حضرت فاطمه زهرا که مقامی ویژه نزد پیامبر داشت، تنها دختر ماندگار پس از رحلت آن حضرت بود که زندگی کوتاه ایشان با رویدادهای بزرگ و سرنوشت ساز همراه شد. کوتاه بودن مدت زندگانی آن بانوی بزرگوار و وجود جریان های معارض با اهل بیت سبب شده است، بسیاری از رخدادهای زندگی ایشان، مانند چگونگی و مکان دفن آن حضرت به درستی آشکار نباشد. با وجود اختلاف علمای اهل سنت درباره چگونگی دفن حضرت زهرا، بیشتر آنها بر این باورند که مدفن آن حضرت در قبرستان بقیع، مکانی مشخص دارد، اما شیعیان آن قبر را متعلق به فاطمه بنت اسد میدانند و بر این باورند که مکان قبر آن بانو آشکار نیست. هر دو گروه در این باره، مستندات قابل توجهی ارائه کرده اند.
به گزارش «تابناک»؛ با وجود جایگاه ویژه حضرت فاطمه زهرا در میان مسلمانان و وجود پژوهش های مهم درباره آن حضرت، هم چنان چگونگی دفن و مکان قبر آن حضرت در هاله ای از ابهام قرار دارد و گمانه های مختلفی در این باره طرح شده است. این مقاله با جست وجو و بررسی نخستین منابع تاریخی و روایی به دنبال آشکار کردن این ابهام تاریخی و یا دست کم روشن تر شدن آن است. به نظر میرسد با توجه به ابهام گسترده در میان منابع نخستین، تنها میتوان برخی از احتمالات را در این زمینه تقویت کرد. در مورد محل قبر آن حضرت سه گمان وجود دارد.
قبرستان بقیع
بیشتر اهل سنت، قبرستان بقیع را مدفن آن حضرت میدانند. ابن سعد (د. ٢٣٠ه. ق.) بر این باور است که حضرت فاطمه در خانه عقیل در کنار قبرستان بقیع دفن شده است. [۲۳]مسعودی (د. ٣٤٦ه. ق.) [۲۴]در مروج الذهب به سنگ نوشته‌ای در کنار قبر چهار امام معصوم در قبرستان بقیع اشاره میکند که نام فاطمه بنت رسول در آن درج شده است. [۲۵]هم چنین، ابن جوزی (د. ٥٩٧ه. ق.) اشاره میکند که حضرت فاطمه در بقیع مدفون است و میگوید که این مطلب را شاید از آن جا بتوان متوجه شد که علی بن ابیطالب صورت چهل قبر جدید را در بقیع احداث کرد و، چون مخالفان خواستند قبور جدید را تفحص کنند، آن حضرت با آنها برخورد کرد. [۲۶]اهل سنت بیشتر به بقیع اشاره دارند، اما در مورد محل دقیق قبر با اختلاف عقیده از سوی آنها روبه رو هستیم. برخی از نویسندگان آنها مثل سمهودی (د. ٩١١ه. ق.) به این مطلب اشاره میکنند که نویسندگان اهل سنت، گاهی میگویند که محل دفن فاطمه بنت اسد، مسجد فاطمه [۲۷]سلام الله علی‌ها است [۲۸]و گاهی میگویند که پیکر وی در روحاء و در کنار قبر ابراهیم و عثمان بن مظعون دفن شده است و گاهی میگویند در زاویه خانه عقیل، کنار قبر چهار امام معصوم است و بعضی دیگر میگویند در مقابل کوچه‌ای که به نام کوچه نبیه به خاک سپرده شده است. حتی نقل در بیت و روضه در ضمن روایاتی از طریق اهل سنت آمده است که در منابع آنان از امام باقر و امام صادق نیز نقل گردیده است. [۲۹] وی در ادامه، بقیع را محل قبر معرفی میکند و قبر فاطمه بنت اسد را متعلق به حضرت زهرا میداند. [۳۰] در میان اندیشمندان شیعه، اربلی (د. ٦٩٢ق.) قبرستان بقیع را محل قبر آن حضرت میداند. وی در کشف الغمۀ، عقیده خویش را به تبعیت از کتاب‌های تاریخی اهل سنت میداند و از آنها در این امر پیروی میکند. [۳۱] البته برخی روایات شیعه، نظر اهل سنت را تأیید میکنند. برای مثال، مجلسی (د. ١١١٠ق.) در روایتی نقل میکند که امیرمؤمنان در بقیع، حضرت فاطمه را دفن کرده است، اما او این نظر را نمیپذیرد و فقط روایت آن را بیان میکند. [۳۲] روضه مسجد رسول اکرم
برخی از نویسندگان بر این باور هستند که آن بانو در روضه رسول خدا دفن شده است. طوسی (د. ٤٦٠ق.) قبر حضرت فاطمه را در روضه مبارکه مسجدالنبی میداند.
میداند. [۳۳] او به حدیثی در کافی استناد میکند که از رسول خدا نقل شده است که بین قبر و منبر را روضه مبارکه، معرفی کردند. [۳۴] یکی از مؤیدات این باور این است که امیرالمؤمنین حضرت علی بعد دفن حضرت فاطمه رو به قبر پیامبر نمود و به ایشان و دخترش، سلام کرد و فرمود:
سلام بر توای رسول خدا و بر دخترت که در جوار تو آرمیده است. [۳۵]در کتاب کافی، پیش از سلام دادن امیرالمؤمنین حضرت علی به مخفی کردن قبر هم اشاره میشود. [۳۶] هم چنین، با بررسی منابع اهل سنت این نکته آشکار میشود که در میان ایشان، کسی به این گمان اشاره نمیکند.
بیت فاطمه (س)
برخی بر این باور هستند که حضرت فاطمه در خانه خویش [۳۷]دفن شده است که نشانه‌های فراوانی این سخن را قوت میبخشد. برای مثال، امیرالمؤمنین حضرت علی پس از دفن بدن حضرت فاطمه از جای برخاست و رو به قبر پیامبر فرمود: درود من بر تو باد،ای فرستاده الهی که اکنون دخترت در جوار تو فرود آمده است. [۳۸]هم چنین میدانیم که خانه حضرت فاطمه در مجاورت روضه پیامبر قرار داشت و برخی از علمای شیعه به صراحت، بیت را محل قبر معرفی میکنند که به برخی از آنها اشاره میگردد. صدوق (د. ٣٨٩ق.) بیت را محل قبر میداند و در این باره مینویسد:
برایم ثابت شده که فاطمه سلام الله علی‌ها را در خانه اش به خاک سپرده اند و پس از آن که مسجد را توسعه دادند، قبر آن بانو در مسجد واقع شده است. من سالی که به سفر حج رفتم در مدینه رو به سوی خانه فاطمه کردم و در آن جا زیارت فاطمه را به جای آوردم. [۳۹]طوسی (د. ٤٦٠ق.) در کنار نظریه روضه، بیت را هم محتمل میداند و یادآور میشود که زیارت حضرت فاطمه بهتر است در هر دو مکان خوانده شود و در ادامه بیان خویش، رأی کسانی که قبرستان بقیع را قبول دارند، نمیپذیرد. [۴۰]سید بن طاووس (د. ٦٦٤ق.) با روایتی از امام هادی همین عقیده را تأیید میکند.
او نقل میکند که شخصی [۴۱]به حضرت هادی نامه نوشت و از ایشان درخواست مشخص کردن قبر را داشت. آن حضرت در جواب فرمود: او در کنار جدم رسول خدا مدفون هست. [۴۲]اندیشمندان معاصر، سید محسن امین عاملی (١٣٧٧ه. ق.) در این باره مینویسد:آن حضرت در خانه اش به خاک سپرده شد و این قول به صحت نزدیک‌تر است. [۴۳]در ادامه لازم است به بررسی روایاتی از معصومین درباره قبر بپردازیم که بیت و روضه را محل قبر میدانند. در مورد بیت، دو دسته روایات اصلی وجود دارد. یک روایت که از امام صادق در مورد قبر پرسیده شده است و حضرت پس از این که شخصی ادعا کرد، او در بقیع است، پاسخ دادند که در بیت است. این روایت در قرب الاسناد حمیری وجود دارد [۴۴]و با سندی که حر عاملی [۴۵]بیان میکند، تمامی راویان آن، ثقه و مورد تأیید هستند، پس روایت صحیح و قابل پذیرش است. [۴۶]دسته دوم، روایت‌هایی است که بیت را تأیید میکنند. مثل روایت امام رضا که اشاره دارد قبر مادرشان، حضرت فاطمه در خانه ایشان بود که در زمان بنیامیه، بیت تخری شد و به مسجد اضافه گردید. [۴۷]همین روایت را صدوق (٣٨١ق.) در کتاب عیون با سند کامل مینویسد، [۴۸]، اما با توجه به ضعف سهل بن زیاد، روایت ضعیف حساب میشود.
اندیشمندان بعدی، همین روایت را در کتاب‌های خویش با این سند نقل نموده اند. [۴۹]روایت دوم که صدوق (د. ٣٨٩ق.) نقل میکند، ضعیف است، اما اگر روایت اول را که قرب الاسناد با سند صحیح میآورد، دلیل و این روایت را مؤید قرار دهیم، عقیده قرار داشتن محل دفن در بیت، طبق روایت تقویت میشود. هم چنین، در مورد روایات محل روضه، دو حدیث وجود دارد.
روایت اول، حدیثی است که طوسی (٤٦٠ق.) از رسول خدا نقل میکند و آن را دلیلی برای بودن قبر در روضه میداند و صدوق آن را با سند کامل در دو جا نقل میکند. [۵۰]هم چنین، روایت دومی را که به بودن قبر در روضه اشاره دارد، سید بن طاوس (٦٦٤ق.) از امام هادی نقل میکند. [۵۱]این روایت را ابن شهر اشوب هم بیان میکند. [۵۲]با توجه به صحیح بودن روایات بیت و روضه و با توجه به اضافه شدن بیت به روضه در زمان بنی امیه، میتوان گفت که قبر حضرت فاطمه در همین محدوده قراردارد، اما محل دقیق قبر مخفی است و نمیتوان هیچ مکان مشخصی را نشان داد و به نام قبر معرفی کرد. در نقشه پایین موقعیت روضه و بیت در شهر مدینه مشخص شده است.
محدوده خانه حضرت زهرا اکنون در مسجد قرار دارد و شمال قبر پیامبر است روبه روی باب جبرییل که صدوق هم آدرس میدهد. [۵۳]باتوجه به صحیح بودن هردو دسته روایات روضه و بیت باید بین روایات جمع نمود و گفت که در هر دو مکان که الان یکی شده است، احتمال بودن قبر وجود دارد، اما جای دقیق قبر به هیچ وجه مشخص نیست.
نقد انتساب قبر فاطمه بنت اسد به حضرت زهرا
سمهودی پیرامون قبور در بقیع مینویسد: از قبور واقع در بقیع، قبر فاطمه دختر رسول خدا است و آن در داخل قبه عباس و در کنار قبر فرزندش حسن واقع گردیده؛ زیرا نقل شده است که حسن بن علی به هنگام وفاتش وصیت نمود که مرا در کنار قبر مادرم فاطمه به خاک بسپارید. [۵۴]اگر طرف داران این دیدگاه، دلیلی برای نظریه خود بیان نمیکردند، پذیرش گفتار آنها به عنوان یک تاریخ نگار پذیرفتنی بود، ولی آنان، وصیت حضرت مجتبی را دلیل و مستند خود بیان میکنند که فرمود: اگر از دفن شدن من در کنار جدم مانع گشتند در کنار قبر مادرم، فاطمه به خاکم بسپارید. سایر مورّخان نیز با توجه به نقل این وصیت در کنار بیان عقیده خویش، به همین دلیل توجه میکنند. [۵۵]پاسخ اول به این نظریه این است که برخی از علمای اهل سنت، مثل ابن ابی الحدید (٦٥٦ق.) در وصیت امام مجتبی، برخلاف ادعای سمهودی مطلبی آورده است که اشاره دارد، امام مجتبی فرموده بود که من را در کنار قبر جدم دفن کنید [۵۶]و حرفی از دفن در کنار مادر نیامده است.
پاسخ دوم این که هیچ مورخی قبر عباس، عموی پیامبر اکرم را نزد مدفن فاطمه زهرا نمیداند و قبر عموی پیامبر را در مقبره بنی هاشم، نزد چهار امام معصوم میدانند. طبری، مورخ اهل سنت و ابن سعد هر دو اشاره میکنند که عباس، عموی پیامبر در قبرستان بقیع در مقبره بنی هاشم دفن شده است. [۵۷]از سویی دیگر، برخی از تاریخ نگاران اهل سنت تصریح دارند، قبر عباس کنار فاطمه بنت اسد بوده است که سمهودی هم از آنها است. وی از ابن شبه در این باره نقل میکند:
دفن عباس بن عبدالمطلب عند قبر فاطمۀ بنت اسد بن هاشم فی اول مقابر بنی هاشم التی فی دار عقیل. [۵۸]با این توصیف، دیگر مجالی برای انتساب قبر فاطمه بنت اسد به دختر پیامبر نمیماند. ابن حبان (د. ٣٥٤ه) از محدّثان اهل سنت تصریح میکند که امام حسن در بقیع نزد جده اش، دفن شده است و در این باره مینویسد: دفن بالبقیع عند جدّته فاطمۀ بنت اسد بن هاشم. [۵۹]پاسخ سوم این که مفید (٤١٣ق.) در سه جای کتاب ارشاد تصریح دارد که امام حسن کنار قبر فاطمه بنت اسد در بقیع دفن شده است. [۶۰]پاسخ چهارم این که در کتاب کافی در وصیت امام حسن تصریح میگردد که وداع با رسول خدا و حضرت زهرا انجام شود و سپس او را به بقیع ببرند. [۶۱]پس نتیجه میگیریم که فقط برخی تاریخ نگاران اهل سنت به اشتباه، قبر فاطمه بنت اسد را منسوب به حضرت زهرا میدانند و روشن است که قبر کنار چهار امام معصوم در بقیع، قبر فاطمه بنت اسد است.
خانه حضرت فاطمه در کنار روضه رسول اکرم بود، اما در زمان ولید بن عبدالملک به وسیله عمر بن عبدالعزیز تخریب شد و به روضه مسجد النبی اضافه گردید.
در سال ٨٨ قمری، ولید بن عبدالملک (٨٦-٩٦ق.) به عمر بن عبدالعزیز (د. ١٠١ق.) والی خود در مدینه، دستور داد همه خانه‌های اطراف مسجد النبی را که متعلّق به همسران، اقوام و صحابه رسول خدا بود تخریب کند و به مسجد ضمیمه نماید. او در نامه خود تأکید کرده بود که هر یک از مالکان این خانه ها، با فروش خانه اش موافقت کرد از او خریداری شود و هرکس مخالفت نماید، قیمت خانه پرداخت گردد و بدون رضایت وی ویران شود. [۶۲]حسن مثنی و همسرش، فاطمه بنت الحسین با این دستور مخالفت کردند و از ترک نمودن این حجره امتناع ورزیدند. مأمورین ولید، وارد خانه شدند و در اجرای فرمان ولید، فرش از زیر پای حسن و فاطمه کشیدند. آنان به اجبار این حجره را ترک کردند و به خانه دیگری که متعلق به امیرالمؤمنین حضرت علی بود، منتقل گردیدند. [۶۳]هنگام تخریب این حجره ها، خبیب بن عبدالّله (د. ٨٨ق) [۶۴]به عمر بن عبدالعزیز اعتراض نمود و او دستور داد در روزی سرد بر بدن خبیب، آب بریزند و یک صد تازیانه بزنند که وی در اثر این شکنجه از دنیا رفت. عمر بن عبدالعزیز بعد‌ها از این اقدام خود، اظهار ندامت مینمود و میگفت:ای کاش! خبیب را نمیکشتم. [۶۵]ولید با تخریب این خانه ها، مسجد را توسعه داد و از پادشاه روم جهت بنّایی و زیباسازی آن استمداد نمود و از معمار و کارگران مسیحی استفاده کرد. [۶۶]از متون تاریخی و مشابه آنها معلوم میشود که امیرمؤمنان علاوه بر بیت و حجره کنار مسجد که با تعبیر بیت فاطمه در متون روایی و تاریخی معرفی شده است، منزل دیگری با تعبیر دارعلی در اختیار داشته است که در نزدیکی بقیع قرار گرفته بود.
با توجه به قویتر بودن احتمال این که قبر حضرت فاطمه در بیت یا روضه بوده است، برای توجیه تشییع پیکر مقدس میتوان احتمال داد که مراسم تشییع شبانه از خانه کنار بقیع به سمت بیت فاطمه در کنار مسجد رخ داده است، ولی هیچ مستند تاریخی محکمی بر این مطلب نمیتوان یافت. مگر این که داشتن دو خانه، یکی کنار بقیع در محله بنی هاشم و دیگری بیت فاطمه در کنار مسجد برای امیرمؤمنان اثبات شود که به برخی از این شواهد میپردازیم.
شواهد دار علی در کنار بقیع
ابن نجار (د. ٦٤٣ ق.) درشرح محدوده خانه‌های کنار بقیع از سعید بن جبیر (د. ٩٥ق.) مینویسد: قبر حسن بن علی را در اول کوچه‌ای که در میان خانه نبیه و خانه علی بن ابیطالب قرار دارد، مشاهده نمودم. [۶۷]ابن نجار اشاره به تخریب این منزل میکند. [۶۸]در مورد تخریب بیت فاطمه آمده است که حسن بن حسن و همسرش، فاطمه بنت الحسین، چون مجبور به ترک حجره فاطمه شدند، این حجره را ترک کردند و به دار علی منتقل شدند. [۶۹]هم چنان که مشخص است حجره نزدیک قبر پیامبر همان بیت فاطمه بوده است و با دار علی که کنار بقیع است، فرق میکند.
دار علی، خانه کنار بقیع مانند سایر املاک و باغات، جزئی از صدقات و موقوفات آن حضرت بود که تولیت این خانه را به ترتیب به فرزندان خویش، امام مجتبی و امام حسین سپردند. منابع تاریخی، مانند تاریخ ابن شبه به این امر اشاره میکنند و متن وقف نامه آن حضرت را که در سال ٣٩هجری تنظیم شده بود، نقل میکنند و از جملات این وقف نامه، اشاره به وقف خانه بعد از امیرالمؤمنین به فرزندان ایشان است. [۷۰]در تاریخ طبری و الطبقات الکبری در ذیل محل دفن ابوسفیان بن الحارث، مطلبی نقل شده است که به صراحت درباره خانه امیرالمؤمنین حضرت علی که کنار خانه عقیل در کنار قبرستان بقیع بود، خبر میدهد. [۷۱]ابن شبه (٢٦٢ق.) در این مورد اشاره میکند که حضرت علی دو خانه داشته است. [۷۲]تاریخ نگاران گزارش می‌دهند که امام سجاد در مدینه در منزلی که به او ارث رسیده بود و به امیرالمؤمنین حضرت علی تعلق داشت در حال قدم زدن بود که سنگ نوشته‌ای را مشاهده کرد که کمی از خاک بیرون آمده بود و آن را دوباره مخفی کرد. روی آن سنگ نوشته شده بود: این قبر رمله بنت صخر است. [۷۳]این خانه که این اتفاق در آن ثبت شده است، بیت فاطمه نبوده است؛ چراکه پیش از این گذشت که در سال ٨٨قمری بیت فاطمه تخریب شد و به فضای مسجد اضافه گردید. بنابراین، جریان سنگ نوشته مربوط به خانه دوم در کنار بقیع بوده است. طبری (٣١٠ق.) در نقل وقایع سال ١٤٥قمری و قیام محمد بن عبدالله (د. ١٤٥ق.) به دفن شدن آن حضرت در قبرستان بقیع درکنار منزل حضرت علی اشاره میکند. [۷۴]هم چنین در سه کتاب اهل سنت از یکی از افراد مدینه به نام عبیدالله بن عدی المختار یاد شده است که در زمان پیامبر متولد شده بود و محل دفن او در نزدیکی خانه امیرالمؤمنین حضرت علی در کنار بقیع قرار داشت. [۷۵]امیرالمؤمنین حضرت علی دو خانه داشتند. خانه اول، کنار مسجد پیامبر قرار داشت که حجره مانند و معروف به بیت فاطمه بود. این بیت درکنار حجره‌های همسران پیامبر که رو به مسجد النبی بودند، واقع شده بود. هم چنان که حجره‌های همسران پیامبر در نام گذاری، منسوب به زنان او بوده است، مثل بیت عایشه. طبیعی است که از این حجره با تعبیر بیت فاطمه در متون تاریخی و روایات یاد شود.
همچنین، امیرالمؤمنین حضرت علی خانه دومی نزدیک بقیع، مشهور به دار علی داشتند. این خانه دوم در کنار منزل عقیل قرار داشت و میتوان احتمال داد که مراسم تجهیز و تشییع آن بانوی مکرمه، مربوط به منزل دوم بوده است و از آن جا به سمت منزل اول تشییع شده است و در بیت فاطمه، کنار مسجد دفن شده است؛ چراکه با پذیرفتن بیت فاطمه برای مدفن، دیگر نیازی به تشیع جنازه نبوده است، اما اگر این احتمال را هم نپذیریم، اشکالی بر مراسم تشییع وارد نیست. شاید برای ساختن قبر‌های نمادین و سردرگم نمودن مردم در شناسایی محل اصلی قبر، چنین کاری شده است.
علامت قبر کنار روضه فعلی آیا همان قبر حضرت زهرا است؟
عده‌ای با استناد به برخی معاصرین میخواهند که کنار مرقد شریف پیامبر اکرم در قسمت مقصوره که بیت حضرت فاطمه بوده است و محرابی را که در آن است به عنوان قبر حضرت فاطمه نشان دهند [۷۶]که این پنداشت نادرست به سمهودی (د. ٩١١ق.) استناد میشود. وی در این باره مینویسد: در زمان فعلی، خانه فاطمه در داخل مقصوره و محدوده واقع شده است و دارای محرابی است که در پشت حجره پیامبر قرار گرفته است. [۷۷]مقصوره که قبل از تاریخ نصب شبکه در اطراف بیت فاطمه بوده است، همان دیواری است که در زمان عمر بن عبدالعزیز در قسمت شمالی مرقد شریف نبوی ایجاد شده بود که با نصب شبکه، این دیواره نیز برداشته شده است و هیچ ربطی به محل قبر ندارد.
سمهودی (د. ٩١١ق.) در این باره مینویسد: محرابی که در پشت حجره عایشه قرار دارد در قسمت مقدم این محراب، محلی هست که مردم، آن جا را به عنوان قبر فاطمه میشناسند و برای این نقطه احترام زیادی قائل هستند و از قدم گذاشتن بر این محوطه امتناع میورزند. [۷۸]همان گونه که او اشاره میکند در داخل بیت فاطمه، نقطه مشخصی به عنوان محل قبر آن حضرت شناخته میشده است. با این حال، گروه قابل توجهی این مکان را فاقد اعتبار میدانند و برای این علامت، هیج اعتبار تاریخی قائل نیستند. [۷۹]در مجموع میتوان گفت برخی اندیشمندان اهل سنت بر این باورند که قبر حضرت زهرا مخفی نبوده است و قبر مشهور به فاطمه بنت اسد، همان قبر حضرت زهرا است، اما بیشتر منابع آنها تأکید دارند که مدفن فاطمه بنت اسد در بقیع در کنار قبر چهار امام معصوم و قبر عباس عموی پیامبر قرار دارد.
هم چنین، اندیشمندان شیعه درباره قبر حضرت فاطمه زهرا سه عقیده دارند و بقیع یا روضه نبی اکرم یا بیت فاطمه را مدفن ایشان می‌پندارند. با واکاوی نخستین منابع تاریخی و روایی به نظر میرسد که مدفن آن بانوی بزرگوار در محدوده روضه پیغمبر و در بیت فاطمه قرار دارد.
در زمان کنونی، محل دقیق بیت آشکار نیست؛ چراکه این مکان در گذشته تخریب شده است و به مسجد نبوی اضافه گردیده است. بدین ترتیب از زمان امام رضا به بعد از سوی امامان معصوم، اشاراتی درباره محدوده قبر شده است، اما به طور دقیق، هیچ محلی به عنوان محل دقیق قبر معرفی نشده است.
منابع
[۲۳] ابن سعد، طبقات الکبری، ج ٨، ص ٢٠.
[۲۴] پیرامون او که شیعه یا اهل سنت است، نظراتی داده شده است که برای مطالعه بیشتر به کتاب موسی شبیری زنجانی در جرعه‌ای از دریا، ص ١٤٥مراجعه شود.
[۲۵] مسعودی، مروج الذهب، ج ٣، ص ٢٨٦.
[۲۶] نقل از سمهودی، وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، ج ٣، ص ٩٠٢.
[۲۷] بیت الأحزان کنار قبر شهدای احد.
[۲۸] ابن شبه، تاریخ المدینه، ج ١، ص ١٢٣.
[۲۹] همان، ج ١، ص ١٠٦، ١٠٧.
[۳۰] سمهودی، وفاء الوفا، ج ٣، ص ٩٠٢.
[۳۱] اربلی، کشف الغمۀ، ج ١، ص ٥٠١.
[۳۲] مجلسی، بحار الانوار، ج ٤٣ ص ٢٤٣.
[۳۳] طوسی، امالی، ١٤١٤، ص ١٠٩.
[۳۴] کلینی، کافی، ١٤٠٧، ج ٤، ص ٥٥٤.
[۳۵] فیض الاسلام، نهج البلاغه، ص ٦٥٢، خطبه ١٩٥.
[۳۶] کلینی، کافی، ج ١، ص ٤٥٩.
[۳۷] خانه مشترک او و همسرش.
[۳۸] فیض الاسلام، نهج البلاغه، ص ٦٥٢، خطبه ١٩٥.
[۳۹] صدوق، امالی، ج ٢، ص ٤٦٩.
[۴۰] طوسی، امالی، ص ١٠٩.
[۴۱] ابراهیم بن محمد همدانی، وکیل ناحیه و صحابی امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم السلام.
[۴۲] ابن طاووس، اقبال الاعمال، ج ٢، ص ٦٢٣.
[۴۳] امین عاملی، اعیان الشیعۀ، ج ١، ص ٣٢٢.
[۴۴] حمیری، قرب الاسناد، ص ٣٦٧.
[۴۵] رعاملی، وسایل الشیعه، ج ١٠، ص ٢١١.
[۴۶] بررسی سند حدیث: عبد الله بن جعفر الحمیری، قمی، ثقۀ (طوسی، رجال الطوسی، ص ٤٠٠)؛ محمد بن عیسی بن عبیدبن یقطین بن موسی، جلیل فی (من) أصحابنا، ثقۀ، عین، کثیر الروایۀ (النجاشی، رجال النجاشی، ص ٣٣٣)؛ أحمد بن محمد بن أبی نصرالبزنطی، مولی السکونی (السکون)، ثقۀ، جلیل القدر (طوسی، رجال الطوسی، ص ٣٣٢).
[۴۷] کلینی، کافی، ج ١، ص ٤٦١؛ ج ٢، ص ٤٩٨.
[۴۸] حدثنا أبی و محمد بن الحسن بن أحمد [بن] الولید رضی الله عنهما و أحمد بن محمد بن یحیی العطار و محمد بن علی ماجیلویه و محمد بن موسی بن المتوکل رضی الله عنهم قالوا حدثنا محمد بن یحیی العطار و أحمد بن إدریس جمیعا عن سهل بن زیاد الآدمی عن أحمد بن محمد بن أبی نصر البزنطی قال: سألت أبا الحسن علی بن موسی الرضا ع عن قبر فاطمۀ ع فقال دفنت فی بیت‌ها فلما زادت بنو أمیۀ فی المسجد صارت فی المسجد (صدوق، عیون الاخبار الرضا، ج ١، ص ٣١١).
[۴۹] شیخ طوسی همین روایت را از صدوق نقل میکند در تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، ج ٣، ص ٢٥٦؛ علامه مجلسی، بحار الانوار، ج ٤٣، ص ١٨٥؛ حر عاملی، وسائل الشیعۀ، ج ١٤، ص ٣٦٩.
[۵۰] صدوق (ره): حدثنا محمد بن موسی بن المتوکل رضی الله عنه قال حدثنا علی بن الحسین السعدآبادی عن أحمد بن أبی عبد الله البرقی عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن بعض أصحابنا عن أبی عبد الله ع قال قال رسول الله ص ما بین قبری و منبری روضۀ من ریاض الجنۀ و منبری علی ترعۀ من ترع الجنۀ لأن قبر فاطمۀ ص بین قبره و منبره و قبر‌ها روضۀ من ریاض الجنۀ و إلیه ترعۀ من ترع الجنۀ (صدوق، معانی الأخبار، ص ٢٦٧؛ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ٢، ص ٥٦٨).
[۵۱] هی مع جدّی صلوت اللّه علیه (ابن طاوس، اقبال الاعمال، ص ٦٢٣).
[۵۲] ابن شهرآشوب، المناقب، ج ٣، ص ٣٦٥.
[۵۳] www. hajj. ir، زمان مراجعه ٢٥ آذر ١٣٩٥.
[۵۴] سمهودی، وفاء الوفا، ج ٣، ص ٨٥٦.
[۵۵] نجمی، ر. ک: میقات حج، ١٣٧٣.
[۵۶] ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ١٦، ص ١٤.
[۵۷] ابن سعد، طبقات الکبری، ج ٤، ص ٢٢؛ طبری، تاریخ طبری، ج ١١، ص ٥٠٤.
[۵۸] ابن شبه، تاریخ المدینۀ، ج ١، ص ١٢٧.
[۵۹] سمهودی، وفاء الوفا، ج ٣، ص ٩١٠.
[۶۰] مفید، الارشاد، ج ٢، ص ١٧، ١٥، ١٨.
[۶۱] کلینی، کافی، ج ٣، ٣٥٦.
[۶۲] ذهبی، تاریخ الاسلام و صفات المشاهیر و الاعلام، ج ٦، ص ٢٧.
[۶۳] سمهودی، وفاء الوفا، ج ٢، ص ٤٦٦.
[۶۴] خبیب بن عبدالله بن زبیر از زبیران بوده است.
[۶۵] یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج ٢، ص ٢٤٨؛ ابن عساکر، تاریخ مدینۀ الدمشق، ج ٢٦، ص ٣١٧.
[۶۶] طبری، تاریخ طبری، ج ٦، ص ٤٣٥.
[۶۷] سمهودی، وفاء الوفا، ج ١، ص ٥٤.
[۶۸] همان، ص ٥٤.
[۶۹] فخرجوا منه حتی اتو دار علی نهاراً، همان، ص ٤٦٦.
[۷۰] ابن شبه، تاریخ المدینۀ، ج ١، ص ٢١٩ – ٢٢٩.
[۷۱] و مات أبو سفیان بالمدینۀ بعد أخیه نوفل بن الحارث بأربعۀ أشهر إلا ثلاث عشرة لیلۀ؛ و یقال بل مات سنۀ عشرین و صلی علیه عمر بن الخطاب و قبر فی رکن دار عقیل بن أبی طالب بالبقیع... و کانت داره قریبا من دار عقیل بن أبی طالب و هی الدار التی تدعی دار الکراحی؛ و هی حدیدة دار علی بن أبی طالب (ابن سعد، طبقات الکبری، ج ٤، ص ٤٠؛ طبری، تاریخ طبری، ج ١١، ص ٥٠٣).
[۷۲] واتخذ علی بن ابیطالب بالمدینۀ دارین احدایهما دخلت فی مسجد رسول اللّه صلی الله علیه و آله و هی منزل فاطمۀ بنت رسول اللّه التی تسکن فی‌ها و الأخری دار علی التی بالبقیع و هی بایدی ولد علی علی حوزالصدقۀ (ابن شبه، تاریخ المدینۀ، ج ١، ص ٢٢٩).
[۷۳] عبدالبر، الاستیعاب، ج ٤، ص ١٨٤.
[۷۴] طبری، تاریخ طبری، ج ٧، ص ٦٠١.
[۷۵] ابن سعد، طبقات الکبری، ج ٥، ص ٣٦.
[۷۶] نجمی، میقات حج، ١٣٧٣.
[۷۷] سمهودی، وفاء الوفا، ج ٢، ص ٦٠٤.
[۷۸] همان، ج ٢، ص ٤٦٩.
[۷۹] امین عاملی، اعیان الشیعۀ، ج ١، ص ٣٢٢؛ یدالله مقدسی، بازپژوهشی تاریخ ولادت و شهادت معصومان، ص ١٧٦.
