در کدام جرایم مردم عادی هم می توانند به عنوان «ضابط دادگستری» عمل کنند!

مطمئنا در دنیای پرتلاطم امروزی، یکی از موضوعاتی که می تواند جوامع بشری را از اختلافات شخصی و جمعی در امان بدارد، «آشنایی با حقوق متقابل افراد با یکدیگر و قانون» است که مهمترین اثر این آشنایی و آگاهی را می توان در پیشگیری از وقوع بسیاری از مشکلات حقوقی دانست؛ بنابراین، امروز تلاش داریم تا موضوع «جرم مشهود و غیرمشهود» را بررسی کنیم.

رفتارهای خلاف قانون در اماکن عمومی که در معرض دید مأموران نیروی انتظامی اتفاق می‌افتد، جرم مشهود نامیده می‌شود. اما بر خلاف این تعریف، جرم غیرمشهود زمانی کشف می‌شود که مدت زیادی از ارتکاب آن گذشته است و به همین دلیل به آسانی نمی‌شود آن را ثابت کرد. در این دسته از جرایم مأموران نیروی انتظامی وقوع جرم را به دادستان اعلام می‌کنند تا دادستان پس از انجام بررسی‌های لازم، در مورد ادامه تحقیقات دستورات لازم را به مأموران نیروی انتظامی بدهد یا تصمیم قضایی لازم را بگیرد؛ در ادامه بیشتر با این دو شکل از جرم و حقوق شهروندی در ارتباط با آنها آشنا می‌شویم.

انواع جرم مشهود را بشناسید

جرم مشهود انواع زیادی دارد که در ادامه بر اساس شماره با آنها آشنا می‌شویم.

برخی افراد در خیابان‌ها یا اماکن عمومی مثل پارک‌ها و مراکز خرید رفتارهایی از خود نشان داده یا کارهایی انجام می‌دهند که خلاف قانون است و جرم محسوب می‌شود. در مواردی این اقدامات در جلوی چشم مأموران نیروی انتظامی اتفاق می‌افتد که به آن جرم مشهود می‌گویند.

گاه جرمی واقع می‌شود که بلافاصله مأموران نیروی انتظامی از وقوع آن خبردار و در محل حادثه حاضر می‌شوند یا اینکه پس از گذشت مدت زمان کوتاهی از حادثه، این مأموران نشانه‌های باقی مانده از جرم را مشاهده می‌کنند.

داستان به اینجا ختم نمی‌شود و موارد دیگر را می‌توان وارد تیم جرم مشهود کرد؛ آن هم مربوط به زمانی است که در موقع حادثه یا بلافاصله بعد از آن، قربانی یا افراد دیگری اعلام کنند که فردی با مشخصاتی معین، عمل خلاف قانونی را انجام داده است. به عبارت ساده‌تر برای حادثه باید شاهدی باشد و خودش حادثه را گزارش دهد.

مورد دیگر آنکه بعد از دستگیری متهم، وسایل یا شواهد ارتکاب جرم، همراهش باشد، به این ترتیب جرم مشهود خواهد بود.

گاهی نیز اتفاق می‌افتد که متهم بلافاصله بعد از ارتکاب جرم از سوی مأموران دستگیر می‌شود، یعنی مانند بسیاری از برنامه‌ها و سریال‌هایی که از تلویزیون پخش شده است، مجرم بعد از ارتکاب جرم، طی یک تعقیب و گریز به دام می‌افتد؛ به این مورد هم جرم مشهود می‌گویند.

جالب است این را هم بدانید که اگر ارتکاب جرم در خانه و به طور کلی محل سکونت فرد باشد، فرد قربانی می‌تواند در همان زمان یا پس از آن، از مأموران نیروی انتظامی کمک گرفته و از آنها بخواهد در محل مورد نظر حاضر شوند که این مورد هم از جمله موارد جرم مشهود است.

یکی دیگر از موارد جرم مشهود مربوط به زمانی است که وجدان یقه متهم را می‌گیرد و وی را برای اعتراف راهی اداره پلیس می‌کند. به این ترتیب، متهم پس از انجام عمل خلاف قانون، خود را به مأموران معرفی می‌کند و درباره جزئیات اقدام خود، اطلاعاتی می‌دهد.

اگر متهم ولگرد باشد و در منطقه‌ای که حادثه در آن رخ داده است، به انجام کارهای خلاف شهرت داشته باشد، جرم وی مشهود خواهد بود.
نکته مهمی که در مورد جرایم مشهود وجود دارد این است که مأموران نیروی انتظامی با انجام اقداماتی تلاش می‌کنند وسایل ارتکاب جرم و آثار و دلایل وقوع جرم حفظ شود و از فرار یا مخفی شدن متهم یا تبانی او با دیگری جلوگیری کنند. همچنین تحقیقات مورد نیاز را انجام می‌دهند و بلافاصله نتایج اقدامات خود را به دادستان اطلاع می‌دهند.

وقتی مردم ضابط می‌شوند

در خصوص جرم مشهود نکته جالبی وجود دارد؛ اینکه اگر مأموران نیروی انتظامی در بعضی از موارد مشخص، در صحنه جرم مشهود حاضر نشوند یا دیر برسند، همه شهروندان می‌توانند نقش ضابط را بازی کنند یعنی براساس قانون همه شهروندان حاضر در صحنه جرم، مأمور نیروی انتظامی می‌شوند و چون مأمور شده‌اند، می‌توانند مرتکب جرم را بگیرند یا از فرار او جلوگیری کنند. از دیگر کارهایی که مردم می‌توانند انجام دهند حفظ صحنه جرم تا رسیدن مأموران نیروی انتظامی است. همان طور که اشاره شد شهروندان فقط در برخی موارد می‌توانند در صورت روبه‌رو شدن با جرم مشهود و دیر رسیدن مأموران نقش ضابط را بازی کنند که این جرایم باید مجازات‌های زیر را داشته باشد:
حبس ابد
قطع عضو و پرداخت یک سوم دیه یا بیشتر از آن
مجازات تعزیری درجه 4 و بالاتر

ضابط کیست؟

ضابط ممکن است کمی نامش برای شما عجیب باشد اما در همه فیلم‌ها و سریال‌ها، یک پای ثابت ماجراست. یکی از واضح‌ترین تصورات ما از ضابطان همان مأموران نیروی انتظامی است که برای کشف جرم، دستگیری متهم و پس از آن، بازجویی از او برای پیدا شدن حقیقت موضوع، تلاش می‌کنند. البته باید تاکید کرد که مأموران نیروی انتظامی فقط کسانی نیستند که ضابط نامیده می‌شوند بلکه برخی دیگر از افراد نیز در حدود وظایف و اختیارات خود می‌توانند نقش ضابط را بازی کنند، با این تفاوت که به مأموران نیروی انتظامی ضابط عام و به سایر ضابطان، ضابط خاص گفته می‌شود.

همه ضابطان خاص

یک دسته از ضابطان خاص را رؤسا و معاونان زندان‌ها تشکیل می‌دهند. این افراد فقط نسبت به جرایمی که زندانیان در زندان مرتکب می‌شوند، می‌توانند وظایف ضابط را انجام دهند. مأموران نیروی مقاوت بسیج سپاه پاسداران دسته دیگری از ضابطان هستند که بر اساس قانون خاص و در محدوده وظایف خاص، اعمال ضابطان را انجام می‌دهند. همچنین در مورد سایر نیروهای مسلح باید گفت که این افراد در مواردی می‌توانند عنوان ضابط را یدک بکشند که شورای عالی امنیت ملی، تمام یا بعضی از وظایف ضابطان را به آنها واگذار کرده باشد.

اختیار عمل ضابط در هر دو جرم

جمع‌آوری دلایل و بررسی آنها در جرم مشهود آسان‌تر از جرم غیرمشهود است به همین دلیل قانون اختیار عمل بیشتری به مأموران نیروی انتظامی در برخورد با جرم مشهود داده است و به آنها اجازه می‌دهد بعضی از مقررات را رعایت نکنند؛ شاید هم بتوان گفت که علت این موضوع داشتن دلایل محکم‌تر علیه متهم است. البته متهم جرم مشهود هم در مقایسه با سایر متهمان و مجرمان جسارت بیشتری دارد؛ شاید به همین دلیل، سرعت و فوریت لازمه رسیدگی به این جرم حساب می‌شود. بر خلاف جرم مشهود که مأموران نیروی انتظامی پس از اطلاع از آن، اختیار عمل بسیاری دارند، این مأموران اگر از وقوع جرمی که مشهود نیست، آگاه شدند، به محض اطلاع باید موضوع را به مقامات دارای صلاحیت قضایی اعلام کنند تا دستورات لازم به آنها داده شود. این در حالی است که مأموران نیروی انتظامی در صورت وقوع جرم مشهود باید تلاش کنند تا آثار باقیمانده از جرم مانند وسایل ارتکاب و دلایل اثبات جرم از بین نرود. در صورتی هم که متهم در فکر فرار یا تبانی باشد مأموران باید اقدامات لازم را انجام داده و مانع از این کار شوند.

وظایف و اختیارات ضابطان

با توجه به اینکه محدوده اختیارات ضابطان عام یعنی مأموران نیروی انتظامی در مقایسه با ضابطان خاص بیشتر است، به جای استفاده از عنوان ضابط، از عبارت مأمور نیروی انتظامی استفاده می‌کنیم. یکی از وظایف این مأموران که قانون برای آنها مشخص کرده، آن است که در زمینه کشف جرم و بازجویی مقدماتی از متهم اقداماتی انجام دهند. همچنین این مأموران وظیفه دارند آثار و دلایل باقیمانده از جرم، مانند وسایل و ابزاری که متهم به کمک آن عمل خلاف قانون را انجام داده است، حفظ کنند و مانع از بین رفتن آن شوند. جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم و ابلاغ برگه‌های قضایی هم از وظایف مأموران نیروی انتظامی است. مأموران نیروی انتظامی فقط در صورتی می‌توانند این اقدامات را انجام دهند که قبل‌تر آموزش‌های مورد نیاز را نزد دادستان، طی کرده باشند و دادستان بر اقدامات آنها نظارت و توجه لازم را داشته باشد.