تحلیل تحولات بازار نفت پیش از نشست سرنوشت ساز اوپک

با توجه به فرا رسیدن نشست سرنوشت ساز اوپک و هم پیمانان آن در روز جمعه هفته‌ی جاری در وین اتریش و تأثیرات احتمالی تصمیم این نهاد بر قیمت جهانی نفت، این نوشتار در سه بخش به بررسی روند تحولات چند ساله‌ی اخیر در بازار نفت پرداخته و موضع احتمالی کشور‌های عضو این نهاد در نشست آتی اوپک را به بحث و بررسی خواهد گذاشت.

1. وضعیت قیمت و موجودی نفت خام پیش و پس از قرارداد کاهش تولید اوپک

به گزارش «تابناک اقتصادی»؛ نهاد اوپک با همراهی برخی از هم پیمانان خود ـ که حدود ۵۵ درصد از مجموع تولید جهانی نفت را در اختیار دارند ـ در اواخر ماه دسامبر سال ۲۰۱۶ پس از حدود یک سال مذاکره برای نخستین بار از پانزده سال پیش از آن قراردادی را منعقد کردند که بر اساس آن قرار بود با هدف کاهش مازاد بر عرضه ی نفت در بازار، این کشورها میزان تولید نفت خود را کاهش داده، موجودی نفت را به میانگین پنج ساله ی این محصول در بازار رسانده و در نتیجه قیمت نفت را که پیش از آن به طور چشمگیری نوسان یافته بود، افزایش دهند.

در رابطه با نوسانات قیمت نفت پیش از انعقاد قرارداد اوپک باید اشاره شود که قیمت جهانی نفت ـ که در اواسط سال ۲۰۱۴ به بشکه ای ۱۱۵ دلار رسیده بود ـ با افزایش تولید عربستان جهت کاهش قیمت نفت و بیرون راندن برخی از تولید کنندگان این محصول همانند آمریکا از بازار، که تولید این محصول برایشان هزینه ی زیادی داشت، به ترتیب در وهله ی اول به ۵۰ و سپس زیر ۳۰ دلار کاهش پیدا کرد.

اما کاهش چشمگیر قیمت نفت به خودی خود دلیلی بود که کشورهایی مانند عربستان و روسیه به دلیل کاهش پیدا کردن میزان سود فروش نفت برای نخستین بار بعد از ۱۵ سال بر سر میز مذاکرات نشسته و در رابطه با کاهش مجدد میزان تولید خود به توافق دست یابند. بر اساس قرارداد اوپک، تصمیم بر آن شد که اعضای شرکت کننده در مجموع ۱.۸ میلیون بشکه (۲ درصد تولید جهانی) تولید خود را با هدف متعادل سازی بازار کاهش دهند که از این میزان، حدود ۳۰۰،۰۰۰ بشکه سهم روسیه و ۲۵۸،۰۰۰ بشکه سهم سایر اعضای غیرعضو اوپک بود.

همچنین پس از یک سال اجرای قرارداد اوپک، آمارها نشان می داد این نهاد و هم پیمانانش توانستند مازاد عرضه بر تقاضای نفت را تا نصف تقلیل داده و موجودی نفت خام را به ۱۴۰ میلیون بشکه بالاتر از میانگین موجودی پنج ساله ی این محصول کاهش دهند. با توجه به اینکه قرارداد اوپک هنوز به صد درصد اهداف خود نرسیده بود، در ماه نوامبر سال ۲۰۱۷ طرفین تصمیم گرفتند، قرارداد نامبرده را که تا ماه مارچ سال ۲۰۱۸ منقضی می شد تا پایان این سال تمدید کنند.

البته در زمان تمدید این قرارداد روسیه تأکید زیادی داشت بر اینکه طرفین این گزینه را داشته باشند تا در نشست ماه ژوئن سال جاری بتوانند این توافق را به پایان برسانند. تحلیلگران اقتصادی دلایل روسیه در اتخاذ این موضع را، جلوگیری از وجود کسری عرضه در بازار نفت و افزایش افسارگسیخته قیمت ها، جلوگیری از تولید بیش از پیش تولید نفت آمریکا و دستیابی به قیمت های پایین تر برای راحت تر شدن تنظیم بودجه ی داخلی روسیه عنوان کرده بودند.

در مجموع آمارها نشان می دهد که از زمان اجرای قرارداد اوپک در سال ۲۰۱۷ تا کنون قیمت نفت حدود ۱۸۰ درصد افزایش یافته، به گونه ای که در هفدهم می سال جاری، قیمت نفت برنت به ۸۰.۵ دلار در هر بشکه (بالاترین قیمت نفت از ماه نوامبر سال ۲۰۱۸) رسید. همچنین علاوه بر دستیابی اوپک به چشم انداز میانگین پنج ساله ی تولید نفت، این نهاد در ماه آوریل به هدف تولید روزانه ی ۳۲.۵ میلیون بشکه نفت در روز دست پیدا کرد و حتی میزان عرضه ی نفت اوپک در بازار بیش از آن مقداری که توافق شده بود کاهش یافت. این در حالی است که آمریکا به موازات کاهش تولید اوپک، میزان تولید نفت خام خود را افزایش داد به طوری که از اواسط سال ۲۰۱۶ تا کنون این کشور با افزایش حدود ۳۰ درصدی میزان تولید خود آن را به مجموع ۱۰.۸ میلیون بشکه در روز رساند.

در پایان این بخش لازم است که دو نمودار منتشر شده توسط سایت رسمی اوپک و خبرگزاری بلومبرگ که میزان کاهش تولید نفت توسط اعضای اوپک و تغییرات قیمتی این محصول از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ را نشان می دهند، به نمایش بگذاریم؛

2. عوامل خارجی مؤثر در افزیش بهای نفت

علاوه بر پایبندی داوطلبانه ی اعضای اوپک به اجرای قرارداد کاهش تولید، برخی عوامل خارجی، باعث تسریع در روند صعودی قیمت این محصول از زمان انعقاد قرارداد اوپک تا به حال شدند که به سه دسته از آن ها اشاره خواهیم کرد.

دسته ی نخست، مربوط به تأثیر سیاست اقتصادی دولت آمریکا بر بازار نفت است. پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا دولت این کشور سیاست های محافظه کارانه ی اقتصادی را در پیش گرفت و هم پیمانان خود و سایر کشورها را به اعمال تعرفه های ۲۵ و ۱۰ درصدی بر واردات آلومینیوم و فولاد تهدید کرد. یکی از کشورهایی که دارای مبادلات تجاری گسترده ای با آمریکا بود، چین است. آمریکا در برابر این کشور دارای کسری تجاری شدیدی است و در واقع یکی از اهداف اعمال تعرفه ها علیه کشورهایی مانند چین کاهش این کسری تجاری بوده است، حال آنکه تهدیدات متقابل چین در رابطه با اعمال تعرفه های مشابه بر روی کالاهای آمریکایی (از جمله نفت خام) این ترس را در بازار به وجود آورد که آمریکا با کاهش بی سابقه ی میزان فروش نفت خود به چین مواجه شده و در نتیجه کاهش پیدا کردن عرضه ی نفت به چین به نوبه ی خود باعث افزایش قیمت می شود. لازم به ذکر است که ارزش مبادلات نفتی آمریکا و چین ماهانه حدود یک میلیارد دلار است.

همچنین در دسته ی دوم باید به عدم تعهد آمریکا نسبت به نظم جاری در روابط حقوقی بین المللی و یکجانبه گرایی این کشور اشاره کرد. تأثیر روانی اخبار مربوط به خروج آمریکا از برجام چه پیش و چه پس از وقوع این اتفاق با توجه به پیش بینی ها در رابطه با کاهش تولید نفت ایران، مداوم باعث افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی شد. در هشتم ماه می سال جاری، آمریکا بدون توجه به تأیید چند باره ی آژانس بین المللی انرژی اتمی در رابطه با پایبندی ایران به تعهدات برجامی خود و همچنین تصویب این توافق توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد اعلام کرد، از برجام خارج شده و تحریم های اقتصادی پیش از توافق هسته ای را علیه صنعت نفت ایران و بانک مرکزی این کشور اعمال خواهد کرد. همچنین، آمریکا به کشورهایی که با ایران دارای روابط تجاری هستند ۱۸۰ روز ـ که در ماه نوامبر به پایان می رسد ـ فرصت داد که یا روابط تجاری خود با ایران را متوقف کرده و یا تحریم های ثانویه ی آمریکا علیه خود را به جان بخرند. این اقدام دولت آمریکا در عمل باعث شد که بسیاری از بنگاه های تجاری و خریداران نفت ایران که با آمریکا ارتباط داشتند، نسبت به ادامه ی خرید نفت ایران ابراز تردید کرده و تحلیلگران اقتصادی بر این باور باشند که بسته به میزان همراهی آمریکا با سایر کشورها، عرضه ی فعلی ۳.۸ میلیون بشکه ای نفت توسط ایران بین ۲۰۰،۰۰۰ تا یک میلیون بشکه در ماه های آتی، همانند شرایط پیش از برجام، کاهش داشته باشد.

ناگفته نماند در مسیر خروج آمریکا از برجام عربستان سعودی با حداکثر توان خود به پشتیبانی از این متحد خود پرداخت به طوری که اخبار منتشره نشان می دهد، یکی از مقامات ارشد دولت آمریکا پیش از خروج این کشور از برجام با مقامات سعودی تماس گرفته و از جبران شدن نفت ایران به وسیله نفت عربستان پس از خروج این کشور از برجام کسب اطمینان کرده است. به نظر می توان خروج بی قاعده ی آمریکا از برجام را که برای آن هیچ گونه ساز و کار حقوقی جهت الزام این کشور به پایبندی به توافق هسته ای در نظر گرفته نشده بود، به نوعی «مرگ حقوق بین الملل» نامید که در آن قلدرمآبان بین المللی بدون داشتن هیچ گونه هراس از عواقب حقوقی اقدامات خود با طیب خاطر به نقض تعهدات بین المللی و تعیین شرایط مدنظر علیه کشورهای مستقل پرداخته و دنباله روان وابسته و مرعوب ی خود را علی رغم این نقض فاحش به صرف وجود منافع تجاری به سمت و سوی خود می کشانند.

علاوه بر این، در دسته ی سوم نیز باید به اتفاقاتی اشاره کرد که یا بر افزایش قیمت نفت تأثیر طولانی مدت نگذاشته و یا میزان تأثیر آن ها اهمیت کمتری دارد. کاهش یک سوم از میزان تولید نفت توسط ونزوئلا به دلیل تحریم های آمریکا و شرایط اقتصادی بحرانی این کشور و همچنین اختلالات چند باره در عرضه ی نفت توسط لیبی به دلیل تنش های سیاسی داخلی می توانند در این دسته قرار گیرند.

3. نشست ۲۲ ژوئن اوپک

آمارها نشان می دهد، پس از پایبندی اوپک به قرارداد کاهش تولید و خروج آمریکا از برجام، کشورهای عربستان سعودی و روسیه در ماه اخیر اقدام به افزایش ظرفیت تولیدی خود کرده اند، به طوری که میزان تولید نفت توسط روسیه از ۱۱ میلیون بشکه به ۱۱.۱ میلیون بشکه در روز رسیده و عربستان نیز ۱۰۰،۰۰۰ بشکه بر میزان تولیدات خود افزوده است، حال آنکه عربستان و روسیه پیش از این در دیدارهای چندگانه ای که در نشست اقتصادی سن پترزبورگ و در جریان جام جهانی فوتبال داشتند، نسبت به افزایش دوباره تولید نفت ابراز تمایل کرده بودند. خبرهای منتشر شده حاکی از آن است که برخی کشورهای عضو اوپک مانند عراق، الجزایر، ایران و ونزوئلا با تصمیم مزبور، که در نشست ۲۲ ژوئن سال جاری در وین اتریش به بحث خواهد گذاشته شد، مخالف بوده و آن را وتو خواهند کرد. این می تواند سد راه تلاش های عربستان و روسیه در مسیر افزایش تولید در نظر گرفته شود زیرا برای اجرایی شدن توافقات در اوپک به موافقت تمامی اعضا نیاز وجود دارد.

در اینجا ذکر این نکته لازم است که دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا پیش از این، اوپک را به دستکاری در قیمت نفت و بالا نگه داشتن آن به شکل مصنوعی متهم کرده و از این نهاد خواسته بود، با افزایش تولیدات نفتی خود قیمت این محصول را افزایش دهند. این در حالی است که با نزدیک شدن به نشست ۲۲ ژوئن اوپک بیژن زنگنه وزیر نفت ایران اذعان کرده اوپک نهادی نیست که بخواهد از دونالد ترامپ دستور بگیرد و خود مستقل می تواند در خصوص مسائل جاری در بازار نفت، تصمیم گیری کند. همچنین به گفته ی وی، افزایش اخیر در قیمت نفت دلیلی جز اعمال تحریم توسط آمریکا علیه برخی اعضای اوپک مانند ایران و ونزوئلا ندارد.

تا کنون روسیه و عربستان پیشنهاد داده اند با توجه به افزایش میزان تقاضا در سه ماهه ی سوم سال ۲۰۱۸ و احتمال وجود کسری عرضه نفت اوپک و هم پیمانان آن تولید روزانه ی نفت خود را مجددا ۱.۵ میلیون بشکه افزایش دهند؛ اما برخی تحلیلگران این پیشنهاد را نوعی تاکتیک می دانند که پس از طرح آن بتوان به یک افزایش حداقلی تولید نفت مانند ۰.۵ تا ۰.۷ میلیون بشکه در روز دست یافت.

در پایان باید خاطرنشان کرد، ایران که ‍پیش از این با احتمال ایجاد تغییر در قرارداد اوپک در ماه ژوئن مخالفتی نکرده بود، اکنون در شرایطی واقع شده که افزایش نیافتن میزان تولید روزانه ی نفت را به نفع خود می بیند. در واقع ایران می تواند با پایین نگاه داشتن میزان عرضه ی نفت از جایگزینی بازار خود به وسیله ی نفت عربستان و روسیه جلوگیری کرده و نشان دهد که تحریم های آمریکا بر میزان عرضه ی نفت این کشور در بازار تأثیر نداشته است. در هر حال، از این نکته نباید غافل بود که با توجه به تنش های موجود در روابط اقتصادی بین آمریکا و چین و احتمال قریب الوقوع کاهش واردات نفت خام از آمریکا، ایران می تواند با در پیش گرفتن یک دیپلماسی نفتی مناسب، بازار نفت آمریکا برای چین را دور زده و بخشی از واردات نفت خام این کشور را به خود اختصاص داده تا در صورت نامناسب بودن تصمیمات اوپک متحمل ضرر نشود.