وقوع زلزله در پایتخت تا حدی توجهات را به خود جلب کرد، اما نباید فراموش کرد که تهران با خطر جدی دیگری هم روبهروست. در سال‌های اخیر و با ادامه یافتن کم‌آبی فرونشست زمین در ایران مورد توجه قرار گرفته است. برداشت بی رویه از آب‌های زیر زمینی به خشکی خاک و فرونشست آن منجر می‌شود. ایران در این زمینه رکود‌دار است، حال آنکه فرونشست زمین می‌تواند در نقاطی که مسکونی هستند ریزش ساختمان‌ها و خسارت‌های جانی و مالی فراوان به دنبال داشته باشد. در تهران ۸/۱میلیون نفر در زون فرونشست زمین ساکن هستند.
به گزارش آرمان، یکی از مسائلی که در اثر برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی اتفاق می‌افتد فرونشست زمین است. در اثر برداشت آب زیرزمینی و خارج شدن آب از منافذ امکان متراکم شدن مواد تا عمق ۳۰۰ متر فراهم می‌شود و هرچه بیشتر برداشت شود، تراکم مواد بیشتر خواهد بود. نشست زمین باعث ایجاد شکاف‌های عمیق در سطح زمین، کج شدن لوله‌های چاه، خرابی ساختمان‌ها و لوله‌زائی چاه‌ها می‌شود. لوله زائی به پدیده‌ای گفته می‌شود که در آن به دلیل نشست زمین قسمتی از لوله چاه به خارج از سطح زمین رانده می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در میان مناطق 22 گانه تهران در مناطق شمالی و به‌طور کلی در شهر تهران دو عامل برای فرونشست وجود دارد که عامل اول فرسودگی تاسیسات شهری از جمله فرسودگی لوله‌های آب و نشت آب و در نتیجه نشست زمین ناشی از این عامل است و عامل دیگر حفاری‌های صورت گرفته است. بارها و بارها با فرونشست زمین در پایتخت مواجه شد‌ه‌ایم. برای مثال شهریور سال گذشته بر اثر نشست زمین در خیابان پیامبر یک دستگاه خودرو سواری پژو در عمق حدود سه متری (گودال ایجاد شده براثر نشست زمین) سقوط کرد که راننده خودرو دراین حادثه دچار مصدومیت شد. آذر سال گذشته نیز نشت آب از جوی آب سبب فرونشست آسفالت یک لاین از مسیر شمال به جنوب خیابان ولیعصر در محدوده سه‌راهی پسیان شد. با وجود این، باید گفت که فرونشست زمین در تهران نگران‌کننده است و حفره‌های مرگ زیر پای پایتخت‌نشینان قرار دارد.
گستردگی اتوبان‌های بین‌شهری در محدوده فرونشست
رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به تهدید فرونشست زمین برای راه‌آهن تهران-جنوب، تهران- تبریز و مترو به شتاب حفر چاه‌های غیرمجاز در بازه زمانی سال‌های ۷۹ تا ۸۳ اشاره کرد و گفت: 8/1میلیون نفر در زون فرونشست تهران ساکن هستند. علی بیت‌اللهی اظهار کرد: فرونشست جنوب تهران گستره‌های جنوبی و جنوب غرب آن را تا اراضی پایین دست ورامین و پیشوا تهدید می‌کند و زون فرونشست در جنوب شهر تهران علاوه بر مناطق شهری تهران، نسیم‌شهر، صباشهر، اسلامشهر، باقرآباد، کهریزک، چهاردانگه و نصیرآباد را نیز در بر می‌گیرد. او با بیان اینکه قسمتی از راه‌آهن تهران - جنوب و تهران - تبریز در این محدود قرار دارد، افزود: اتوبان آزادگان، جاده قدیم کرج، اتوبان تهران- ساوه و جاده قدیم ساوه و جاده احمدآباد مستوفی، بلوار رسول اکرم، بلوار غدیر و جاده شهریار و بزرگراه کمربندی دوم تهران از بزرگراه‌ها و جاده‌های مهمی‌اند که در این محدوده واقع شده‌اند. او با اشاره به نتایج بررسی‌های مرکز تحقیقات راه درباره فرونشست جنوب تهران اظهار کرد: بر اساس اطلاعات رقومی موجود و در دسترس، طول خط راه‌آهن قرار گرفته در زون فرونشست حدود 120 کیلومتر است. همچنین براین اساس 25 کیلومتر از خطوط مترو در همین زون واقع‌اند. همچنین اتوبان‌های بین‌شهری نیز در محدوده فرونشست گستردگی طویلی دارند که جمع طول آنها حدود 200 کیلومتر است. او ادامه داد: راه‌ها و معابر شهری و بین‌شهری اصلی و فرعی نیز جمعا طولی در حدود 2300 کیلومتر را در محدود فرونشست دارند، ضمن اینکه حدود 21 دهنه پل در منطقه فرونشست قرار گرفته است که به عنوان نقاط مهم ارتباطی مسیرها به هم تلقی می‌شود. برخی از این پل‌ها در منطقه فرونشست دچار ترک و شکاف در اثر فرونشست شده‌اند.
او با اشاره به اینکه فرودگاه مهرآباد در جوار زون فرونشست قرار دارد، تصریح کرد: دو انبار مواد نفتی و سوختی و حدود 44 جایگاه پمپ بنزین و 15 جایگاه پمپ گاز، 30 کیلومتر خط لوله نفت، 70 کیلومتر خطوط فشاری قوی، 200 کیلومتر خطوط اصلی گاز، پنج منطقه شهری تهران، هشت شهر، 99 آبادی در زون فرونشست قرار دارند. بیت‌اللهی با اعلام اینکه یک‌میلیون و 847هزار و 264 نفر روی زون فرونشست جنوب پایتخت زندگی می‌کنند، گفت: بر اساس آمار 251هزار و 480 دستگاه ساختمان، 288 مرکز آموزشی، 57 بیمارستان و 66 کارگاه تولیدی نیز در این زون قرار گرفته‌اند. به گزارش تسنیم، او تاکید کرد: قرارگیری فرودگاه مهرآباد در حاشیه اراضی و زون فرونشست زمین یکی از مهم‌ترین عوامل ریسک فرونشست را در این محدوده به وجود آورده است. قرارگیری فرودگاه در حاشیه زون فرونشست امکان پدیداری ترک‌ها و شکاف‌های سطح زمین را در این محدوده فراهم می‌سازد. نکته مهم دیگر واقع شدن تعدادی از گسل‌های لرزه‌زای منطقه در زون فرونشست است. طول گسل‌های موجود در محدوده فرونشست حدود 165 کیلومتر برآورد شده است.
ساخت شهری بدون استاندارد
یک عضو شورای شهر تهران درباره فرونشست پایتخت در گفت‌وگو با «آرمان» می‌گوید: شهر تهران با مجموعه‌ای از چالش‌ها و ابرچالش‌ها روبهروست. دلیل آن این است که طی دهه‌های گذشته اساسا تمام واگذاری‌ها و زیرساخت‌هایی که در شهر تهران ایجاد شده بدون رعایت اصول اساسی شهرسازی معماری، مقررات ملی ساختمان و استانداردهای حوزه شهرسازی بوده و شهرداران تهران هم تنها به ظاهر شهر و ایجاد برخی از پروژه‌های عمرانی توجه داشتند که بیشتر نماد عینی داشته و مردم آنها را مشاهده می‌کردند. محمد سالاری می‌افزاید: این مساله باعث شده که امروز ما با بافت‌های فرسوده گسترده مواجه باشیم. او ادامه می‌دهد: در کنار آن مجموعه شبکه انتقال نیرو، آب، برق، گاز و امثالهم بدون حداقل‌های استاندارد ساخته شده اند که در زیر شهر قرار دارند. سالاری عنوان می‌کند: با توجه به وضعیت آب و هوایی کره زمین و به ویژه اینکه تهران در ناحیه نسبتا خشک و نیمه خشک قرار دارد، سطح آب‌های زیر زمینی به شدت کاهش یافته که بخشی به علت تغییرات آب و هوایی و کمبود جدی بارش است. از این رو چالش دیگری در کنار گسل‌های قابل توجه زلزله اضافه شد که به نوعی نگرانی جدی برای شهروندان و مسئولان ایجاد کرده است.
این عضو شورای شهر تهران بیان می‌کند: طی دهه‌های گذشته شهری را ساخته ایم که استانداردهای لازم در آن رعایت نشده است. از سوی دیگر، قسمت عمده درآمد شهرداری در حوزه ساخت‌و‌ساز است و صدور مجوزها برای مال‌ها درآمد قابل توجهی را ایجاد می‌کند. اینجاست که ما نگرانیم چرا این وضعیت رخ داده است. در اصل می‌توان گفت که به دلیل عدم آگاهی مردم مطالبات از مدیران شهری و منتخبان شوراهای شهر آن چنان که باید و شاید رخ نداده است. او بیان می‌کند: در واقع شهروندان فکر می‌کردند که اگر شهردارها مجموعه‌ای گسترده در حوزه سخت افزاری بزنند ممتازند، در حالی که صرف انجام کارهای عمرانی در مدیریت شهری تاثیرگذار نبوده است. سالاری اظهار می‌کند: آنچه مهم است رعایت اصول شهرسازی و معماری بوده که امیدواریم با آگاهی مردم، همراهی رسانه‌ها به عنوان رکن چهارم دموکراسی و با ایجاد شبکه‌های اجتماعی بتوانیم مطالبات واقعی شهروندان را مطرح کنیم و به مسیر اصلی که موجب ارتقای کیفیت زندگی است، برگردیم.
