اهوار؛ بهشتی پنهان در عراق

 مقدمه

اهوار (جمع هور) به معناي تالاب، يكي از جاذبه هاي توريستي عراق كه به بهشت اين كشور معروف است، در سال ٢٠١٦ وارد لیست میراث جهانی يونسكو شد. اين پديده علاوه بر جنبه هاي اقتصادي و تاريخي داراي جنبه ي معنوي و فرهنگي با ارزشی است. بسیاری از عراقي ها مانند علی الوردی، جامعه شناس معروف این کشور، معتقدند «فرهنگ اهوار» كه داراي قدمتي چندهزار ساله مي باشد، ريشه ي تمام خرده فرهنگ هاي موجود در اين كشور است. اهوار جنوب عراق به صورت مثلثي شكل بين شهرهاي ناصريه، ميسان و بصره واقع شده و به سه هور اصلي(هور حمار، هور فرات و هور حويزه) تقسيم مي شود. ساكنين اين منطقه را «معدان» مي نامند، منازل مسكوني آنها از ني و حصير ساخته و اقتصاد آنها بر پايه ي ماهيگيري، شكار، دامداري، كشاورزي و گردشگری بنا شده است.
در اين مقاله بر آنيم كه فرهنگ اهوار را به عنوان يكي از بارزترين شاخصه هاي فرهنگ عراقي به خوانندگان محترم معرفي نماييم.

نگاهی اجمالی به اهوار (تالاب ها):

اهوار به معني تالاب هايست كه در مناطق جنوبي عراق واقع شده است. يكي از شاخصه هاي اصلي اهوار تنوع زيست محيطي منحصر به فرد آن مي باشد. پوشش گياهي غالب اين منطقه ني شكر است كه از نمادهاي اهوار به حساب مي آيد و جايگاه ويژه اي در زندگي اقتصادي و فرهنگي مردم دارد. بسیاری از خانه ها در اهوار از نی ساخته شده است که آن را در زبان محلی «صریفه» می نامند و قایق های مردم اهوار که از آن برای تردد بین جزایر کوچک، ماهیگیری و گردشگری استفاده می شود نیز از این نی ها ساخته شده است. مردم اهوار این قایق ها را که جزوی از فرهنگ آنها به حساب می آید «مشحوف» می نامند. نی همچنین مهمترین آلت موسیقی مردم هور می باشد.
تاكنون بيش از ٨٠گونه پرنده و ده ها گونه ماهي در اهوار شناسايي شده است که برای مناطق جغرافیایی کشور عراق تنوع بالایی به حساب می آید. برخی از این گونه ها، گونه هایی نادر در جهان هستند. مهمترين دام موجود در اهوار گاوميش است كه بدلیل نیاز این حیوان به آب فراوان، در خارج از اين منطقه توان زيست ندارد و بخشي از هويت خاص هور به حساب مي آید.

اين تالاب ها از طریق ورود بخشی از آب دو رود دجله و فرات و همچنین ورود سرریز نزولات جوی از طریق شهرهای مجاور اهوار و سرازیر شدن آنها به اين منطقه که از نظر ارتفاع در موقعیت پایین تری نسبت به شهرهای اطراف قرار دارد سیراب می شود، به همین دلیل ارتفاع آب در اهوار در فصل پاییز به علت کاهش آب های ورودی از دجله و فرات پایین آمده و در فصل بهار از ارتفاع بیشتری برخوردار است.

مساحت تقريبي اهوار بين ٩٠٠٠ الى ٢٠٠٠٠هزار کیلومترمربع است كه حدود هفده درصد از مساحت کشور عراق را تشكيل مي دهد. اهوار اصلی سه گانه عبارتند از:

١. هور حويزه كه در امتداد مرز ايران و عراق واقع شده است. بنا بر تحقيقات انجام شده از زمان بابليون اين هور در این منطقه بوجود آمده است. نام این هور در قسمت ايراني آن، هور العظيم، است كه از طريق رود كرخه تغذيه مي شود و در قسمت عراقي که نامش هور حویزه است از رود الكحلاء تغذيه مي شود. این هور از نقاط مشترك فرهنگی و اجتماعی دو كشور است.

٢. هور حّمار كه در غرب آن ناصريه و شرق آن شط العرب و جنوب آن بصره واقع شده است. این هور در منطقه ای مثلثی شکل در بین این سه ناحیه قرار گرفته است.

٣. هور فرات كه در ناحيه ي مَجِر ميسان واقع است.

ساكنين اهوار را «معدان» می نامند. کلمه «معدان» معانی متفاوتي دارد، برخي زبان دانان آن را به معني معدن، اصل و ریشه هر چيزي، تفسير و نتیجه گرفته اند که معدان به معنای عرب اصیل است. برخي ديگر آن را برگرفته از كلمه مَعَدان، كلمه قديمي مصري به معناي اشخاصي كه براي امرار معاش از صيد و براي جابجايي از قايق استفاده مي كنند، می دانند. اما برخي ديگر معدان را به مٌعادي، به معنای دشمن نظام ظالم، تفسير كردند.

تاريخ اهوار:

اهوار از مناطق بسيار قديمي در عراق است كه نقش به سزايي در مقاطع مختلف تاريخ منطقه بين النهرين داشته است. پژوهشگران تاريخ اهوار را به دو دسته، تاريخ قديم و تاريخ جدید تقسيم می کنند.
بر اساس آخرين يافته هاي علمي باستان شناسان پيدايش تمدن موجود در اين منطقه به شش هزار سال قبل و به دوران حکومت سومر و اکد باز مي گردد.

اولين سندی که در آن نام اهوار ذكر شده «ملحمه جِلجامش» می باشد كه به خط سومري و در حدود پنج هزار سال پيش نوشته شده است. جلجامش پادشاه اور است كه در افسانه ها او را نیمی خداوند و نیمی بشر توصيف كرده اند. در این افسانه او براي مسافرت به شهر جده قايقي از نی ساخت و آن را قيرگوني كرد، همان چيزي که تا امروز مردم اهوار از آن برای تردد و امرار معاش استفاده مي كنند. همچنین، نام اهوار در تورات نیز آورده شده است.

اهوار در دهه نود میلادی، خصوصا پس از انقلاب شعبانیه در سال 1991 و در زمان حکومت رژیم بعث، نقش يك پناهگاه مهم را براي مجاهدين و اشخاصي كه بر ضد حكومت صدام مبارزه می کردند ايفا نمود. به همین دلیل، صدام بدون توجه به هيچ يك از ویژگی های زیست محیطی، فرهنگی و اقتصادي اهوار، تصميم گرفت كه با خشک کردن این منطقه، حركت مجاهدين را كنترل كند.

صدام با استفاده از طرح های مهندسی متفاوت همچون ساختن سد، ایجاد خاکریز و استفاده از مواد شیمیایی، باعث نابودی 46 روستا و مهاجرت بیش از 40 هزار شهروند عراقی ساکن هور شدند. بر اثر این سیاست ها، مناطق وسیعی از اهوار به مناطقی خشک و متروک تبدیل گردید.

تلاش برای خشک کردن اهوار البته سابقه داشته است. يك مهندس بريطانيايي به نام فرانك سیگ كه در سال ١٩٥٠ و در نظام پادشاهی عراق به عنوان مستشار، برای حکومت این کشور كار مي كرد، با ارائه این استدلال كه آب ها در اهوار به هدر مي رود و بهتر است كه با ساختن کانال از آن برای آبیاری زمین های کشاورزی مجاور استفاده كنند. مدتی پس از آغاز این پروژه، به دليل وجود مناطق باستانی اور در مسير این کانال ها، این مهندس انگلیسی موفق به اتمام اين ايده نشد.

پس از سقوط رژیم بعث در سال ٢٠٠٣ ارام آرام، با بازگشت ساکنان سابق، نشاط و فعالیت نیز به اهوار بازگشت و در سال ٢٠١٦ و در زمان حكومت حيدر عبادي، در جریان اجلاس استانبول سازمان جهانی یونسکو، این پدیده منحصر به فرد در لیست میراث جهاني این سازمان ثبت گردید.

نظام اجتماعي مردم اهوار:

مردم اهوار بصورت عشيره اي زندگي مي كنند و هر عشيره يك شيخ دارد که او را شیخ عشیره می نامند. شيخ با جمع آوري پول از اهالي عشيره يك مضيف به شکل يك سالن با سقف هلالی شکل، با اشكال هندسي خاص از نی مي سازد كه به عنوان مرکزی برای تجمع مردم آن عشيره و پذیرایی از میهمانان استفاده می شود.

در نشست های عشیره ای معمولا شيخ عشيره در بالاي مجلس مي نشيند و پذيرايي مضيف نیز چای و قهوه عربی است که در ظرف های مخصوصی به نام دَلّه آماده و سرو می شود. شيخ عشيره همانند سایر مردان هور چفيه، عگال و عبا مي پوشد که البته به دلیل جایگاه بالای اجتماعی وی از سایرین این لباس ها فاخرتر و گران قیمت تر است و در بسیاری از موارد می توان شیخ عشیره را از روی لباس های وی در مقایسه با سایرین شناخت.

از جمله مواردی که در نشست های عشیره ای به آن پرداخته می شود حل مشکلات قضایی اعضای عشیره است به نحوی که بسیاری از اعضای عشیره برای حل اختلافات خود به دادگاه ها مراجعه نمی کنند و این مشکلات حتی در سطح قتل عمد در مجالس عشیره ای و توسط شیخ عشیره حل و فصل می شود و حکم شیخ عشیره برای تمامی اعضای آن عشیره لازم الاجراست.

هر عشيره يك صندوق مالی دارد به نام صندوق عشيره، كه هر ماه اهالي آن عشيره مبلغ معینی را در آن پس انداز مي كنند تا به مصارفی همچون خون بها، قراء فاتحه، خاكسپاري و سایر مراسمات برسد.

معمولا عشایر بزرگ به چند گروه كوچك تر تقسيم مي شوند كه آنها را فَخد مي نامند و هر فخد نیز برای خود يك شيخ دارد.

شيوخ را مردم عشيره بر اساس و مبناي شرايط خاصي همچون عدالت، تجربه و دانش انتخاب مي كنند. عشائر در تعیین نظام سياسي كشور، انقلاب عراق و جنگ ها نقش هاي به سزايي داشته اند و همچنان این جایگاه را حفظ نموده اند.

بخشی از عشائر ساكن اهوار عبارتند از السواعد، الحيادر، البومحمد، الفهود، الشريفات، الغزي و بخشی از بني اسد.
مردان اهوار از دشداشه، چفيه و عگال استفاده مي كنند كه شباهت زيادي با پوشش اهالي اهواز دارد، سادات نیز از چفيه سبز رنگ يا مشكي رنگ استفاده مي كنند و در بين اهالي، از احترام خاصي برخوردارند.

بانوان اهوار از شال مشكي رنگ به نام شيله و از دشداشه های زنانه بلند و عبا استفاده می کنند و همچون بانوان شاليزارهای شمال ايران اغلب چادر خود را بر روي كمر مي بندند و ما باقي آن را پايين مي اندازند. بانوان اهوار در تمام امور اقتصادي و فعاليتهاي اجتماعي كنار همسران خود مشغول فعاليت هستند.

آنها به زيبايي معروفند و ویژگی هایی همچون قد بلند، گونه هاي قرمز و چشم و ابروي مشكي دارند كه در اصطلاح عامه به جمال معدان يعني زيبايي اهالی معدان معروف است.

اقتصاد اهوار:

مردم اهوار زندگي خود را از طريق منابع طبيعي منطقه همچون دامداري، ماهیگیری، کشاورزی، شکار و گردشگری اداره می نمایند.

به دليل آب و هواي خاص اهوار این منطقه برای پرورش گاوميش بسیار مناسب است و این دام از نمادهای هور به حساب می آید. سرشير گاومیش که به گيمر معروف است از لذیذترین صبحانه های محلی و سالم در عراق به حساب می آید و مقبولیت زیادی در بین مردم عراق دارد.

ماهیگیران در هور ماهي ها را به وسیله فالِ و تور صید می کنند. همچنین پرورش ماهی نیز در این منطقه رونق دارد. معروف ترین غذاي هور ماهي مسگوف و نان داغ تنوري می باشد.

معمولا تنورها را در اهوار از گِل مي سازند كه به تنورالطين معروف است.

از سایر نان هاي معروف اين منطقه، می توان سيّاح را نام برد كه از آرد برنج و به صورت يك لايه ي بسيار نازك تهيه مي شود و اغلب براي صبحانه همراه گيمر يا تخم مرغ سرخ شده ميل مي شود.

از دیگر نان هاي ديگر طبخ شده در اهوار، طابگ است. اين نان نيز از آرد برنج تهيه مي شود اما بصورت لايه هاي ضخيم تر درست مي شود كه اغلب همراه ماهي ميل مي كنند.

در فصل بهار از نیشکر موجود در اهوار محصولی شیرین به نام «خریط» تولید می کنند که مانند آجرهای کوچک زرد رنگ است. این محصول در تالاب های خوزستان نیز تولید شده و به دلیل ارزش غذایی بسیار بالا به طلای زرد معروف است.

کشت برنج نیز در مناطقی از اهوار که دارای زمین های خشک یا آب کم ارتفاع می باشد رایج است.

بانوان معدان نیز در فعالیت های اقتصادی فعال هستند و با استفاده از نخ هایی که خودشان ریسیده اند، گليم و قاليچه هاي سنتي مي بافند كه به نام «بِساط» معروف و بسیار گران قیمت است. بانوان همچنین در پرورش مرغ هاي محلي و سایر ماکیان نيز فعال هستند.

بسیاری از بانوان معدان هر روز صبح به شهرهاي مجاور همچون بصره، ميسان و ناصريه مي روند تا كالاهاي خود را همچون گيمر، تخم مرغ محلی، شير، ماهي، سبزي خوردن، ماست چکیده، خريط(در فصل بهار) و قاليچه هاي سنتي را به بازار عرضه نمایند.

پس از ثبت اهوار در لیست میراث جهانی يونسكو، توريسم نيز يكي از ابعاد اقتصادي ديگر اين منطقه شد، هرچند در گذشته نیز مردم اطراف برای تماشای مناظر جذاب به اهوار سفر می نمودند و سوار بر مشحوف از طبیعت داخل هور بهره می بردند.

نتیجه گیری:

در طوفان تحولات گوناگون عصر جدید، اهوار یکی از معدود مناطقیست که در آن فرهنگ و طبیعت اصیل عراقی شکل باستانی خود را حفظ نموده است. این طبیعت بکر شامل سرمایه های فرهنگی و طبیعی از زمان تمدن های سومر و اکد است که ساکنان عراق تلاش می کنند ضمن حفظ این سرمایه آن را به نسل های آینده بسپارند. تمامی اقشار و طوایف مختلف عراق به نوعی ریشه خود را وابسته به فرهنگ هور می دانند. اغلب شعرا و ادباء عراقی، اهوار را مایه ی الهام می دانند و بسیاری از شعرای عراقی خصوصا شعرای شعر شعبی اشعاری در مدح هور و زیبایی های آن سروده اند.

موضوع محیط زیست در اهوار نیز بسیار مهم است چراکه به نحوی به کشورهای همسایه عراق نیز ارتباط پیدا می کند. مهمترین خطری که زیست بوم اهوار را تهدید می کند مشکل خشکسالی است که یکی از مهمترین دلایل آن احداث سدهای فراوان در ترکیه و در مسیر رودهای دجله و فرات است. آسيب و ضرر خشك كردن اهوار براي عراق و كشورهاي مجاور آن نظیر ايران وكويت عبارتست از:
بروز پدیده گرد و غبار در مناطق مجاور ناشی از توفان در مناطق خشک شده هور
ازبين رفتن تعداد بيشماري از پرندگان نادر
ازبين بردن صدها گونه گياهی كه فقط در تالاب ها قابليت رشد دارند
آسيب به زمينهاي كشاورزي و نابودی خاک حاصلخیز منطقه
آسيب به زیست بوم ماهي هاي خليج فارس و شط العرب بر اثر تغيير ميزان نمك موجود در آب، ناشی از خشك كردن تالاب ها

ایجاد طوفان نمک، همانگونه كه در سال ١٩٦١ _١٩٦٤در قسمت غربي درياي آرال قزاقستان در اتحاد جماهیر شوروی پس از خشک کردن ٤٠٠٠ كيلومتر از دریاچه موجود در منطقه، باعث بروز گردبادهاي بيشمار و انتقال املاح معدني به زمين‌هاي مجاور شد. همان خطری که مناطق اطراف دریاچه ارومیه را تهدید می کند.

از مهمترین شاخصه های فرهنگ هور، فرهنگ مقاومت است. آغوش هور در طول تاریخ عراق به روی فرزندان مقاوم این کشور که بر ضد ظلم مبارزه می کردند باز بوده است . نام اهوار در دوره های مختلف تاریخ عراق به دلیل اینکه پناهگاهی برای مجاهدین عراقی بوده است با نام شهدا و شهادت و مقاومت گره خورده است و هرجا یادی از مقاومت باشد یادی از اهوار به میان می آید. در زمان نظام بعث این منطقه شاهد حضور هزاران نفر از فرزندان عراقی بود که برای مبارزه با نظام بعث به اهوار پناه بردند و از داخل اهوار عملیات های مختلفی را علیه بعثی ها انجام می دادند.
بر اساس آمارهای موجود در موسسه شهدا عراقی، در جریان درگیری های رژیم بعث و مجاهدین عراقی در اهوار بیست هزار نفر در این منطقه به شهادت رسیدند که از معروفترین شهدای هور در زمان مبارزه با صدام ابومیثم صادقی و ابو ایوب البصری، از فرماندهان سپاه بدر، هستند.

در حال حاضر یادمان شهدای اهوار در شهر ناصریه ی عراق احداث گردیده است که شامل مزار مقدس برخی از شهدای هور و نمایشگ اه و یادمان های خاص این منطقه است.

برای کسانی که به دنبال شناخت فرهنگ و جامعه عراق می باشند فرهنگ هور یکی از قدیمی ترین و ملموس ترین فرهنگ های باقی مانده در این کشور است که با شناخت آن قادر به درک تاریخ عراق هستن. لذا مطالعه تاریخ و فرهنگ هور به تمامی علاقمندان به آگاهی درخصوص فرهنگ عراق توصیه می شود.