فروش و انتقال سیستم دفاع ضد موشکی اس 300 روسیه به ایران به داستانی تبدیل شده که هر روز قسمتی از این داستان با روایت های مختلفی در محافل داخلی و بین المللی نقل می شود. مقامات دو کشور ایران و روسیه نیز در مورد انتقال این سامانه دفاعی اظهارنظرهای متفاوتی انجام مطرح کرده اند.
به گزارش «تابناک»، سامانه های "اس-300" ویژه دفاع از موسسات صنعتی، نهادهای دولتی، پایگاه های نظامی و مقرهای فرماندهی در برابر حملات هوایی و فضایی دشمن هستند. این سامانه قادر به نابودسازی اهداف بالستیک بوده و از قابلیت حمله به اهداف زمینی نیز برخوردار است. سامانه "اس-300" می تواند هواپیماهای دشمن را در فاصله 150 کیلومتری و ارتفاع 27 کیلومتری نابود کند.
پیش از حصول توافق هسته ای، بهانه ای به نام تحریم های تسلیحاتی ایران مطابق قطعنامه های شورای امنیت از جمله قطعنامه 1929 وجود داشت که باعث می شد روس ها از ارسال اس 300 به ایران خودداری کنند؛ چرا که روس ها خود به قطعنامه های ضد ایرانی در شورای امنیت که تحریم های تسلیحاتی جزو بندهای این قطعنامه ها بود نیز رای مثبت داده بودند.
نیکولای ماکارف، رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح روسیه در روز ۲۲ سپتامبر برابر با ۳۱ شهریور ۱۳۸۹ اعلام کرد که روسیه به دلیل تحریم های بین‌المللی، تصمیم گرفته است که موشک های اس-۳۰۰ را به ایران تحویل ندهد و موشک های اس-۳۰۰ بی تردید شامل تحریم است.
با این حال، با توجه به توافق هسته ای، ملغی شدن قطعنامه های شورای امنیت، رفع تحریم ها و در عین حال سپری شدن بیش از 8 سال از قرارداد فروش اس 300 به ایران که در نوع خود بی سابقه است، به نظر می رسید روسیه در اولین فرصت مراحل انتقال سامانه های دفاعی اس 300 به ایران را فراهم کند.
بعد از توافق هسته ای، نشانه های مثبتی مشاهده شد؛ به طوری که چند روز پس از تفاهم هسته‌ای لوزان در ۱۳ فروردين ۱۳۹۴، ولادمیر پوتین رییس جمهور روسیه، در ۲۴ فروردين ۱۳۹۴ (۱۳ آوریل ۲۰۱۵) طی فرمانی ممنوعیت تحویل سامانه‌های موشکی دفاع هوایی اس – ۳۰۰ به ایران را لغو کرد. فرمان پوتین پس از سفر علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران به روسیه صادر شد.
پس از این دستور پوتین، وزارت امور خارجه روسيه نيز بيانيه ای در اين زمينه صادر کرد و «سرگئی لاوروف» وزير خارجه روسيه هم گفت: «فروش و تحويل اين سامانه به ايران، خطر و تهديدي عليه هيچ کشور ديگري نيست».
در همان زمان، دکتر الهه کولایی، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل روسیه در گفت و گویی با «تابناک» در تحلیلی که شاید در آن زمان با توجه به حصول توافق هسته ای و برداشته شدن موانع و تحریم ها بدبینانه به نظر می رسید، گفته بود ممکن است باز هم روسیه در ارسال اس ۳۰۰ تعلل کرده و با کارت ایران در مقابل غرب بازی کند.
او در این باره گفت: «روس‌ها نشان داده‌اند در تنظیم رابطه خود با غرب، به ویژه امریکا همواره از اهرم ایران، بهره گرفته‌اند؛ بنابراین در این زمینه سایه این رفتار بر تصمیم گیری‌های موجود افتاده و نمی‌توان تصویر روشنی در این زمینه داد، چون ما اطلاع دقیق از آنچه در پس پرده سیاست در حال رخ دادن است، نداریم. بنابراین من فکر می‌کنم، پیش از هر چیز، باید منتظر پیامدهای رفتاری این دستور باشیم».
به ماه پایانی 2015 نزدیک شدیم که در اوایل این ماه نیز ولادیمیر کوژین، دستیار رئیس جمهور روسیه در امورهمکاری فناوری نظامی اعلام کرد تحویل سامانه موشکی پدافند هوایی اس 300 به ایران آغاز شده است. با این حال، هر چه بود و هر چه شد و هر چه گذشت، سال 2015 نیز گذشت و روس ها به بهانه های مختلف از ارسال این سامانه دفاعی به ایران خودداری کردند.
به بهمن ماه امسال یعنی یک ماه پیش برمی گردیم و خبری که از سوی رسانه های روسی مبنی بر ارسال این سامانه به ایران منتشر شد باعث شد بار دیگر داستان اس 300 در صدر رسانه های داخلی و خارجی قرار گیرد.
اما خبر یک روزنامه کویتی تردید ها رو دوچندان کرد. روزنامۀ کویتی الجریده در پنجم مارس (15 اسفند) گزارش داد که پوتین انتقال موشک ها را به ایران متوقف کرد، چون ایران توافق قبلی اش دربارۀ عدم انتقال سلاح های پیشرفتۀ روسی به حزب الله را نقض کرده بود. طبق این گزارش، پوتین پس از این که از اسرائیل اطلاعاتی دریافت کرد که ثابت می کردند تهران اخیراً موشک های زمین به هوای اس.ای.-22 را به حزب الله تحویل داده است، تصمیم گرفت ایرانی ها را تنبیه کند.
این روایت کوتاهی بود از ماجرای طولانی عدم تحویل اس-300 روسی به ایران و خلف وعده مقامات روسیه. اما آن چیزی که در ذهن میلیون ها ایرانی و تحلیل گران بین المللی همچنان باقی مانده، چرایی عدم تحویل این سامانه دفاعی به ایران و وعده های بدون عمل کرملین است.
در باب چرایی این موضوع باید به رویکردها بین المللی روسیه و روابط و مناسبات این کشور با کشورهای مخالف ایران توجه شود.
دشمنی ایران و رژیم اسرائیل و بازی روسیه
زمانی که بعد از توافق هسته ای، روسیه اعلام کرد که ممنوعیت ارسال اس 300 به ایران را لغو خواهد کرد، صهیونیست ها واکنش نشان دادند و آن را محکوم کردند. بلافاصله پس از اعلام تحویل این سامانه، وزير اطلاعات و امور راهبردي رژيم صهيونيستي در اولين واکنش مقامات اسرائيلي به خبر تحويل اس-۳۰۰ به ايران گفت: «تحويل اين سامانه به ايران نتيجه مشروعيت بخشيدن به جمهوري اسلامي ايران در تفاهم لوزان است و ما آن را محکوم می کنیم». یک مقام دیگر صهیونیستی نیز در گفت‌وگو با کانال ۲ رژیم صهیونیستی مدعی شد، تحویل سامانه اس-۳۰۰ به ایران توازن قدرت در منطقه را برهم خواهد زد.
لذا در مورد اینکه اسرائیل چه نقشی در عدم تحویل اس 300 به ایران داشته است، گمانه زنی های مختلفی وجود دارد.
در 19 ژانویه 2015، روزنامه مسکو تایمز به صحبت روسلان پوخوف (رئیس مرکز تحلیل های استراتژیک و تکنولوژی ها و عضو هیات مشاوران عمومی وزارت دفاع روسیه) اشاره کرد که گفته بود: «روسیه تعهدی مخفیانه به اسرائیل دارد که اس- 300 را به ایران یا سوریه ندهد».
وی گفت: «اسرائیلی ها در حال حاضر به صورت تاکتیکی از پوتین در اوکراین حمایت می کنند، به همین دلیل وی این روابط را به خاطر مشتی دلار قربانی نمی کند. تا زمانی که نتانیاهو در قدرت است، روسیه اس- 300 را به ایران نمی دهد».
همچنین، اگر به منبع خبر آخر یعنی روزنامه الجریده کویت توجه شود، نقش اسرائیل و بازی روس ها مشخص می شود.
در همین رابطه، بن کاسپیت در مطلبی تحت عنوان « چرا اسرائیل به پوتین بیش از اردوغان نیاز دارد؟» گفته است: «الجریده پیوند تنگاتنگی با رفقای نزدیک نتانیاهو دارد و از هنگام بازگشت نتانیاهو به حکومت اسرائیل در بهار 2009، همکارانش در مواقعی از این روزنامۀ کویتی برای پخش اطلاعات بدون بر جای گذاشتن ردپا استفاده کرده اند. بسیاری در اسرائیل و غرب بر این باور هستند آنچه در الجریده فاش می‌شود، از منابع اسرائیلی سرچشمه می گیرد که می خواهند اعتبارشان را افزایش دهند. بر اساس این تئوری، نتانیاهو از رئیس جمهور اسرائیل یعنی رووین ریولین خواسته است که روابطش با مسکو را نزدیک تر کند. او خواست ریولین شواهد دیگری به پوتین ارائه دهد که خطرات واقعی ناشی از تحویل اس-300 به ایران و بالاخره حزب‌الله را در صورتی که پوتین چنین تصمیمی بگیرد، برجسته سازند».
در این مطلب همچنین آمده: «هم زمان با این رویدادها، جریان گزارش ها از آنکارا دربارۀ فرارسیدن زمان آشتی تاریخی بین ترکیه و اسرائیل و مورد توافق قرار گرفتن آن ادامه دارد. اما چرا هنوز چیزی روی کاغذ امضا نشده است؟ تقریباً تمامی منابع من در این حوزه وحدت نظر دارند: نتانیاهو است که این فرآیند را متوقف کرده است. "موشه یعلون" وزیر دفاع نیز در طول هفته های اخیر چندین بار آشتی بالقوه را تقبیح کرده است. تصور می شود از آنجایی که ترکیه چند ماه پیش یک هواپیمای جنگی روسی را سرنگون کرد و از آن پس وارد نوعی جنگ سرد با مسکو شد، پوتین مایل نیست شاهد نردیکی بین اسرائیل و ترکیه باشد».
بنابراین اسرائیل با یک معما مواجه است: از سویی بحران با ترکیه باید پایان یابد و روابط دو کشور که در گذشته ای نه چندان دور اتحاد نظامی ارزشمندی داشتند، عادی شود و از سوی دیگر، اسرائیل باید پوتین را متقاعد کند تا حد امکان از ایران و حزب الله رها شود.
کاسپیت معتقد است، دلایل بی‌شماری برای هماهنگی و نزدیکی بین اسرائیل و روسیه وجود دارد و تصمیم راهبردی اسرائیل این است که روس ها را به مسیر اشتباه نراند. رژیم اسرائیل هم اکنون با پشتکار زیادی تلاش می کند تا پیوندهایش را با روسیه تقریباً به هر قیمتی محکم تر کند. مقامات صهیونیست، به ویژه در دستگاه امنیتی تل آویو خوشبین هستند. به گفتۀ منابع ارشد اسرائیلی، روس ها از زیان ناشی از قدرت گرفتن ایران و متحدان منطقه ای آن آگاه هستند و قصد ندارند اجازه دهند این کشور پشتیبان سوریه باشد. آنها حتی در رابطه با حزب‌الله، موضع اسرائیل را درک می کنند و اکنون در حال تجدید نظر در معاملۀ موشکی شان با تهران هستند.
در همین زمینه، چندی پیش سایت شبکه خبری بلومبرگ نیز نوشت: «در طول سال های اخیر، روسیه و اسرائیل وارد روابط گسترده ای و رقص دیپلماتیک شده اند. تل اویو در این سال ها اقدام به فروش هواپیمای بدون سرنشین به روس ها کرده است و در ماجراین اوکراین سکوت اختیار کرده است تا بتواند مانع از پیشرفت نظامی ایران شود. این رقص روس ها و اسرائیلی ها هنوز ممکن است به پایان نرسیده باشد».
بر اساس این مطلب، روس ها در فکر پیشبرد منافع خود هستند و هیچ تعهد خاصی به حزب الله ندارند. البته آنها سخت تلاش خواهند کرد در دورانی که تمام شرکت های بین المللی در پی ورود به بازار ایران هستند، درگیر یک بحران با تهران نشوند. اما از سوی دیگر، روس ها نمی خواهند به تهران کمک کنند تا آن قدر که امیدوار است قدرتمند شود. در این اثنا، اسرائیل هم مشغول مانور دادن درون این استراتژی بازی است و امتیازات قابل توجهی به دست آورده است.
بلومبرگ در ادامه نوشت، نگرانی پوتین از فروش تسلیحات اسرائیل به اوکراین از جمله هواپیمای بدون سرنشین بی دلیل نیست. ماه اکتبر گذشته، وزیر خارجه اوکراین به اسرائیل سفر کرد و گفت که کشورش علاقمند به وارد کردن هواپیماهای بدون سرنشین اسرائیلی است. یک مقام اسرائیلی که حاضر به افشای نامش نبود گفت که فروش هواپیمای بدون سرنشین به اوکراین پس از تماس تلفنی پوتین به نتانیاهو لغو شد.
درحالی که اوکراین ممکن است هواپیماهای بدون سرنشین اسرائیل را دریافت نکرده باشد، منابع می گویند که روس ها به چنین هواپیمایی دست پیدا کرده اند که این موضوع ارتباط مستقیمی با فروش اس 300 به ایران دارد. یک مقام اسرائیلی در این رابطه گفت: «قرارداد فروش هواپیمای بدون سرنشین با روسیه شامل بند نانوشته ای است: این قرارداد تنها در صورتی ادامه پیدا می کند که کرملین تحویل اس 300 به ایران را به سرانجامی نرساند».
اکنون که روس ها به تکنولوژی اسرائیلی ها دست پیدا کرده اند، این قول نانوشته دیگر برای روس ها اهمیتی ندارد. مکینکو تحلیلگر روس معتقد است که آنچه در ملاء عام توسط روسیه در مورد تحویل اس 300 به ایران انجام شد، یک نمایش سیاسی بود. وی افزود: «احتمال دارد که در پشت پرده، ماجرای تحویل 300 به ایران پیش از اعلام شدن با اسرائیل هماهنگ شده باشد».
روسیه و آمریکا؛ معامله ای در سوریه و اوکراین
بسیاری از تحلیل گران نیز معتقدند که موضوع ارسال اس 300 به ایران همواره یکی از بازی های روسیه با غرب و به ویژه آمریکا بوده است. اگر به سخنان روز گذشته لاوروف بعد از دیدار با جان کری توجه شود می توان نشانه هایی از معامله مسکو و واشنگتن را مشاهده کرد.
لاوروف گفت: «برای هماهنگی با آمریکاییها درباره آزادسازی الرقه آمادگی داریم و در عین حال ابراز امیدواری کرد که آمریکا برای اجرای کامل موافقت نامه های مینسک درباره اوکراین آمادگی داشته باشد».
این می تواند نشانه های از یک معامله برد- برد میان آمریکا و روسیه باشد که یکی از ابعاد پنهان این معامله نیز می تواند اس 300 و تضمین روس ها برای عدم تحویل آن به ایران در قبال تغییر رویکرد آمریکا نسبت به مسئله اوکراین باشد.
در همین زمینه، کنستانتین ماکینکو معاون رئیس مرکز تحلیل استراتژی و تکنولوژی گفت: «اعلام علنی فروش احتمالی اس 300 به ایران چیزی بیشتر از ژشت سیاسی در جهت تحریک آمریکا و مقابله با انتقال تسلیحات به اوکراین است. وی افزود: «در هر صورت، تحویل اس 300 به ایران کارت بازی بین مسکو و واشنگتن در طیفی از مسائل خواهد بود».
فارغ از چرایی عدم تحویل اس 300 سوال دیگری که باید به آن پاسخ داد این است که آیا نهایتاً روس ها این سامانه دفاعی را به ایران تحویل خواهند داد یا خیر؟
«ایوان سافرونوف» خبرنگار و کارشناس روزنامه کامرسانت در پاسخ به این سوال که آیا روسیه نهایتا اس 300 را به ایران تحویل خواهد داد یا خیر، گفته است: «به نظر من، بله. زیرا تحویل این سامانه‌ها برای روسیه اهمیت فراوان دارد. بازار تسلیحاتی عرصه رقابت‌های سنگین است. از دست دادن مشتری بالقوه آن هم در شرایطی که فروش تسلیحات از منابع اصلی درآمد ملی در روسیه به حساب می‌آید، بسیار کوته‌بینانه خواهد بود. در سال ۲۰۱۰ خودداری روسیه از فروش اس-۳۰۰ به ایران به اعتبار این کشور به عنوان صادرکننده تسلیحات ضربه سنگینی وارد کرد. ضربه‌ای دیگر فاجعه‌بار خواهد بود».
بنابراین به نظر می رسد باید همچنان بازی روس ها با کارت اس 300 را شاهد باشیم. کارتی که به نظر می رسد علی رغم کهنه بودنش، هنوز کارایی لازم را برای روس ها دارد. با این حال، فارغ از چرایی عدم تحویل اس 300 به ایران و همچنین فارغ از زمان تحویل این محموله دفاعی، سوال دیگری که قصد پاسخ بدان را نداریم این است که بازی روس ها با اس 300 و ایران تا کجا و کی قرار است ادامه پیدا کند؟
