است و این تجاوز برای همیشه بدون پاسخ نخواهد ماند.
*************** ******************* *****************
اشاره شد که ادعای ملی شدن صنعت نفت با در نظر گرفتن واقعیات موجود ، ادعای موجه و قابل پذیرشی نیست . همانطور که آمد ، این حقیقت ناگوار نشأت گرفته از مناسبات و برنامه ریزی ها و طراحی های صورت گرفته از سوی بیگانگان و شیطنت برخی تولید کنندگان و از همه مهم تر گرفتار آمدن اقتصاد ملی ما– و دیگر تولیدد کنندگان نفت – به نفت و به صادرات نفت و در کنار همه اینها ، وجود پاره ای اغفال ها و بی تدبیری های مدیریتی در کشورمان از گذشته تا کنون است .
در مدت یک قرن ، همه اقتصاد ما به اسارت نفت درآمده است و ما نیز ناگزیر هستیم برای جبران کاهش قیمت نفت ، همواره به تولید بیشتر پناه ببریم و این دور باطل و خطرناکدر گذر زمان ما را بیش از پیش گرفتار نفت و تسلیم سیاست های مزورانه کشور های مصرف کننده و کارتل های نفتی می سازد . هم اکنون واردات نیازهای اساسی ما و گردش چرخ های صنعت و کشاورزی و سایر بخش های اقتصادی کشور ما تا حد قابل توجه و نگران کننده ای به نفت و ارز حاصل از صادرات نفت وابسته است . این وابستگی در مواردی مثل واردات گندم و گوشت و برنج و روغن خام و شکر ، آنقدر شدید است که ظریفی به کنایه می گفت : تمام هنر ما این است که نفت را از چاه استخراج می کنیم و به چاه های مستراح می ریزیم . این وابستگی اسفبار به مرور زمان ایجاد شده و با گذشت سال ها و دهه ها بیشتر و عمیق تر و همه جانبه تر شده است . پایان دادن به این اسارت و گرفتاری با آرزو و امید داشتن به معجزه آسمانی میسر نمی گردد . همچنین نمی توان توقع داشت تا این بلا یک شبه و یک ساله از سر مملکت کوتاه شود . برای خلاص شدن از از سلطه نفت و آزاد شدن از وابستگی به نفت ، علاوه بر آرزو و امید ، به اراده و تلاش و به تدبیرو به زمان و شکیبایی و صبوری و کنار آمدن با مشکلات و پشت سر گذاشتن ناملایمات نیز نیاز داریم . رها شدن از چنبره اژدهای نامهربان نفت بدون قبول سختی ها و مقابله با سختی ها و فائق آمدن بر آنها محقق نمی گردد . شاید بتوان یکی از اهداف والا و ارزشمند اقتصاد مقاومتی را همین کاستن از وابستگی های کشور به نفت دانست و اگر اقتصاد مقاومتی هیچ هدف و هیچ دستاوردی به جر پایان دادن به سلطه و سیطره نفت بر ارکان اقتصاد کشور نداشته باشد ؛ باید سخت آن را محترم و مغتنم دانست و در اجرای هر چه بهتر آن ، اهتمام نمود .
ما می توانیم و باید بتوانیم با برنامه ریزی های دقیق و حساب شده و علمی و در قالب طرح های جند ساله ، سهم درآمد های نفتی را در بودجه کشور و هزینه ها کاهش دهیم ، به گونه ای که انشاء الله در بیست سال آیندهدر بودجه ما سهم زیادی برای درآمد های نفتی در نظر گرفته نشده باشد .ما باید بتوانیم و باید قادر باشیم تا روزی در راستای منافع ملی و به منظور تأمین و تضمین مصلحت کشور و حقوق آیندگان ، خودمان برداشت از چاه های نفت را برای هر مدت دلخواه متوقف نماییم . ما باید بتوانیم اعلام کنیم که به کدام کشور ها و با چه شرایطی و به چه قیمتی نفت می فروشیم. ما باید با تولید نفت کمتر و فروش نفت به قیمت های واقعی ، از محیط زیست خود و از گونه های گیاهی و جانوری که به دلیل آلودگی هوا و ورود پسآب های خطرناک به سفره های آب زیرزمینی و آلودگی هوا با گازهای زیانبار ؛ در معرض خطرجدی و انقراض قرار دارند ، محافظت نماییم . ما باید حتی بتوانیم به جای اینکه کشور صادر کننده نفت باشیم ، به کشوری صنعتی و وارد کننده نفت تبدیل شویم . اگر ما بتوانیم این خواسته ها را به واقعیت بدل سازیم ؛ در آن هنگام ما می توانیم نفت را ملی شده بدانیم و خواهیم توانست آن روز را بدرستی پاس بداریم .
بدترین سخن و نسنجیده ترین حرف و شعار ، لزوم آوردن پول نفت بر سر سفره ایرانیان است که متاسفانه در سال های اخیر و در مبارزات انتخاباتی مطرح شده است و در ادامه به گونه ای کاملاً غلط و زیانبارو در قالب پرداخت یارانه نقدی به آن عمل شده است . این شعار ، دانسته یا ندانسته نوعی جفا در حق کشورو ظلم به آیندگان است . بار معنایی و آثار روانی این شعار آن است که مردم ایران بیش از آنکه تصور می شود ضعیف و آسیب پذیر هستند به گونه ای که برای تأمین ابتدایی ترین نیاز های زیستی خود از جمله نیاز به به غذا لاجرم باید مورد حمایت قرار بگیرند و از اندوخته و ذخایر خوداستفاده نمایند و اگر پول نفت در سفره آنها نباشد ، آنها ناگزیر گرسنه خواهند ماند .
شعار درست و شجاعانه ؛ ضرورت بی نیاز شدن مردم ، از فروش نفت است . هدف نامزد های انتخابات ریاست جمهوری و مجلس و در ادامه اهتمام و هدف حکومت و حاکمان باید این باشد که به جای شعارهای زودگذر و زیانبار ، آنچه را که مصلحت کشور و مردم است مطرح نمایند . باید در مسیر ایجاد ثروت همگانی و قدرت ملی و بی نیازی هرچه بیشتر کشوراز نفت تلاش نمایند به شکلی که در آینده جریان امور کشور بدون اتکاء به نفت ، بتواند ادامه پیدا کند و سرعت بگیرد . باید مهارت های اجتماعی برای رونق تولید و کسب و کار و زندگی راحت ، بدون نیاز به نفت آموزش داده شود و ارتقاء داده شود . این قابلیت در سرزمین پهناور ایران و وجود مؤلفه هایی چون اقلیم مناسب و مردم مستعد ودارای ضریب هوشی بالا و دارای سوابق درخشان تاریخی در تلاش و نوآوری ؛ وجود دارد .
این هدف و آرزو البته بزرگ و بسیار اساسی است و نایل آمدن به آن نیز بسیار دشوار است اما برای همیشه دور از دسترس نیست و پرداختن فوری به آن یک ضرورت و یک رسالت ملی است . نفتی که امروز در اختیار ما قرار دارد ، محصول سلسله فعل و انفعالات چند ده و چند صدهزارساله و یا چند میلیون ساله زمین شناختی و طبیعی است و صد البته سرعت جایگزینی آن بسیار کند تر ار از شتابی است که در برداشت آن داریم . به عبارت دیگرتمام آنچه را که در مدت چند صد هزار سال به وجود آمده است ، نباید در مدت بسیار کوتاه و کمتر از نیم قرن ، برداشت و مصرف نمود . همانگونه که یک پدر دور اندیش همه ثروت و تمام درآمد و دارایی خود را هزینه نمی کند و همواره با آینده نگری بخش قابل توجه و اطمینان بخشی از دارایی خود را در قالب اندوخته یا سرمایه گذاری برای آینده نامعلوم و نیاز های اضطراری غیرقابل پیش بینی و نیز برای فرزندان و نوادگان خود محفوظ می دارد ، عقل سلیم و استفاده از تجربه تاریخی بشریت ایجاب می نماید تا ما – که اتفاقاً خود هیچ سهم و نقشی دربوجود آمدن نفت نداشته ایم - نیز همه این ثروت و ذخایر خدادادی را منحصر به خود ندانسته و سهم آیندگان ، در بهره مندی از این ذخیره را نیز محفوظ بداریم و شدیداً از تصرف و دستبرد به آن اجتناب نماییم . این ضرورت البته حکم خداوند و فرمان الهی نیز هست . آیه 34 سوره اسراء و آیه 82 سوره کهف با صراحت هر چه تمام ، بر ضرورت اجتناب از دخل و تصرف به دور از مصلحت و ضرورت ونیز جدیت در حفظ دارایی و ثروت ایتام ، تأکید دارد . یتیم به کسی می گویند که یا خیر و صلاح خود را به درستی تشخیص نمی دهد و یا امکان تصرفدر امور و اموال خود را ندارد . با این تعریف ساده ، آیندگان یتیم محسوب می شوند. دولت و حکومت ، به طور مشخص متولی امور و قیم آیندگان شناخته می شوند و آنچه که در راستای اصل چهل و پنجم قانون اساسی از ثروت ملی در اختیار دولت قرار دارد باید با رعایت صرفه و صلاح و غبطه مردم و خصوصاً نسل های آینده مورد تصرف و بهره برداری و برداشت قراردهند. اگر مسیر قاجار و پهلوی در استفاده از نفت غلط بوده است و امروز به همین علت مورد شماتت و سرزنش ما قرار دارند ، چرا ما باید همان راه را ادامه دهیم و چرا آیندگان نیز باید روش ما و استفاده نابجای ما از نفت را مورد نکوهش قرار دهند . ادامه راه اشتباه و منحرف ، ما را از مقصد بیشتر و بیشتر دور می سازد . اشتباه و انحراف را نباید ادامه داد ، باید متوقف شد به گذشته و به راه غلطی که طی شده است نگاه کرد و مسیر درست را شناخت و به راهی که ما را به مقصد می رساند ، بازگشت . فروش نفت کمتر در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در مقاطعی از جنگ تحمیلی و سال های دفاع مقدس را تجربه کرده ایم . اینک می توانیم همان تجربیات ارزشمند را مبنای سیاست های آینده کشور در تولید و صادرات نفت قرار دهیم .
در آمدهای نفتی باید با فروش حداقل ممکن و با بالترین قیمت و در حقیقت با قیمت های واقعی این ماده ارزشمند انجام پذیرد( هیچگاه نباید فراموش کنیم و بلکه باید همواره به خاطر داشته باشیم که ، خیلی بیشتر از نیاز ما به فروش نفت ، مصرف کنندگان بزرگ به خرید آن احتیاج دارند و این نقطه قوت تولید کنندگان در عرضه نفت به قیمت های واقعی است ) و در آمدهای حاصل از آن به جای تبدیل شدن به گوشت و گندم در تأمین نیازهای اساسی و سرمایه ای و ماندگار و پایدار کشور ، هزینه شود تا بدین شکل پیشرفت و اعتلای ایران و امنیت اقتصادی پایدار و رفاه و آسایش و اشتغال جامعه ، تضمین شود . اگر سرمایه گذاری های هدفمند و مبتنی بر برنامه های علمی و توأم با جامع نگری و آینده نگری صورت پذیرد و زیر ساخت های اقتصادی کشور در همه ابعاد و زمینه ها فراهم آید ، کشور و مردم خواهند توانست بدون نیاز چندانی به نفت و فارغ از نگرانی های معمول در مورد بالا و پایین شدن ها تصنعی قیمت های نفت و بی کمترین هراس از ناز و عشوه نیازمندان به نفت ، کشور و خودشان را اداره نمایند و زندگی راحت را خوش دارند .
در آمدهای نفتی باید درساخت و توسعه بنادر ، تقویت ناوگان ریلی و دریایی ، ارائه خدمات درمانی ارزان برای همگان ، محقق ساختن اصل سی ام قانون اساسی و فراهم آوردن تحصیل رایگان برای همه درسطوح تحصیلی مورد نظر ، ساخت راه ها و بزرگراه های درون شهری و مواصلاتی ، تقویت کشاورزی و تضمین خرید و بیمه محصولات زراعی و باغی و دامی، گسترده تر ساختن بیمه های عمومی ، توسعه حمل و نقل عمومی ، افزایش سهم پژوهش و تحقیق از بودجه ، مقاوم سازی خانه های روستایی ، پرداخت یارانه اقامت و مستمری بازنشستگی به روستائیان 60 سال به بالا ( تداوم طرح شهید رجایی ) و ایجاداشتغال و انگیزه های حمایتی از روستائیان برای حضور در روستا و خودداری از مهاجرت به شهرها ،توسعه و تقویت صنایع ، فراهم آوردن زمینه های اشتغال ، حمایت از تولید داخلی ، پرداخت یارانه به تولید و ادامه پرداخت مشوق های صادراتی با هدف افزایش قدرت رقابت کالاهای ایرانی در بازارهای جهانی ، حمایت از اقشار واقعاً آسیب پذیر و افزایش حمایت از این افراد ، مبارزه جدی با فقر و بیکاری و اعتیاد و بزهکاری های اجتماعی ، و ده ها و صد ها زمینه عمومی دیگر . بدین شکل درآمدهای نفتی به جای هدر رفت در پای معلول ها در زمینه ازبین بردن علت های زیانبار و ایجاد زمینه های پرثمر سرمایه گذاری می شود . این اقدامات در مجموع موجب ایجاد ارزش افزوده و ایجاد ثروت ملی و افزایش قدرت ملی خواهد شد . خلاصه آنکه ما باید به نفت به مثابه ثروتی که در مدت چندین هزار سال اندوخته شده و باید همچنان بر آن اضافه شود و منشاء تولید ثروت و قدرت باشد نگاه کنیم و اگر نفت را سفره ای آراسته و خوانی گسترده برای خوردن و پروار شدن و عیش و عشرت بدانیم ، در کوتاه مدت و با برچیده شدن سفره باید خود را آماده سازیم تا همیشه تاریخ در بند فقر فلاکت گرفتارباشیم . با این نگاه اشتباه و این تصور غلط از نفت ، نفت سیاه ما عامل بخت سیاه ما خواهد بود و از همین رو نفت را نباید طلا نامید که نفت برای ما، بلاست ./.
1