قصه شوری آب آبادان ، خرمشهر، شادگان ، اروندکنار و جزیره مینو، قصه‌ای است قدیمی. ۱۸ سال پیش هم آب شور شد و کام مردم تلخ. مردم دبه به‌دست آبادان می‌گویند هر چه هست از بالا دست رودخانه کارون آب می‌خورد. اگر سدها هم حقابه آبادان و خرمشهر را بدهند، نیشکر خوزستان آن را می‌مکد، دریا هم امان نمی‌دهد و در بستر خشک پایین دست سدها جلو می‌آید. آنها می‌گویند مردم آبادان آب خلیج فارس را می‌نوشند و نخل‌های‌شان را با همین آب آبیاری می‌کنند.
عروس ایران افسرده است؛ شهری که هنوز زخم کهنه جنگ آزارش می‌دهد. اما این بار خبری از دشمن پشت دروازه شهر نیست، خشکسالی و بی‌آبی است که شهر را به تصرف درآورده و جان نخلستان‌هایش را گرفته است! آفتاب تند، شلاق می‌زند بر تن آدم‌های رنجوری که برای چند لیتر آب برای نوشیدن، باید صف بکشند.
وضعیت تا همین چند روز پیش آنقدر بحرانی بود که مردم دبه‌هایشان را پشت موتور و ماشین و سه‌چرخه و گاری می‌بستند و به هر طرف سر می‌زدند تا شاید آبی برای اهالی تشنه خانه پیدا شود. گاهی هم کار به اختلاف و درگیری می‌کشید. آبادان و ۷۹ روستایش، کاری نداشتند جز اینکه دبه به‌دست زیر تیغ آفتاب این طرف و آن طرف بگردند. حتی انتقال آب با تانکرهای شرکت آب و شهرداری هم کفاف نیاز مردم تشنه را نمی‌داد. حالا دو روزی می‌گذرد که با تلاش مسئولان آبفای استان خوزستان بخش بزرگی از آب شیرین مورد نیازشان از رودخانه کرخه و از طریق خط لوله غدیر تأمین می‌شود ولی این پایان ماجرای غم‌انگیز مردم این سرزمین نیست.
شوری آب و نایاب شدن آب شرب
بی‌بی آسیه با گاری کوچکی مقابل مغازه تصفیه آب در خیابان ۳۰ متری ذوالفقاری منتظر است که نوبت به او برسد. آفتاب بی‌رحمانه گرمایش را می‌پاشد روی سر مردم و بی‌بی با گوشه چادر سیاهش عرق از پیشانی را می‌گیرد. ۴ تا دبه با خود آورده. روزی یک بار برای خرید آب از ایستگاه ۸ یعنی 2 کیلومتر آنطرف‌تر، گاری‌اش را هل می‌دهد تا برسد به اینجا.
از بی‌بی می‌پرسم چند وقت است آب شور شده؟ سری به نشانه تأسف تکان می‌دهد و می‌گوید: «آب شرب آبادان چند سالی است که کیفیت ندارد ولی تا چندماه پیش چاره‌ای نداشتیم و استفاده می‌کردیم. اما از دو ماه پیش آنقدر شور شد که حتی نمی‌توانستیم دست و صورت‌مان را بشوییم، مجبور بودیم هر دبه آب را ۳ تا ۴ هزار تومان بخریم. قبلاً هر دبه را ۵۰۰ تومان می‌خریدیم. الان هم از روزی که کیفیت آب کمی بهتر شده هر دبه را هزار و 500 تومان می‌خریم.»
نکته‌ای که مردم خیابان ذوالفقاری به آن اشاره می‌کنند این است که آنها مجبورند برای آب آشامیدنی‌شان آب تصفیه شده بخرند و آنهایی که وضعیت مالی بهتری دارند برای استفاده از آب باکیفیت‌تر، دستگاه تصفیه‌کن خریده‌اند. بی‌بی آسیه توانایی خرید دستگاه تصفیه‌کن ندارد و چاره‌ای ندارد که هر روز از همین مغازه آب بخرد. بی‌بی برای ۴ تا دبه آب ۱۲ هزار تومان می‌دهد و پیش از رفتن تعارف می‌کند میهمانش باشم. گاری سنگین را هل می‌دهد سمت محله ایستگاه ۸.
ماجد، صاحب مغازه تصفیه آب است. دو مخزن پلاستیکی و سفید رنگ با دو استوانه فلزی که نقش تصفیه‌کننده دارند، کل مغازه‌اش را اشغال کرده. او پیش از شور شدن آب آبادان در هفته هزار لیتر آب تصفیه شده، می‌فروخته و حالا روزی هزار لیتر! پشت میز نشسته و دکمه آب را فشار می‌دهد. ماجد درباره وضعیت جدیدشان می‌گوید: «از زمانی که کارون رو به خشکی رفت، آب دریا وارد اروند و بهمنشیر شد و شوری بالا رفت، خب شرکت آب و فاضلاب از همین دو رودخانه آب شهر را تأمین می‌کرد که خودتان دیدید چقدر شور شده. از آن زمان شرکت آب با تانکر به مردم آب می‌رساند ولی جوابگوی نیاز مردم نبود. تصفیه‌خانه‌هایی که مثل ما آب تصفیه می‌کنند هم به زور می‌توانند آب سالم و بهداشتی به مردم بدهند. آبی که صبح می‌آوریم تا ظهر تمام می‌شود.»
وضعیت بغرنج روستاییان
وضعیت در همه جای شهر همین‌طور است، حتی با بهتر شدن کیفیت آب وجود سه‌چرخه و وانت‌هایی که در سطح شهر، آب می‌فروشند آنقدر به چشم می‌خورد که گویی برگشته‌ایم به دوران جنگ! مصطفی راننده سه‌چرخه‌ای که آب می‌فروشد، نزدیک دو ماه است که این کار شغل دائمی او شده. می‌گوید روزی یک بار می‌رود سمت کمربندی آبادان و از تلنبه خانه آب گتوند به آبادان، ۲۰۰ لیتر آب کلرزده می‌گیرد.سری به کمربندی و به ایستگاه «آب و حیات» می‌زنم. بنز‌های ۱۰ تن تانکرهایشان را پر از آب می‌کنند برای روستاهای اطراف. سه‌چرخه و وانت‌ها هم سمت دیگر، مشغول پر کردن مخازن کوچک‌شان هستند و بعد از اتمام کار از مسئول نظارت اداره بهداشت پودر کلر می‌گیرند. حسن دریس ۳۴ ساله و اهل روستای «سیهان» در فاصله ۲۰ کیلومتری آبادان است. او پشت وانت سفید رنگش ایستاده تا نوبتش برسد و مخزن ۳۰۰ لیتری را که به زور پشت ماشین جای گرفته، پر کند. ۵۰ روز است که هر روز به اینجا می‌آید. او هم مثل بقیه از وضعیتی که گرفتارش شده‌اند گلایه مند است و می‌گوید: «کیفیت آب پایین و بالا می‌شد ولی این بار به حدی شور شده که حتی گاو و گوسفندهایمان لب به آن نمی‌زنند. باید هر روز برای خانواده‌ام و گاو و بزهایم بیایم اینجا و آب ببرم.»
از او درباره اینکه آیا تانکر توزیع آب به روستایشان می‌آید یا نه می‌پرسم و او در جواب با اشاره به اینکه حجم آب کفاف مردم را نمی‌دهد، عنوان می‌کند: «تانکر حمل آب هر روز ورودی روستا می‌ایستد و مردم برای گرفتن آب سر و دست می‌شکنند و به بعضی‌ها آب نمی‌رسد و باید کلی راه بیایند و از اینجا آب بگیرند یا اینکه آب را بخرند. البته این را بگویم ما جز خودمان باید برای حیوانات و دام و طیور هم آب شرب تهیه کنیم و کارمان خیلی سخت‌تر از شهری‌هاست.»
طی نیم ساعت که مقابل آب و حیات ایستاده‌ام دست‌کم ۱۰ سه‌چرخه مخازن خود را پر کرده و پودر کلر را با آب قاطی می‌کنند و می‌روند برای فروش. برای ۷۹ روستای تشنه آبادان روزی ۴۰کامیون مخزن‌دار وظیفه دارند تا آب را از صبح تا غروب به روستاییان برسانند اما گذشته از گرما و راه‌های خسته‌کننده، تعدادی از راننده‌ها از درگیری برخی از روستاییان هم شکایت دارند. حسن یکی از همین راننده‌هاست که می‌گوید چند روز پیش چند نفر از روستاییان عصبانی او را به باد کتک گرفته‌اند. او در این باره می‌گوید: «ما آب را در این هوای گرم به روستاها می‌رسانیم ولی بعضی از آنها انصاف را رعایت نمی‌کنند و هر چه دبه دارند پر از آب می‌کنند و آب به دیگری نمی‌رسد. همین اتفاق باعث درگیری می‌شود و ناخواسته پای ما را هم به این درگیری باز می‌کند. امیدوارم این مشکل با افتتاح طرح غدیر ۲ برای همیشه تمام شود.»
اعتراض به خشک شدن کارون
برمی‌گردم به آبادان. این بار سری به یکی از محلات حاشیه‌ای شهر می‌زنم. کیفیت آب در محله کوی قدس هنوز هم به وضعیت عادی برنگشته و سر تصفیه‌خانه‌دارها شلوغ است. مردم از وضعیت تهیه آب خسته شده‌اند. ابوحبیب ۶۵ ساله که دبه ۲۰ لیتری را ترک موتورش بسته، می‌گوید: «توی روزنامه‌تان بنویسید حق آبادان و خرمشهر که ۸ سال زیر توپ و موشک بود و دشمن هر روز آن را می‌کوبید، این نیست. ما نفت می‌دهیم، گندم می‌دهیم ولی خودمان این‌طور عقب مانده‌ایم، حتی آب برای خوردن نداریم. آنقدر سد زدند که کارون به روی‌مان خشک شد. این هم وضعیت ما شده که هر روز یا باید دنبال آب باشیم یا دنبال فیلتر برای دستگاه‌های تصفیه آب که بتوانیم یک لیوان آب سالم و شیرین بنوشیم. به خدا این ظلم است در حق مردم خوزستان.»
وحید صاحب تصفیه‌خانه، دبه‌ها را پر می‌کند و حرف‌های ابوحبیب را تأیید می‌کند: «نباید وضعیت مردم این‌طور باشد که سر آب توی خرمشهر درگیری شود. چند سال است که وضعیت رودخانه بهمنشیر و اروند همینطوری است. ترکیه و عراق سد زده‌اند و آبی توی اروند نمی‌آید، سدهای کارون هم که اجازه نمی‌دهد آبی توی اروند بیاید و به همین خاطر است که آب دریا پیشروی کرده و کلی از نخلستان‌ها خشک شده‌اند. هفته پیش آبی که از بهمنشیر برداشت می‌شد و توی لوله‌ها می‌آمد آنقدر شور بود که توی تصفیه‌خانه‌مان فقط ۲۰ درصد آن تبدیل به آب شیرین می‌شد.»
کاظم حمدی ۵۴ ساله که او را ابوحسین صدا می‌زنند روزی دوبار از محله سردخانه قدیمی، پشت رودخانه بهمنشیر با گاری کوچکی برای خرید آب به کوی قدس می‌آید. یعنی در مجموع روزی ۱۰ کیلومتر در گرمای ۵۲ درجه آبادان می‌رود و می‌آید. او را مقابل یکی از مغازه‌های تصفیه آب می‌بینم. برای هر دبه آب ۱۵۰۰ تومان می‌دهد. به زور می‌تواند فارسی حرف بزند. جوانی که دبه‌هایش را پر می‌کند، می‌گوید: «ابوحسین آب را برای گاوهایش می‌برد. یکی از گاوهایش به‌خاطر شور شدن آب کور شده و چندتا هم شیرشان خشکیده.» با ابوحسین پیاده و در گرمای عصر به سوی خانه‌اش می‌رویم، دست و پاشکسته می‌گوید از دو ماه پیش که آب شور شده، هر روز باید یک بار برای خانواده‌اش آب تهیه کند و یکبار هم برای گاوهایش: «آب شور شد و ماهم بدبخت شدیم. گاوهایم مریضند. زندگی ما از همین گاوهاست. مجبورم هر روز آب تصفیه شده بخرم که شیرشان خشک نشود. اگر وضعیت همین‌طور بماند مجبورم گاوهایم را بفروشم.»
شوری آب اهالی محله سردخانه را کلافه کرده و آنها از مسئولان می‌خواهند برایشان کاری کنند. ابوماجد قایق چوبی مقابل خانه‌اش را نشان می‌دهد و می‌گوید آب بهمنشیر آنقدر شور شده که ماهی برای صید نمانده. چند روزی تور انداخته و هیچ چیزی توی تورش نیامده.
علیرضا خلیلی‌نیا، رئیس شرکت آب و فاضلاب آبادان در گفت‌و‌گو با «ایران»، کاهش ۵۰ درصدی بارندگی‌های خوزستان و کاهش شدید آب‌های پشت سد و در ادامه قطع شدن ورودی کارون به اروند را جزو مهمترین عوامل شور شدن آب آبادان، خرمشهر و شادگان می‌داند و می‌گوید: «پایین آمدن آب کارون و در ادامه آن اروند موجب شده تا آب دریا وارد اروند شود و با پیشروی به سوی کارون از آنجا وارد بهمنشیر شود. خب منبع آب مورد استفاده آبادان از رودخانه بهمنشیر و کرخه است که در یک ماه گذشته جریان معکوس دریا و میزان شوری آن از ۲ هزار به ۱۵ هزار رسید. ما نمی‌توانستیم آب را قطع کنیم و چاره‌ای جز تصفیه نداشتیم ولی کیفیت آب بسیار پایین بود. برای برطرف کردن این مشکل برداشت ما از رودخانه کرخه که از طریق لوله غدیر صورت می‌گرفت افزایش یافت ولی متأسفانه هفته گذشته این لوله شکست و ما را با مشکلات زیادی روبه‌رو کرد. به هر ترتیب این مشکل برطرف شد و حالا دی سی آب آبادان به زیر ۵ هزار رسیده و بزودی با افتتاح طرح غدیر ۲ کیفیت آب آبادان و روستاهای تابعه به وضعیت مطلوبی می‌رسد.» مشکل اصلی که محیط زیست، نخلستان‌ها و منبع تأمین آب در آبادان را تهدید می‌کند پیشروی آب دریاست. خلیلی‌نیا درباره این موضوع عنوان می‌کند: «برای جلوگیری از پیشروی آب دریا یک بند خاکی در منطقه مارد که ۵ کیلومتر با آبادان فاصله دارد در نقطه تلاقی کارون و اروند زده شده و آب کارون با پمپ وارد کانال‌های دست‌سازی می‌شود که برای آبیاری نخلستان‌ها و حتی استفاده‌های دیگر مورد بهره‌برداری قرار بگیرد.»
وی در پایان تأکید می‌کند که کیفیت آب آبادان به حالت عادی برگشته و با تلاش آب منطقه‌ای و شرکت آب و فاضلاب و سایر سازمان‌ها و نهادها، کیفیت آب سایر مناطق و روستاها هم تا چند روز آینده به وضعیت عادی باز خواهد گشت.
گزارش از: حمید حاجی‌پور
این گزارش نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.
