برای رهایی دانشجویان از مقاله‌هایی که غالبا در دنیای تئوری می‌مانند و تقریبا کارایی محسوسی ندارند، چه می‌شود کرد؟
به گزارش «تابناک»، از جمله سوالات پرتکراری و بنیادینی که جامعه دانشگاهی در کشورمان از دیرباز با آن دست به گریبان بوده، چگونگی خلاصی از مسائل محض علمی و پل زدن به حوزه فعالیت و کسب و کار و به زبان دیگر، اتصال دانش به صنعت است. سوالی که مدتی پیش یک ایده برای پاسخ دادن به آن مطرح گردید و برخلاف بسیاری از ایده‌ها و طرح ها، خیلی زود هم به کار بسته شد و حالا به ثمر هم نشسته است.
صحبت درباره «فن‌تز» است؛ طرح حفاظت از دستاورد‌های فناورانه که معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری برای حمایت از ثبت اختراعات و کمک به فرآیند توسعه فناوری، ترویج و تجاری‌سازی پایان‌نامه‌های حوزه فناوری راهبردی ارائه کرد تا دانشجویان و حتی فارغ التحصیلان تشویق شوند که به جای بسیاری از مسائل، تز پایان نامه‌ای را انتخاب کنند که کاربردی است و می‌تواند به یک یا چند نیاز پاسخ دهد.
ایده‌ای که برنامه ریزی اش برای تحقق سه هدف کلی بوده است؛ حفاظت از دستاورد‌های فناورانه دانشجویان، ترویج انجام پایان‌نامه‌ها در حوزه فناوری‌های جهت‌ساز و کمک به توسعه فناوری و تجاری‌سازی پایان‌نامه‌های مستعد. با این ملاحظه که دانش‌آموختگان مقطع ارشد و دکتری حرفه‌ای که از پایان‌نامه و دانشجویان مقطع دکتری تخصصی که از پروپوزال خود دفاع کردند و همچنین پژوهشگران پسادکتری که مقاله‌ای منتشر کرده‌اند، مخاطب فن تز معرفی شدند.
رویدادی که فراخوان نخستین دوره آن در ابتدای شهریورماه امسال اعلام شد و حالا مطابق برنامه اعلام شده، پیش رفته و برندگانش معرفی شده اند و تنها یک فاز نهایی آن باقی مانده که به زودی برگزار خواهد شد و مربوط به عرضه محصولات برگزیده به سرمایه گذاران به منظور عقد قرارداد و تجاری سازی آنهاست.
پروسه‌ای که قطعا بی عیب و اشکال نیست، اما چون یکبار به اجرا در آمده و در حد ایده، حرف و وعده نیست، می‌شود آن را مورد بازبینی قرار داد و ایراداتش را رفع کرد و امیدوار بود که هر سال بهتر از قبل برگزار شود و حتی توسعه آن در دستور کار قرار بگیرد و مثلا شامل پایان نامه‌های کارشناسی ارشد، پیش از دفاع هم بشود.
با این نگاه، بیایید نگاهی بیاندازیم به گفت‌وگوی فرهیختگان با سه برگزیده این رویداد در دو حوزه علوم پزشکی و فنی مهندسی تا بهتر دستمان بیاید که فن تز چه دستاوردی در اواخر دوره نخست برگزاری داشته است:
نانوفیلتر کامپوزیتی و جذب آلاینده افراد سیگاری
رضا رضایی، فارغ‌التحصیل کارشناسی‌ارشد رشته نانوتکنولوژی پزشکی از دانشگاه علوم پزشکی تبریز که مقطع کارشناسی را نیز در رشته مهندسی بهداشت و محیط در دانشگاه علوم پزشکی زنجان گذرانده است، نفر اول رویداد فن‌تز (یا صاحب طرح برتر) شد. رضایی برای توسعه طرح خود به ستاد توسعه فناوری نانو معرفی شد.
او که در حال حاضر در مرکز بهداشت شهرستان نهاوند مشغول به کار است درمورد طرح کاربردی خود گفت: «طرح من یک نانوفیلتر کامپوزیتی بود که جهت جذب و کاهش آلاینده‌های محیطی در محیط‌های بسته طراحی شد. اولویت ما روی جذب آلاینده‌های مربوط به سیگار است که خوشبختانه عملکرد آن در جذب این آلاینده‌ها بسیار مطلوب گزارش شده است.»
رضایی درباره کاربرد این نانوفیلتر عنوان کرد: «نانو فیلتر ما می‌تواند در تمام شاخه‌ها اثرگذار باشد. چیزی که ما در آزمایش خودمان به آن برخوردیم و روی آن پژوهش و آزمایش انجام دادیم بیشتر روی بحث آلاینده‌های آلی معطوف بود که ببینیم چگونه می‌توان آن را ساخت و اینکه آیا می‌تواند در جذب این آلاینده‌ها موفق باشد یا خیر، درخصوص آلاینده‌های معدنی نیز این پژوهش‌ها را انجام دادیم.»
نفر اول رویداد فن‌تز درمورد ایده خود بیان کرد: «ایده این محصول با شغل من مرتبط بود چراکه من همان‌طور که گفتم بازرس مرکز بهداشت هستم و از کارگاه‌ها و کارخانجات و معادن بازدید دارم. همچنین در این اماکن قطعا باید با کارگر‌هایی که مشغول به کار هستند در ارتباط مستقیم باشم، در نتیجه می‌بینیم که چه چیز‌هایی وارد ریه این افراد می‌شود و بعد‌ها برایشان مشکل‌ساز است. نکته دیگر برایم بحث فضا‌های محصور یا خانه‌هایی که افراد سیگاری در آنجا حضور دارند و زندگی می‌کنند، بود؛ چراکه افراد یا خانواده‌ای که با یک فرد سیگاری زندگی می‌کنند یا در معرض این دود قرار می‌گیرند با این آلاینده‌ها در ارتباط هستند و دچار مشکلات جدی می‌شوند. دغدغه ذهنی من بود که چرا باید این افراد آلایندگی ناشی از دود سیگار فرد سیگاری را تحمل کنند و از قبال آن دچار مشکلات ریوی و تنفسی شوند؟ درنهایت این ایده به ذهن من رسید که نانوفیلتری را برای جذب دود سیگار طراحی کنم.»
رضایی با تاکید بر اینکه افراد برای تحصیل و دانشگاه وقت می‌گذارند پس قطعا باید خروجی‌ای داشته باشند، افزود: «به نظر من هیچ خروجی بهتر از این نیست که به محصولی برسیم که بتواند خدمتی را ارائه داده یا مشکلی را از مردم حل کند. به دلیل این تفکر به سمت نگارش پایان‌نامه‌ای رفتم که منتج به محصول شود.» او درمورد آسیب‌های پایان نامه‌های غیرکاربردی گفت: «ما در دانشگاه‌های کشور نیاز به نقشه راه داریم و کمبود این مقوله در دانشگاه‌ها به دست احساس می‌شود. ما از زمانی که وارد دانشگاه می‌شویم، اسم مقاله را زیاد می‌شنویم و تاکیدات بسیار زیادی روی آن می‌شود، اما اسم محصول کمتر می‌آید. یعنی تمام اساتید و تمام کسانی که در دانشگاه هستند بیشتر دنبال مقاله‌اند تا محصول، اما این موضوع چندان برای من اهمیتی نداشت. چیزی که برای من بسیار اهمیت داشت این بود که واقعا به یک محصولی برسم و اثری در جامعه داشته باشد.»
رضایی به ارائه پیشنهاداتی درباره پایان‌نامه‌های کاربردی پرداخت و گفت: «به نظر من دانشجویان نباید خودشان را محدود به محیط‌های دانشگاه کنند و چیزی که به نظر من اهمیت دارد این است که محیط و اطراف خود را ببیند که چه مشکلاتی وجود دارد و جای چه موضوعاتی در کشور خالی است. یعنی آن‌ها باید اول نیاز‌ها را بدانند و بعد از آن در زمینه‌ای که می‌خواهند کاری انجام دهند، قدم بگذارند.» نفر اول رویداد فن‌تز درمورد حمایت‌ها توضیح داد: «در سطح دانشگاه واقعا مورد خاصی را ندیدم و برای برخی از آزمایشگاه‌هایی که برای انجام آزمایش روی فیلتر نیاز داشتم با هزینه شخصی جلو رفتم. با این حال هرچه که در این مرحله از زندگی داریم از اساتید و معلمان خودمان داریم. اما خب به‌صورت کلی جا داشت که دانشگاه پیگیرتر باشد و به فعالیت‌های دانشجویان توجه بیشتری کرده و بتواند سرمایه‌گذاری نیز در این حوزه داشته باشد.»
نانوحامل دارورسان
سلمان عبدالله رمضانی، دانشجوی سال آخر شیمی- دارویی دانشگاه علوم پزشکی مشهد است. او رتبه دوم را در رویداد فن‌تز به دست آورد و برای توسعه طرح خود به ستاد توسعه زیست فناوری و پزشکی دقیق ارجاع داده شد. رمضانی در توضیح محصول نانوحامل دارورسان بیان کرد: «در حوزه داروسازی و پزشکی، یکی از مهمترین بیماری‌های شایع، بیماری سرطان است و علی‌رغم تلاش‌های بسیار زیادی که در درمان این بیماری صورت گرفته است، اما همچنان دارو‌های شیمی‌درمانی دارای عوارض جانبی و مقاومت به درمان هستند که برای حل این مشکلات یکی از رویکرد‌های مهم، استفاده از نانوعامل‌هاست.»
او ادامه داد: «ما در حقیقت در طرح‌مان علاوه‌بر طراحی یک نانوحامل که برای دارورسانی هدفمند دارو‌های شیمی‌درمانی به تومور کاربرد دارد از مولکول‌هایی استفاده کردیم که این مولکول‌ها به‌صورت ذاتی، خاصیت سمی برای تومور سرطانی داشته باشند؛ بنابراین نانوحاملی که طراحی شده، هم خودش دارای سمیت سرطانی است و در کنار سمیت دارویی و شیمی‌درمانی، با دارورسانی هدفمند باعث افزایش تاثیر درمان و کاهش مقاومت دارویی می‌شود.»
رمضانی در مورد ایده طراحی چنین محصولی توضیح داد: «باید گفت که طراحی نانوحامل‌ها در زمینه سرطان کار رایجی است و طرح‌های بسیاری در این زمینه صورت گرفته است، اما هدفمندی چندجانبه درمان می‌تواند به‌عنوان حرکت در مرز‌های دانش در این حوزه باشد و به همین‌خاطر ما سعی کردیم حاملی را طراحی کنیم که هدفمند باشد و اثر بسزایی در دارودرمانی ایجاد کند.»
وی درمورد دلیل اینکه چرا به سراغ پایان‌نامه محصول‌محور رفته، عنوان کرد: «شاید به این دلیل است که مرتبط با رشته تخصصی من بود و در هر صورت ما تعامل بسیار زیادی با بیماران داریم و در حقیقت از مشکلات بیماران به‌واسطه اینکه در رشته داروسازی تحصیل می‌کنم، آگاهی داریم. من به دنبال این بودم تا پژوهشی که انجام می‌دهم صرفا جنبه پژوهشی نداشته باشد و بتواند در موضوع سرطان که خاص و مهم است به کار بیاید و عملکرد مفیدی را علی‌الخصوص برای بیماران ایفا کند.»
دانشجوی تخصص شیمی- دارویی دانشگاه مشهد با تاکید بر اینکه برای هر هدف بزرگ ابتدا باید زیرساخت‌هایی ایجاد شود، درباره پایان‌نامه‌های غیرکاربردی در نظام آموزش عالی افزود: «ایجاد زیرساخت‌ها باعث می‌شود تا دانشجویان بتوانند به سمت اهداف خود قدم بردارند. خوشبختانه در کشور ما این جنبش ایجاد شده که ما از سمت مقاله‌محوری به سمت محصول‌محوری حرکت کنیم و امیدوارم آینده روشنی پیش‌رو داشته باشیم. البته تولید دانش محصول نیز اهمیت دارد و محصول باید دارای پشتوانه علمی باشد.»
او در پایان گفت: «به نظر می‌رسد حمایت‌ها روزبه‌روز در حال افزایش است. امیدواریم به‌زودی به‌صورت عملی نیز این حمایت‌ها خودش را به‌خوبی در عرصه علمی نشان دهد. ممکن است که چالش‌هایی در این حوزه وجود داشته باشد، اما همین که این طرح توانسته است به محصول اولیه برسد هم به لحاظ زمانی و هم به لحاظ انرژی و هزینه‌ها زحمات زیادی کشیده شده و امیدواریم که در ادامه با حمایت‌های بیشتر چالش‌ها و مشکلات از یادمان برود یا جبران شود.»
کیت تشخیص آهن جایگزین دستگاه‌های بیوشیمیایی و جذب اتمی
پردیس‌سادات میرسید، فارغ‌التحصیل مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی در رشته بیوشیمی است. او در جمع برگزیدگان دوم رویداد حضور داشت و جایزه حمایت از فایلینگ PCT (یا معاهده بین‌المللی ثبت اختراع) را دریافت کرد.
میرسید درباره شرکت در رویداد فن‌تز و طرح خود توضیح داد: «در فن‌تز شرکت کردم تا طرحی را توسعه دهم. این طرح در زمینه نانوتکنولوژی بود و کیت تشخیص آهن و فلزات سنگینی را ساختیم و امیدوارم بتوانم آن را توسعه دهم. در آزمایشگاه‌های آنالیز شیمیایی و آزمایشگاه‌های تحقیقاتی می‌توان از این کیت استفاده کرد. کاربرد آن این است که بتواند برخی المنت‌هایی را تشخیص دهد تا بتواند جایگزین دستگاه‌های بیوشیمیایی و دستگاه‌های جذب اتمی در شرکت‌ها و صنایع شود. قطعا استفاده از کیت به جای دستگاه راحت‌تر است و محل کمی را اشغال می‌کند.»
او درباره ایده اولیه طرح کیت تشخیص آهن گفت: «ایده اولیه از سمت دانشگاه و استادراهنما به من داده شد. اما مابقی و تکمیل این طرح با من و استادراهنما بود.»
میرسید با اشاره به اینکه مشتاق به محصول‌محوری پایان‌نامه خود بوده، بیان کرد: «من بر این موضوع تاکید داشتم که حتما تجاری‌سازی برای طرح و محصولم صورت بگیرد تا اگر ثبت اختراع صورت گرفت آن را دانش‌بنیان کنیم. نکته‌ای که درباره عدم رجوع دانشجویان به پایان‌نامه‌های محصول‌محور یا کاربردی وجود دارد این است که راه طولانی و سختی در پیش خواهند داشت. در عمل اگر دانشجویی نخواهد این مسیر را طی کند می‌تواند کمی زودتر از دانشجویانی که به دنبال تولید محصول هستند از دانشگاه فارغ‌التحصیل شود.»
فارغ‌التحصیل مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه شهید‌بهشتی درباره حمایت‌های صورت‌گرفته در راستای انجام این طرح افزود: «آزمایشگاه و مراحل اولیه در همین دانشگاه خودمان انجام شد و مابقی مراحل آن در پژوهشگاه ژنتیک صورت گرفت. با توجه به مسیری که در رسیدن به این محصول طی کردم باید بگویم که خوشبختانه حمایت خوبی از ما صورت گرفت.»
