جاده قدیم ایلام را که به‌سمت صالح آباد حرکت کنید، به‌راهی متروکه می‌رسید که مثل هر راه دیگری لابد به‌جایی ختم می‌شود. گرچه نمی‌شود به این امر، همچون حکمی کلی نگاه کرد چرا که حالا جوری شده که خیلی از راه‌ها دیگر به جایی نمی‌رسند. دیگر نمی‌شود مطمئن بود که راه را بگیرید و به روستایی آباد برسید. گاهی فقط بقایایی از زندگی در هیأت سقف‌های فروریخته و دیوارهای ویران شده، در انتظارتان است. این راه اما هنوز به‌روستایی می‌رسد؛ روستایی که زمانی برای خودش نام و آوازه‌ای داشت. «جوزانوند» را قدیمی‌ها با چشمه‌های پرآب و بلوط زارهای انبوهش به یاد می‌آورند. با صدای ساز و دهل نوازندگان محلی که جشن‌ها و عروسی‌ها را رونق می‌دادند و صدای‌شان انگار هنوز در حافظه روستا باقی مانده است.
همان ابتدای ورود به جوزانوند، شعری مغشوش و درهم برهم، روی دیواری مخروبه توجه را به خود جلب می‌کند: «خزان بنشست و گل با بادها / چه آسان از یاد رفت این روستا» نمی‌دانم چه کسی آن را نوشته. شاید آخرین ساکن درحال کوچ یا مسافری که اتفاقی گذرش به این دیار افتاده بوده است.
روستا بین کوه‌ها قرار گرفته؛ دنج و دست نیافتنی. روزگاری در گذشته به‌بلوط‌هایش می‌نازید و دیمزارهای حاصلخیزش را روی چشم می‌گذاشت. حالا اما به بیابانی سرد و بی‌روح تبدیل شده که دیگر کسی نامش را به خاطر نمی‌آورد. حتی از صدای پرندگان هم خبری نیست، حال آنکه روزی در جوزانوند دمی نبود که آواز پرندگان شنیده نشود.
جوزانوند جزو ایل بزرگ «عالی بیگی» مربوط به توابع شهرستان ایلام است. روزی که عالی بیگی‌ها جوزانوند را آباد می‌کردند چه می‌دانستند مشکلات و بی‌مهری‌ها، آنها را کوچ خواهد داد و هرآنچه را که با عشق ساخته‌اند، روزی باید رها کنند و بروند.
حالا روستا مکانی شده برای تجدید خاطرات پیران ایل که هر از گاهی خانواده‌های خود را برای دیدار خانه پدری می‌برند تا جوان‌ها و بچه‌ها بدانند پدران و مادرانشان اهل کجا بوده‌اند و در چه دیاری می‌زیسته‌اند.
تاریخ دقیق ترک روستا و آن آخرین نفری که بار زندگی چندین و چند ساله را بست و رفت، کاملاً مشخص نیست. با این همه می‌گویند دیوارهای منازل مسکونی مربوط به سه دهه گذشته است. سه دهه مدت کمی نیست، یک نوزاد می‌تواند جوانی 30 ساله شود و خودش پدر یا مادر کودکانی باشد. همین قدر زمان سپری شده هم برای هر روستا می‌تواند جاذبه‌ای بی‌نظیر باشد و مقصدی برای گردشگران که این روزها تشنه چند صباحی آرمیدن در دل طبیعتی بکرند.
تعداد روستاهای خالی از سکنه ایلام زیاد نیست. هنوز خشکسالی آنقدر به جان ایلام نیفتاده که زندگی را برای همیشه در روستاها متوقف کند. جوزانوند اما یکی از روستاهایی است که بخت یارش نبوده و حالا تابلویی شده با نقش مهاجرت و توقف زندگی. ساکنان قدیم روستا را می‌شود با پرس و جو پیدا کرد.
نعمت داوری‌نژاد، یکی از همان‌هاست. او دلیل ترک روستا را این‌طور نقل می‌کند: «زمان جنگ تحمیلی و اواخر دهه شصت متأسفانه به‌دلیل بی‌توجهی مسئولان وقت این روستا خالی از سکنه شد. روستای ما با آنکه در نزدیکی شهر ایلام قرار داشت، فاقد برق، آب، امکانات بهداشتی، جاده و باقی امکانات معیشتی بود که به‌دلیل همین نبود امکانات، اهالی مجبور به ترک زادگاه خود شدند. هرچند جهاد سازندگی وقت، امکاناتی از جمله دبستان و مسجد برای روستا فراهم کرد ولی عمق محرومیت آنقدر بود که مردم با وجود میل باطنی، مجبور به ترک روستا شدند.»
فرج الله دارابی از دیگر ساکنان قدیمی روستا می‌گوید: «ایام تعطیلات دلمان هوای روستا می‌کند. همه جای استان ایلام زیباست ولی ما همیشه روستای خودمان را برای گردش انتخاب می‌کنیم. آنقدر خاطره از آن داریم که حیف‌مان می‌آید سر نزنیم و تجدید خاطرات نکنیم. روستای جوزانوند امکاناتی همچون آب، برق، خانه بهداشت و غیره نداشت. از همه مهمتر جاده دسترسی هم نداشتیم و برای امرار معاش با مشکلات فراوانی رو به‌رو بودیم و به‌ناچار به‌شهرهای دیگر مهاجرت کردیم. با وجود اینکه سه چشمه طبیعی خدادادی در روستا قرار داشت، به‌دلیل خشکسالی‌های متوالی و گذشت زمان چشمه‌ها خشکیدند و زندگی در روستا متوقف شد. زندگی در این روستا بدون آب و برق امکان نداشت. اگر بنیاد مسکن استان برنامه تسطیح و طرح هادی را در روستا اجرا کند و مسئولان ذیربط امکاناتی همچون جاده و دیگر نیازهای ضروری روستا را فراهم کنند به یقین بیشتر مردم به زادگاه ابا و اجدادی خود برمی‌گردند. حتی گردشگران می‌توانند به روستا بیایند و از طبیعت زیبایش لذت ببرند. ساکنان این روستای متروکه بیش از 5 هزار هکتار زمین کشاورزی دیم دارند و منطقه بکری برای کشاورزی و دامداری است. اگر به آن توجه شود مردم برای بازگشت به روستا استقبال خواهند کرد.»
محمد یاری یکی دیگر از ساکنان روستا هم این‌طور می‌گوید: «در حال حاضر اهالی این منطقه به بیش از
700تا 800 خانوار افزایش یافته و روستا دیگر گنجایش این جمعیت را ندارد ولی اگر مسئولان همت کنند و روستا را از نو بسازند، به یقین تعداد قابل توجهی از آنها دوباره برمی‌گردند. اگر طرح بازسازی روستا توسط مسئولان شروع شود، تعداد زیادی از کسانی که از روستا کوچ کرده‌اند، دوباره به تولید‌کننده تبدیل می‌شوند و این مسأله در کاهش بیکاری نیز مؤثر خواهد بود.»
معروف بسطامی، فرماندار شهرستان ایلام در این باره به «ایران» می‌گوید: «طبق ماده 2 تقسیمات کشوری، روستا باید دارای 20 خانوار یا یکصد نفر جمعیت باشد که در زمره تعریف روستا قرار گیرد. طبق آماری که در سال 95 از روستای جوزانوند گرفته شده، جمعیت آن صفر بوده که متروکه محسوب می‌شود. با توجه به خالی بودن این روستا در حال حاضر کد آماری ندارد و اگر چنانچه اهالی روستا اسناد و مدارکی مبنی بر سکونت مردم در روستا ارائه کنند به یقین دولت در این زمینه قدم‌های مثبتی خواهد برداشت. چنانچه مردم روستای جوزانوند درخواست کنند، این مسأله در کار‌گروه‌های مختلف مطرح خواهد شد و مجوز احیای روستا از سوی تقسیمات کشوری وزارت کشور صادر می‌شود.»
بسطامی با اشاره به اینکه مسئولان شهرستان و استان دوستدار احیای روستای مذکور هستند، ادامه می‌دهد: «دولت برای ایجاد فعالیت، مشارکت و بالا بردن انگیزه مردم برای زندگی در روستاها، برنامه‌های قابل توجهی در دستور کار قرار داده و خوشبختانه درحال حاضر وضعیت خدمات دهی به روستاها در زمینه‌های مختلف با شهرها برابری می‌کند و هیچ گونه کمبودی احساس نمی‌شود. با این همه متأسفانه به علت نداشتن شغل بخش اعظمی از ساکنان روستاها به شهرها و حاشیه شهرها مهاجرت می‌کنند و مشکلات حاشیه نشینی را به‌وجود می‌آورند.
در حال حاضر مسئولان در جهت کاهش آسیب‌های اجتماعی حاضر به همکاری برای فعالیت بیشتر در سطح روستاها هستند و چنانچه روستاییان قصد بازگشت به روستا را داشته باشند و مایل به ساخت و ساز بر اساس طرح هادی و کد روستا باشند، آمادگی لازم برای احیای این قبیل روستاها وجود دارد. برای رفع این موضوع اول باید مردم اعلام کنند که آمادگی مجدد برای زندگی کردن در روستا را دارند تا دولت زیرساخت‌ها را برای آنان فراهم کند. جوزانوند درحال حاضر کد روستایی ندارد و متروکه است چنانچه اهالی روستا درخواست کنند و آمادگی برای حضور مجدد به روستا را داشته باشند پس از اخذ کد روستایی، سریعاً مشکل آنان برطرف خواهد شد.»
مجید تیموری، معاون عمران روستایی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان ایلام نیز در این باره می‌گوید: «در سرشماری نفوس مسکن سال 95 روستای جوزانوند هیچگونه کد اسکان ندارد و اهالی روستا باید از طریق دستگاه‌های ذیربط کد اسکان خود را دریافت کنند. از آنجا که منطقه جوزانوند بیش از سه دهه است که خالی از سکنه و متروکه است، متقاضیان اسکان در این منطقه باید با ارائه درخواست به‌فرمانداری شهرستان محل سکونت مراجعه کنند تا دوباره کد اسکان دریافت کنند. بعد از طریق فرمانداری به اعضای کمیته فنی که شامل استانداری، راه وشهرسازی، بنیاد مسکن، جهاد کشاورزی و دیگر دستگاه‌های خدمات رسان از جمله آب و برق و گاز معرفی می‌شوند. بنیاد مسکن هم ضمن تهیه نقشه، با کمک مشاور، سایر مطالعات را انجام خواهد داد و از طریق طرح هادی کارهای روستا پیش می‌رود.»
باد سرد روزهای واپسین زمستان، به جوزانوند حالتی غریبانه‌تر می‌دهد. فکر اینکه اینجا دوباره زندگی جریان پیدا کند، کمی دور از ذهن به نظر می‌رسد اما بعید هم نیست. این چیزی است که به خود مردم بستگی دارد. نخستین قدم را باید آنها بردارند. باید سفت و محکم بایستند و بگویند می‌خواهند به روستایشان بازگردند. شاید روزی شعر دیگر روی دیواری تازه نقش بندد. شعری که حکایت از بازگشت و جریان زندگی دارد، نه رفتن و کوچیدن.
گزارش از: محمدکریم ویسی
این گزارش نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.
