دلیل افزایش قیمت سیب زمینی؛ آزادسازی صادرات یا افتادن در دام تار عنکبوتی؟

این روز‌ها قیمت سیب زمینی به سوژه رسانه‌ها تبدیل شده و به تازگی در برخی مناطق، قیمت هر کیلو از آن از ۹ هزار تومان گذشته است و برخی آزادسازی صادرات را دلیل عمده این افزایش قیمت می‌دانند؛ اما پرسش این است، چرا برای پیاز که همین چند ماه قبل قیمت آن اشک همه را درآورد و هم اکنون صادرات آن آزاد است، این جهش قیمت رخ نداد؟ چرا در شرایط غیرتحریمی و ثبات بازار ارز در سال‌های گذشته نیز شاهد این جهش‌های قیمتی (هر چند اندک) در محصولات کشاورزی فاسدشدنی از جمله پیاز و سیب زمینی بودیم؟

به گزارش «تابناک اقتصادی»؛ قیمت سیب زمینی چند وقتی است گوی سبقت را از قیمت سایر کالاها و مواد خوراکی ربوده است و هر روز رکوردهای جدیدی به نام خود به ثبت می رساند. در آخرین قیمت های ارائه شده، روز گذشته دهم تیر ماه 1398 اعلام شد که قیمت هر کیلو سیب زمینی در برخی مناطق از 9 هزار تومان عبور کرده است. مسئولین وعده می دهند که این افزایش قیمت مقطعی بوده و ظرف چند هفته آینده، التهابات قیمتی سیب زمینی کاهش خواهد یافت.

حسن صابری، رئیس اتحادیه بارفروشان طی مصاحبه ای در خرداد ماه اعلام کرد محصول سیب زمینی گرگان، کرمانشاه و دزفول در حال عرضه به بازار است ولی متأسفانه کافی نیست. وی با اشاره به وقوع سیل در ابتدای سال جاری، اضافه کرده بود: این مسأله در کنار صادرات، باعث شده عرضه نسبت به تقاضا کمتر باشد و تا زمانی که محصول اصفهان و همدان وارد بازار شود، قیمت ‌ها در همین حدود می‌ ماند. وی در پانزدهم خرداد ماه وعده داد که از حدود یک ماه دیگر (پانزدهم تیرماه) با ورود سیب زمینی مناطق مذکور به بازار، قیمت این محصول متعادل شود.

در مصاحبه رئیس اتحادیه بارفروشان، صادرات یکی از عوامل افزایش قیمت سیب زمینی عنوان شده است. شایان ذکر است در ابتدای سال جاری و به دلیل وقوع سیل در برخی استان های تولیدکننده این محصول و ایجاد مشکلاتی در برداشت و سیستم حمل و نقل جاده ای و همچنین افزایش روند صادرات به دلیل جهش ارز، وزارت صنعت طی نامه ای اعلام کرد که صادرات سیب زمینی و پیاز تا اطلاع ثانوی ممنوع می باشد.

با اعلام ممنوعیت صادرات این دو قلم کالای کشاورزی، رفته رفته قیمت آن ها کاهش یافت و در بازه منطقی تری قرار گرفت. با ورود سیب زمینی نو به بازار و کاهش قیمت این محصول در بازار، دوباره طبق نامه وزارت صنعت، معدن و تجارت صادرات این محصول به همراه پیاز آزاد اعلام شد. دوباره آزادسازی صادرات موجب شد تا این بار قیمت سیب زمینی رفته رفته افزایش یابد و هم اکنون از کیلویی 9 هزار تومان در برخی مناطق عبور کند.

در دو ماهه نخست سال جاری که با ممنوعیت صادرات سیب زمینی رو به رو بوده ایم، طبق آمار گمرک صادرات این کالای کشاورزی در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته نیز کاهش یافته است. طبق آمار موجود در دو ماهه نخست سال ۹۸، نزدیک ۲۱ هزار و ۲۰۰ تن سیب زمینی به ارزش ۹ میلیون و ۳۰۰ دلار صادر شده و این در حالی است که در مدت مشابه سال ۹۷ میزان صادرات این محصول حدود ۶۵ هزار و ۸۳ تن به ارزش ۲۰ میلیون و ۱۰۰ دلار بوده است. متاسفانه گمرک هنوز اطلاعات صادرات و واردات خرداد ماه سال جاری را بر روی سایت خود بارگذاری نکرده تا از این طریق وضعیت صادرات سیب زمینی بعد از آزادسازی صادرات آن را مورد بررسی قرار دهیم اما آنچه مشخص است، قطعاً صادرات این محصول در خرداد ماه سال جاری رشد داشته است.

حالا در ابتدا پرسش اساسی از مسئولین این است که این تصمیمات ممنوعیت و آزادسازی صادرات بر چه مبنایی گرفته می شود؟ آیا این تصمیمات بر اساس آمار و ارقام موجود در زمینه تولید و مصرف و رصد بازار اتخاذ می شود؟ اگر پاسخ این پرسش مثبت است که باید گفت پس چرا این بررسی آمار و ارقام تولید و مصرف و نهایتاً آزادسازی صادرات، به کاهش عرضه و افزایش قیمت ها در بازار منجر می شود؟ یا ممنوعیت صادرات باعث می شود تا صدای فعالان اقتصادی و تجار مبنی بر از دست رفتن بازارهای صادراتی بلند شود؟

پرسش بعدی این است که چرا قیمت پیاز به رغم آزاد شدن صادرات آن به مانند چند ماه قبل و همگام با افزایش قیمت سیب زمینی، افزایش نیافته است؟ بنابراین این رشد قیمت سیب زمینی باید دلیل دیگری را با خود به همراه داشته باشد.

در مورد تولید و قیمت محصولات کشاورزی و به طور کلی تولید و قیمت سیب زمینی و پیاز باید گفت که این جهش های قیمتی که هم اکنون شاهد آن هستیم در دوران غیرتحریمی و ثبات بازار ارز هم دیده می شد. به عنوان نمونه یک سال قیمت پیاز آن قدر افزایش پیدا می کرد که بسیاری با طعنه می گفتند پیاز جزو میوه ها شده است و سال بعد قیمت آن چنان کاهش پیدا می کرد که اشک کشاورزان را درمی آورد. هر چند باید گفت در آن سال های غیرتحریمی و ثبات بازار ارز این افزایش قیمت ها و جهش های قیمتی به مانند وضعیت کنونی نبود اما به هر حال شاهد آن بودیم.

بنابراین این فراز و فرود قیمتی محصولات کشاورزی به خصوص سیب زمینی و پیاز ارتباط آنچنانی با شرایط تحریمی و عدم ثبات بازار ارز و صادرات آن ها نداشته و در علم اقتصاد این فراز و فرود قیمتی محصولات کشاورزی را با "قضیه تار عنکبوتی" توضیح می دهند. قضیه تار عنکبوتی به این معناست که در قیمت و میزان تولید محصولات فاسدشدنی کشاورزی تعادل معنایی وجود ندارد و چنانچه نمودار تغییرات قیمت آن ها طی چند سال ترسیم شود، طرحی شبیه تارعنکبوت نمایان می‌ شود.

دلیل اصلی رخ دادن قضیه تار عنکبوتی برای محصولات کشاورزی فاسد شدنی به بحث عرضه و تقاضای این محصولات کشاورزی بر می گردد. در سالی که قیمت در اوج است تولیدکنندگان تصمیم می گیرند که برای سال زراعی آینده جهت کسب سود بیشتر اقدام به تولید آن محصول کنند و همین عامل باعث افزایش میزان تولید و عرضه می شود و با توجه به مشخص بودن میزان تقاضا در بازار این محصول، اضافه عرضه ایجاد شده و قیمت می شکند و به حدی خواهد رسید که کفاف هزینه های تولید را نخواهد داد. با رخ دادن این موضوع برای سال آینده زراعی، دیگر کمتر تولیدکننده ای به سمت تولید این محصول خواهد رفت و همین باعث کاهش میزان کشت خواهد شد که عرضه کاهش یافته و در نتیجه مازاد تقاضا و افزایش قیمت اتفاق می افتد.

به عبارت بهتر، یک سال وفور نعمت برای مصرف‌کننده و حسرت برای تولیدکننده و سال دیگر قحطی و گرانی برای مصرف‌کننده و سودآوری مضاعف برای تولیدکننده. گویا قرعه امسال به نام سیب زمینی افتاده و سالیان سال است که این جهش های قیمتی برخی محصولات کشاورزی در برخی سال ها را شاهد هستیم ولی هرگز فکری به حال آن نشده است. یک سال قیمت ها کشاورزان را خاکسترنشین می کند و سال دیگر مصرف کننده را و این در حالی است که درک ساده همین قضیه تار عنکبوتی توسط مسئولین می تواند جلوی این واقعه را بگیرد.

معمولا کشاورزان با وجود داشتن دانش تجربی، دسترسی کمتری به اطلاعات موجود در اقتصاد و ابزارهای لازم جهت تحلیل شرایط بازار دارند. در چنین شرایطی این دولت ها و نهادهای سیاستگذاری هستند که می توانند به این قضیه ورود پیدا کنند و با در اختیار گذاشتن اطلاعات لازم در جهت آگاه سازی کشاورزان از اوضاع بازار و همچنین سیاست های حمایتی هوشمندانه با تمرکز بر محصولات کشاورزی، از ضرر و زیان کشاورزان و مصرف کنندگان در نتیجه نوسان های قیمتی جلوگیری کنند.