مورد دوم خمس

2-معدن

(مسأله 1798)اگر از معدن طلا، نقره، سرب، مس، آهن، نفت، زغال سنگ، فيروزه، عقيق، زاج، نمك و معدنهاي ديگر1، چيزي بدست آورد در صورتي كه به مقدار نصاب باشد، بايد خمس آن را بدهد2.

1- فاضل: نمك و هر چيزي كه بر آن عنوان معدن صدق كند...

2- بهجت: بنابرأقوي بايد خمس آن را بدهد؛ و بر خلاف منفعت كسب، خمس معدن را نمي تواند تا سر سال به تأخير بيندازد.

*****

سيستاني: مسأله- معدن مثل طلا، نقره، سرب، مس، آهن، نفت، زغال سنگ، فيروزه، عقيق، زاج، نمك و معدنهاي ديگر از انفال است، يعني مال امام عليه السلام مي باشد، ولي اگر كسي چيزي از آن استخراج نمايد، در صورتي كه شرعاً مانعي نباشد، مي تواند آن را براي خود تملّك كند، و چنانچه به مقدار نصاب باشد، بايد خمس آن را بدهد.

مكارم: مسأله- واجب است خمس چيزي را كه از معادن طلا، نقره، سرب، آهن، مس، زغال سنگ، نفت، گوگرد، فيروزه، نمك و معدنهاي ديگر و انواع فلزات به دست مي آورند بدهند.

مظاهری: مسأله-اگر از معدن طلا، نقره، آهن، نفت، نمك، گچ، آهك، انواع سنگها و معدنهاى ديگر چيزى به دست آورد و قيمت آن بعد از كم كردن مخارجى كه براى به دست آوردن آن مصرف كرده است به 15 مثقال طلاى معمولى برسد بايد خمس آن را بدهد.

(مسأله 1799)نصاب معدن بنابراحتياط 105 مثقال معمولي نقره1يا 15 مثقال معمولي طلاست2، يعني اگر قيمت چيزي را كه از معدن بيرون آورده، بعد از كم كردن مخارجي كه براي آن كرده به 105 مثقال نقره3يا 15 مثقال طلا4برسد5، بنابراحتياط واجب بايد خمس آن را بدهد.

1- نوري، سبحانی: نقره سكّه دار...

2- نوري، سبحانی: طلاي سكّه دار است...

3- نوري، سبحانی: نقره سكّه دار...

4- نوري، سبحانی: طلاي سكّه دار...

مظاهری:رجوع کنید به ذیل مساله 1798.

*****

اراكي، بهجت: مسأله- نصاب معدن 15 مثقال معمولي طلا (بهجت: طلاي سكّه دار) است، يعني اگرقيمت چيزي را كه از معدن بيرون آورده، بعد از كم كردن مخارجي كه براي آن كرده به 15 مثقال طلا (بهجت: طلاي سكّه دار) برسد، بايد خمس آن را بدهد.

گلپايگاني، صافي: مسأله- نصاب معدن 15 مثقال معمولي طلاي سكّه دار است، كه مساوي است با بيست مثقال شرعي است، يعني اگر قيمت چيزي را كه از معدن بيرون آورده (گلپايگاني: بعد از كم كردن مخارجي كه براي بدست آوردن آن مصرف كرده) به 15 مثقال طلا برسد، بايد خمس آن را بدهد. (صافي: و احتياط آن است كه مخارجي را كه براي بدست آوردن، مصرف كرده، در مقام احتساب نصاب كم نكند و در مقام اداي خمس آنچه را پس از كم كردن اين مخارج باقي مي ماند، بدهد).

خوئي، تبريزي، وحید: مسأله- نصاب معدن 15 مثقال معمولي طلاي مسكوك است، يعني اگر قيمت چيزي را كه از معدن بيرون آورده.، به 15 مثقال طلاي مسكوك برسد، بايد خمس آنچه را كه پس از كم كردن مخارجي كه كرده است باقي مي ماند، بدهد.

. سيستاني: پس از كم كردن هزينه آوردن، به 15 مثقال معمولي طلاي مسكوك برسد، مخارج بعدي آن ازقبيل هزينه خالص سازي، ازآن كسر مي شود و خمس باقي را بدهد.

فاضل: مسأله- نصاب معدن (15) مثقال طلا مي باشد؛ اگر مقدار معدن استخراج شده به مقدار مذكور برسد مستحبّ است خمس آن را بدهد هر چند اگر مخارج آن را كسر كند از حد نصاب كمتر شود. و اگر مقدار معدن استخراج شده بعد از كسر مخارجي كه صرف آن شده به حد نصاب مذكور برسد واجب است خمس آن را بدهد.

زنجانی: مسأله- نصاب معدن بیست دینار شرعی است یعنی اگر قیمت چیزی را که از معدن بیرون آورده بعد از کم کردن مخارجی که برای آن کرده به بیست دینار شرعی برسد باید خمس آن را بدهد در تبدیل دینار شرعی به اوزان کنونی آرای چندی ارائه شده است: مشهور، دینار شرعی را مثقال معمولی طلا دانسته در نتیجه نصاب معدن 15 مثقال معمولی طلا یعنی تقریبا 1/69 گرم خواهد بود ولی همچنانکه در مسأله [1896] خواهد آمد دینار شرعی ظاهرا بیش از این مقدار بوده لذا نصاب معدن از مقدار فوق بیشتر است. نصاب معدن بنابر یک نظر 7/84 گرم طلا وبنابر نظر دیگر تقریبا 3/89 گرم طلا می باشد ولی بهتر است بر طبق قول مشهور عمل شود.

مکارم: مسأله- احتیاط واجب آن است که نصاب معیّنی در [معدن] نیست یعنی آنچه را از معدن استخراج می کند کم باشد یا زیاد خمس دارد . مخارج و هزینه استخراج معدن و تصفیه آن (در صورتی که احتیاج به تصفیه دارد) و همچنین اجاره ای را که جهت معدن می پردازد از آن کم می شود و باقیمانده خمس دارد. ولی مخارج سال از درآمد معدن کسر نمی شود.

(مسأله 1800)استفاده اي كه از معدن برده1، اگر قيمت آن به 105 مثقال نقره يا 15 مثقال طلا نرسد2، خمس آن در صورتي لازم است كه به تنهايي يا با منفعت هاي ديگر كسب او3 از مخارج سالش زياد بيايد4.

این مسأله در رساله آیت الله مظاهری نیست.

1- بهجت: سودي كه از معدن برده...

2- اراكي، گلپايگاني، صافي: اگر قيمت آن به 15 مثقال طلا نرسد...

خوئي، سيستاني، وحید: چنانچه قيمت چيزي كه از معدن بيرون آورده، به 15 مثقال طلاي مسكوك نرسد...

تبريزي: استفاده اي كه از معدن برده چنانچه قيمت چيزي كه از معدن بيرون آورده، به 15 مثقال طلاي مسكوك نرسد...

زنجانی: درآمدی که از معدن داشته اگر قیمت آن به بیست دینار شرعی نرسد...

نوري، سبحانی: اگر قيمت آن به 105 مثقال نقره سكّه دار يا 15 مثقال طلاي سكّه دار نرسد...

بهجت: اگر قيمت آن به 15 مثقال طلاي سكّه دار نرسد، بنابرأقوي...

3- سيستاني: منفعت هاي ديگر او...

4- زنجانی: چنانچه در مسائل منفعت کسب (مسأله [1752] به بعد) گذشت

مكارم: رجوع كنيد به ذيل مسأله 1799.

*****

فاضل: مسأله- آنچه را كه از معدن استفاده شده است چنانچه به حدّ نصاب نرسد در صورتي كه از مخارج ساليانه زياد بيايد خمس آن واجب است.

(مسأله 1801) گچ و آهك و گل سرشور و گل سرخ، بنابراحتياط واجب از معدن محسوب است و خمس دارد.

این مسأله در رساله آيت الله بهجت نيست.

مظاهری:رجوع کنید به ذیل مسأله 1798.

*****

گلپايگاني، صافي: مسأله- احتياط لازم در گل سرشور و گچ و آهك و گل سرخ اگر به حدّ نصاب برسد دادن خمس است پيش از خارج كردن مؤونه سال و اگر كمتر از نصاب باشد حكم ساير منافع سال را دارد.

اراكي، خوئي، تبريزي،وحید: مسأله- گچ و آهك و گل سرشور و گل سرخ از چيزهاي معدني نيست* و كسي كه اينها را بيرون مي آورد، درصورتي بايد خمس بدهد كه آنچه را بيرون آورده، به تنهايي يا با منافع ديگر كسبش از مخارج سال او زياد بيايد.

* وحید: بر گچ ، آهك ، گل سر شور و گل سرخ ، حكم معدن جارى نیست ...

سيستاني: مسأله- گچ و آهك بنابراحتياط لازم حكم معدن بر آنها جاري است، پس اگر به حد نصاب برسند بايد خمس آنها را بدون اخراج مؤونه سال بدهد.

زنجانی: مسأله- گچ و آهک و هر گونه سنگ یا خاکی که عرفا معدن به شمار می رود خمس دارد .

نوري: مسأله- در گچ و آهك و گل سرشور و گل سرخ احتياط واجب آن است كه مانند معادن در نظر گرفته شود و اگر قيمت هر يك از آنها به حد نصاب رسيد خمس آن را بدهد و اگر نرسد حكم منافع كسب را دارد.

مكارم: مسأله- گچ و آهك و گل سرخ و مانند آنها اگر به آنها معدن گفته شود بايد خمس آن را بدهد، همچنين انواع سنگها.

سبحانی: مسأله- گچ و آهک و گل سرشور و گل سرخ و سنگ، اگر معدن به آن گفته شود باید خمس آن را بدهد.

(مسأله 1802) كسي كه از معدن چيزي به دست مي آورد، بايد خمس آن را بدهد چه معدن روي زمين باشد، يا زير آن، در زميني باشد كه ملك است1، يا در جايي باشد كه مالك ندارد2.

این مسأله در رساله آیت الله بهجت نیست.

1- سيستاني: كه ملك اوست...

2- مكارم: استخراج كننده آن مسلمان باشد يا غيرمسلمان، بالغ باشد يا غير بالغ؛ در تمام اين صورتها بايد خمس آن پرداخته شود و در صورتي كه كودك باشد وليّ او مي پردازد.

*****

مظاهری: مسأله-معدن خواه روى زمين باشد يا در زير زمين، در زمين ملكى باشد يا در جايى كه مالك ندارد، استخراج كننده مسلمان باشد يا كافر، شخص باشد يا افراد، شركت و مؤسّسه باشد(شخصيت حقوقى) يا فرد معين، بايد خمس آن پرداخته شود.

(مسأله 1803)اگر نداند چيزي را كه از معدن بيرون آورده به 105 مثقال نقره يا 15 مثقال طلا1مي رسد يا نه، بنابراحتياط واجب 2بايد به وزن كردن يا از راه ديگر، قيمت آن را معلوم كند.

این مسأله در رساله آیات عظام: بهجت و مکارم نیست.

1- اراكي، گلپايگاني، صافي: به 15 مثقال طلا...

نوري، سبحانی: به 105 مثقال نقره سكّه دار يا 15 مثقال طلاي سكّه دار...

2- [عبارت «بنابراحتياط واجب» در رساله آيات عظام: گلپايگاني و صافي نيست]

*****

خوئي، تبريزي: مسأله- اگر نداند قيمت چيزي را كه از معدن بيرون آورده به 15 مثقال طلاي مسكوك مي رسد يا نه.خمس ندارد و لازم نيست به وزن كردن يا از راه ديگر قيمت آن را معلوم كند.

.سيستاني: احتياط لازم آن است كه چنانچه ممكن است به وزن كردن يا از راه ديگر، قيمت آن را معلوم كند و اگر ممكن نبود، خمس بر او واجب نيست.

.وحید: مسأله- بنابر احتیاط در صورت امكان باید به وزن كردن یا از راه دیگر قیمت آن را معلوم كند ، و در صورت عدم امكان خمس ندارد.

فاضل: مسأله- اگر شک کند که آنچه را خارج نموده است به حد نصاب رسیده است یا خیر احتیاط واجب آن است که امتحان نماید یعنی از راه وزن کردن یا راههای دیگر قیمت آن را معلوم کند.

زنجانی:مسأله- اگر نداند قیمت چیزی را که از معدن بیرون آورده به بیست دینار شرعی می رسد یا نه خمس ندارد هر چند احتیاط مستحب ان است که به وزن کردن یا از راه دیگر قیمت آن را معلوم کند.

مظاهری: مسأله- اگر نداند قیمت چیزی را که از معدن بیرون اورده به 15 مثقال طلا می رسد یا نه باید قیمت آن را به دست آورد.

(مسأله 1804)اگر چند نفر چيزي از معدن بيرون آورند1، چنانچه بعد از كم كردن مخارجي كه براي آن كرده اند، اگر سهم هر كدام آنها به 105 مثقال نقره يا 15 مثقال طلا برسد2، بايد خمس آن را بدهند.

1- فاضل: چنانچه سهم هر كدام آنها به 15 مثقال طلا برسد بايد خمس آن را بدهد.

2- اراكي: به 15 مثقال طلا برسد...

سبحانی، نوري: به 105 مثقال نقره سكّه دار يا 15 مثقال طلاي سكّه دار برسد...

*****

گلپايگاني، صافي: مسأله- اگر چند نفر چيزي از معدن بيرون آورند، چنانچه (گلپايگاني: بعد از كم كردن مخارجي كه براي بدست آوردن آن مصرف كرده اند) قيمت آن به 15 مثقال طلا برسد .اگر چه سهم هر كدام آنها اين مقدار نباشد بنابراحتیاط مستحب * بايد خمس آن را بدهند.

. صافی: چنانچه قیمت آن به 15 مثقال طلا برسد...

* صافی: بنابراحتیاط واجب ...

خوئي: مسأله- اگر چند نفر چيزي بيرون آورند، چنانچه قيمت آن به 15 مثقال طلاي مسكوك برسد.، اگر چه سهم هر كدام آنها اين مقدار نباشد بايد خمس آن را بدهند.*

.سيستاني: ولي سهم هر كدام آنها اين مقدار نباشد، خمس ندارد.

*وحید: بعد از كم كردن مخارجى كه كرده اند ، بنابر احتیاط باید خمس آن را بدهند.

بهجت: مسأله- اگر چند نفر با شراكت، معدن را استخراج كنند، چنانچه بعد از كسر هزينه استخراج، نصيب هر كدام به حدّ نصاب برسد بايد خمس آن را بدهند، و بنابراحتياط واجب، اگر نصيب مجموع همه به حدّ نصاب برسد، بايد هر كدام خمس نصيب خود را بدهد.

زنجانی: مسأله- اگر چند نفر چیزی از معدن بیرون آورند بعد از کم کردن مخارجی که برای آن کرده اند سهم هر کدام آنها که به بیست دینار شرعی برسد باید خمس آن را بدهد.

مكارم: مسأله- اگر چند نفر چيزي را از معدن استخراج كنند بايد بعد از كم كردن مخارج خمس آن را بدهند، خواه كم باشد يا زياد (بنابراحتياط واجب).

تبريزي: مسأله- اگر چند نفر چيزي از معدن بيرون آورند چنانچه قيمت سهم هر كدام به 15 مثقال طلاي مسكوك برسد بايد خمس آن را بدهند و در غير اين صورت سهم هر كدام از منافع كسب حساب مي شود.

مظاهری: مسأله-اگر چند نفر از معدن چيزى به دست آوردند چنانچه قيمت آن به 15 مثقال طلا برسد گرچه سهم هر كدام آنها اين مقدار نباشد بايد خمس آن را بدهند.

(مسأله 1805)اگر معدني را كه در ملك ديگري است بيرون آورد1، آنچه از آن به دست مي آيد، مال صاحب ملك است و 2چون صاحب ملك براي بيرون آوردن آن خرجي نكرده، بايد خمس تمام آنچه را كه از معدن بيرون آمده بدهد3.

این مسأله در رساله آیات عظام: بهجت،نوری و مظاهری نیست.

1- گلپايگاني، صافي، زنجانی: بدون اجازه او بيرون آورد...

فاضل: اگر معدني را كه در ملك ديگري است بدون اذن صاحب آن استخراج كنند...

2- خوئي، تبريزي: و در صورتي كه به مقدار نصاب برسد...

3- مكارم: ولي اگر اين كار به دستور او انجام گرفته هزينه آن بر عهده اوست و از درآمد معدن كم مي شود.

سبحانی: در صورتی که به حد نصاب برسد، ولی اگر این کار به دستور او انجام گرفته هزینه آن بر عهده او است و از درآمد معدن کم می شود.

*****

سيستاني: مسأله- اگر معدني را كه در زير زمين ديگري است بدون اجازه، با كندن زمين او بيرون آورد، مشهور فرموده اند كه آنچه از آن به دست مي آيد، مال صاحب ملك است، ولي اين مطلب خالي از اشكال نيست و احتياط آن است كه با هم مصالحه كنند، و چنانچه به مصالحه راضي نشوند به حاكم شرع مراجعه نمايند تا نزاع را فيصله دهد.

وحید: مسأله- اگر معدنى را كه در ملك دیگرى است ، بدون اذن مالك استخراج كند ، آنچه از آن به دست مى آید مال صاحب ملك است ، و چنانچه به مقدار نصاب برسد ، مالك باید خمس تمام آنچه را كه از معدن بیرون آمده بدهد.

مسائل اختصاصي

بهجت: مسأله 1419- لازم نيست كه معدن را يك دفعه اخراج كند بلكه اگر مدّتي اعراض كند و دوباره مشغول شود نيز كافي است.

بهجت: مسأله 1421- لازم نيست كه معدن يكي باشد بلكه اگر متعدد هم باشد و در آمد مجموع بعد از كسر هزينه به حدّ نصاب برسد خمس دارد و همچنين لازم نيست كه معدن از يك نوع باشد، بلكه اگر از چند نوع هم باشد، خمس واجب است.

مكارم: مسأله 1532- هرگاه معدن از معادن عظيمه و در اراضي مباح يا ملكي باشد حاكم شرع (مجتهد عادل) حقّ دارد بر اخراج و صرف آن در مصارف مسلمين نظارت كند و در اين صورت استخراج كنندگان بايد نظر حاكم شرع را رعايت كنند.

نوري: مسأله1801- معادن به طور كلي جزء انفال است و استخراج آنها در زمان كنوني ما بدون اجازه فقيه جامع الشرائط و برنامه اي كه از طرف وي مقرر مي گردد جايزنيست و لازم است در اين مورد با نظر او برنامه اي تنظيم و بر اساس آن عمل شود.

مظاهری: مسأله 1377-معدن چه از معادن بزرگ نظير معدن نفت و چه از معادن كوچك و چه در اراضى ملكى يا غير اراضى ملكى باشد از انفال است و ملك حكومت اسلامى است و استخراج آن بايد به اذن حكومت اسلامى باشد.

مكارم: مسأله 1533-سبحانی:مسأله1504- اگر حكومت اسلامي معدني را استخراج كند خمس به آن تعلق نمي گيرد.

فاضل: مسأله 1852- اجير گرفتن براي اخراج معدن جايز است و اجاره كننده، مالك معدن مي شود در صورتي كه اجير به نحو خاص باشد يعني جميع منافع او يا منفعت مخصوصه خارج كردن، براي اجاره كننده باشد اما اگر اجير به نحو مطلق باشد، در صورتي كه خودش قصد تملّك كند، مالك مي شود.

فاضل: مسأله 1853- اگر معدن در زمين آبادي باشد كه مسلمين آن را به زور و غلبه به دست آورده اند مانند اكثر اراضي ايران و عراق، چنانچه مسلماني آن معدن را اخراج كند، مالك مي شود و احتياط واجب اين است كه به اذن ولي امر باشد، و بايد خمس آن را بپردازد، و اگر غير مسلمان اخراج كند مالك نمي شود. و اگر كافر معدني را از زميني كه در حال فتح مسلمين، موات است اخراج كند مالك مي شود.