به گزارش «تابناک»، مفهوم پادمان هسته‌ای معادل واژه nuclear safeguards است که در اساسنامه آژانس بین المللی انرژی اتمی بکار رفته است. مفهوم پادمان هسته‌ای یعنی نظارت و بازرسی از مواد و موسسات هسته‌ای به منظور اطمینان از کاربرد صلح آمیز آن‌ها.
از زمان تأسیس آژانس بین المللی انرژی اتمی در سال ۱۹۵۷، مقررات پادمان‌های آن به عنوان ابزار ضروری عدم تکثیر هسته‌ای و همکاری صلح‌آمیز هسته‌ای عمل کرده‌است. پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) انعقاد موافقتنامه‌های پادمانی (نظارتی) جامع با آژانس را توسط کشورهای عضو اجباری می‌داند.
کشورهای پیروز جنگ جهانی دوم که قدرت عظیم و تخریبی سلاح هسته‌ای را دریافته بودند و کسب آن را در تقسیم‌بندی قدرت موثر می‌دانستند در صدد گسترش فعالیت برای انتقال این تکنولوژی و انجام تحقیقات برآمدند.
آمریکا به عنوان اولین کشور سازنده بمب اتمی، سعی در حفظ اسرار و انحصار ساخت این سلاح جهت تسلط و ایفای نقش موثر در روابط بین‌الملل و موازنه قدرت پس از پایان جنگ داشت، لذا این کشور ارائه و پیشنهاد سیستم‌هایی را آغاز کرد که هدف آن جلوگیری از اشاعه دانش فنی و مواد مورد نیاز برای ساخت سلاح‌های هسته‌ای بود.
با این زمینه و تاریخچه طراحی و شکل‌گیری اقدامات کنترل و نظارتی تحت عنوان «پادمان» بوجود آمد که تاکنون نیز ادامه دارد، تاریخچه واژه پادمان که در فرهنگ فارسی واژه‌ای جدید است به سال‌های بعد از پایان جنگ جهانی دوم باز می‌گردد.
این دستورالعمل‌ها و اقدامات در ابتدا شکلی ساده‌تر داشت و منحصر به موافقت نامه‌ها و بیانیه‌ها و فاقد عنصر کنترل و بازرسی بود ولی با سرپیچی کشورهایی مانند انگلستان و شوروی سابق از پوشش پادمان، این اقدامات شکل پیچیده‌تری به خود گرفت. در نهایت نیز با مطرح شدن جنبه صلح‌آمیز فعالیت‌های هسته‌ای، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سال ۱۹۵۶ تاسیس گردید و با تصویب معاهده NPT در سال ۱۹۶۸ دستورالعمل‌ها و روش‌های نظارت پادمان قانونمند گسترده‌تر شد.
پادمان امروزه در اصطلاح، مقررات نظارتی آژانس می‌باشد که شامل انواع بازرسی‌ها است. موافقت نامه‌های مختلفی نیز به نام موافقت نامه‌های پادمانی به وسیله آژانس تهیه شده و کشورهای عضو موظف هستند که این موافقت نامه‌ها را امضاء و اجرا کنند.
اصولا پادمان مجموعه اقداماتی است که هدف آن نظارت بر کاربرد و مصرف مواد هسته‌ای ویژه و جلوگیری از انحراف آن به سمت مقاصد غیر صلح آمیز می‌باشد. اقدامات پادمان بر مبنای قراردادهایی که بین کشور‌ها و آژانس منعقد می‌گردد به مرحله اجرا گذارده می‌شود و شامل موارد زیر است:
انجام بازرسی‌های دوره‌ای از نیروگاه‌ها و موسسات هسته‌ای جهت کنترل مقدار سوخت و پسمان ناشی از آن، نظارت بر ورود و خروج مواد هسته‌ای ویژه یا دستگا‌ه‌هایی که حاوی مواد چشمه می‌باشند و اعلام مقادیر آن از طرف کشورهای صادر کننده و وارد کننده به آژانس، اظهار شرح فعالیت‌ها و موجودی مواد هسته‌ای موسسات کشورهای طرف قرارداد با آژانس و...
آژانس برای این منظورمقرراتی را به عنوان «الگو» براساس بند سه معاهده NPT تهیه و تصویب کرده است که کشورهای عضو براساس آن الگو، موافقت نامه‌های پادمانی یا نظارتی را با آژانس منعقد می‌نمایند.
تاکنون سه نوع الگو پادمانی توسط آژانس مورد تصویب قرار گرفته است:
۱. موافقتنامه پادمانی جامع معروف به سند ۱۵۳ (INFICIRC / ۱۵۳) کشور عضو را ملزم می‌کند که سیستم کنترل و شمارش مواد تحت پادمان را ایجاد کند. دولت ایران براساس این «الگو» موافقتنامه نظارتی را در ۱۹ ژوئن ۱۹۷۳ با آژانس منعقد کرد که به سند ۲۱۴ (INFICIRC / ۲۱۴) معروف است.
۲. موافقتنامه پادمانی ۶۶ (INFICIRC / ۶۶). این قرارداد قبل از الحاق هر دولت به NPT در اختیار آژانس قرار دارد که هر عضو جدید در صورت تمایل در چارچوب آن با آژانس قرارداد نظارتی منعقد می‌کند. این موافقتنامه در واقع ناظر بر برخی از موارد خاص بازرسی است و آژانس فقط بر تاسیساتی نظارت خواهد کرد که دولت عضو داوطلبانه خواهان بازرسی از آن می‌شود.
۳. پروتکل الحاقی یا سند۵۴۰ (INFICIRC / ۵۴۰). پروتکل الحاقی نیز یک الگو و نمونه برای موافقتنامه‌های پادمانی یا نظارتی اعضای آژانس است. شورای حکام آژانس، پروتکل الحاقی را به منظور تقویت کارآمدی و بهبودی کارآیی نظام پادمان‌های آژانس در ۱۵ ماه ۱۹۹۷ به تصویب رساند. آژانس از طریق پروتکل الحاقی دسترسی کاملتری به تمام فعالیت‌های مربوط به امور هسته‌ای کشورهای عضو دارد.
آژانس براساس الگوهای ذیل چهار نوع بازرسی از فعالیت هسته‌ای اعضا انجام می‌دهد، که عبارتند از:
۱. بازرسی موقت (AdHoc Inspection)
۲. بازرسی معمولی (Rutine Inspection) آژانس اغلب از این بازرسی بهره گرفته و مراتب را یک هفته پیش از اعزام بازرسان کتبا به اطلاع دولت عضو خواهد رساند.
۳. بازرسی ویژه (Special Inspection) این بازرسی زمانی استفاده می‌شود که آژانس اطلاعات ارائه شده توسط عضو را کافی نداند. البته آژانس می‌تواند برمبنای ماده ۸۱ موافقتنامه و با تصویب شورای حکام بدون نیاز به موافقت دولت بازرسی شونده بازرسی ویژه را انجام دهد.
۴. بازرسی‌های پروتکل الحاقی، در این نوع نظارت نیاز به تصویب شورای حکام نیست و آژانس حق دارد به هر مکانی و هر زمانی که برای نظارت تشخیص داد، دسترسی پیدا کند.
آژانس براساس مکانیزم‌های فوق فعالیت‌های هسته‌ای ۱۴۰ کشور را مورد بازرسی و نظارت قرار می‌دهد. گزارش‌ها تا قبل از سال ۱۹۹۰ سالی یکبار و براساس قرارداد بازرسی جامع، فعالیت‌های هسته‌ای اعضا را مورد نظارت قرار می‌داد که از این سال به بعد به دوبار در سال افزایش یافت.
اهمیت مفهوم پادمان در این است که با درک درست از این مسئله (معرفی وظایف پادمان)، در وهله اول انجام وظایف نظارتی و درک عناصر مرتبط با پادمان که از جمله مسائل مهم در مسئله هسته‌ای می‌باشد، صورت گرفته و در وهله دوم اینکه با این درک کشور‌ها می‌توانند به دنبال تشکیل پادمان‌های ملی باشند، که از این طریق امکان بیشتری در جهت شفاف‌سازی فعالیت‌های هسته‌ای، تامین هر چه بیشتر منافع ملی و خنثی کردن فشار‌ها و تبلیغات سوء ایجاد می‌شود.
یکشنبه سوم اسفندماه سال 1399 و پس از مذاکرات مشترک دستگاه سیاست خارجی ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی طی بیانیه ای مشترک ایران و آژانس تفاهم کردند اجرای پروتکل الحاقی و دسترسی‌های برجامی کامل متوقف شود و صرفا تعهدات پادمانی ایران اجرا می‌شود؛ بنابراین، بر پایه قانون مجلس هیچ دسترسی فراپادمانی به آژانس اعطا نخواهد شد و هیچ گونه بازرسی فراپادمانی نیز انجام نمی‌شود.
منبع: inhnews.ir
