خرید قسطی یا غیرنقدی، موضوعی است که منحصر به امروز نیست. حتی بسیاری از اقتصادهای پیشرفته نیز سعی می‌کنند با ارائه انواع روش‌های خرید غیرنقدی، میزان تقاضای مشتریان را برای کالاهای خود بیشتر کنند. خرید قسطی، در اقتصادهای تورمی حتی به‌صرفه هم هست. در اقتصادی که نرخ سکه در یک سال دو برابر می‌شود، هر وامی حتی با نرخ سود 50درصدی نیز برای خرید سکه می‌ارزد.
از سوی دیگر خرید قسطی نشان می‌دهد که خانوارها، توانایی خرید نقد در آن لحظه را ندارند و نیازهای خود را با خرید قسطی برآورده می‌کنند. اما سوالی که وجود دارد این است که آیا خرید قسطی همیشه گزینه مناسبی است؟ و همه‌گیری خرید قسطی برای اقتصاد یک کشور چه پیامدی می‌تواند داشته باشد؟
به گزارش تابناک به نقل از تجارت فردا؛ از نظر ادبیات اقتصادی، زیاد شدن خرید قسطی می‌تواند به عنوان نشانه‌ای دوگانه تفسیر شود و تاثیرات آن به شرایط اقتصادی کلی و رفتار مصرف‌کنندگان بستگی دارد. در برخی موارد به دلیل افزایش مصرف و رشد اقتصاد است که نشانه خوبی در اقتصاد محسوب می‌شود. هنگامی که در یک اقتصاد خرید قسطی زیاد می‌شود، مصرف‌کنندگان می‌توانند کالاها و خدماتی را که به‌طور معمول توان خرید نقدی آنها را ندارند، خریداری کنند. این موضوع می‌تواند تقاضا را افزایش داده و به رشد تولید و اقتصاد کمک کند.
خرید قسطی می‌تواند سطح زندگی افراد را بهبود ببخشد و به رفاه اجتماعی کمک کند چرا که به افراد این امکان را می‌دهد تا بدون نیاز به پرداخت نقدی تمام هزینه‌ها، کالاهایی مانند خودرو، لوازم خانگی یا حتی مسکن را خریداری کنند. از طرفی از آنجا که خرید قسطی موجب افزایش تقاضا می‌شود، کسب‌وکارها ممکن است سرمایه‌گذاری بیشتری در تولید و گسترش محصولات و خدمات خود انجام دهند، که می‌تواند به اشتغال‌زایی و افزایش تولید منجر شود.
در سال‌های اخیر در اقتصاد ایران، پلت‌فرهایی ایجاد شده که خرید قسطی را برای مشتریان تسهیل می‌کند. حتی بسیاری از فروشگاه‌های اینترنتی نیز با ایجاد امکان‌های متفاوت، مشتریان را به خرید غیرنقدی تشویق می‌کنند. به نظر می‌رسد امروزه بسیاری از خانوارها، نیمی از حقوق خود یا حتی بیشتر را به پرداخت اقساط اختصاص می‌دهند.
جنبه‌های منفی خرید قسطی
یکی از مهم‌ترین معایب خرید قسطی، افزایش بدهی خانواده‌هاست. اگر خانوارها بیش از توان خود بدهی ایجاد کنند، ممکن است با مشکلات مالی جدی مواجه شوند. در بلندمدت، این وضعیت می‌تواند موجب عدم توانایی در پرداخت بدهی‌ها و افزایش نرخ نکول شود. اگر افراد زیادی به خرید قسطی روی بیاورند، ممکن است سیستم مالی با حجم بالایی از بدهی‌های مصرفی روبه‌رو شود. اگر این بدهی‌ها بازپرداخت نشود، ریسک اعتباری بانک‌ها و موسسه‌های مالی افزایش می‌یابد که می‌تواند به بی‌ثباتی در نظام مالی منجر شود. همچنین وقتی افراد بیشتر از طریق قسط خرید می‌کنند، ممکن است تمایل به پس‌انداز کمتر شود، چرا که بخش بیشتری از درآمدشان صرف بازپرداخت بدهی‌ها می‌شود. کاهش پس‌انداز می‌تواند در بلندمدت به کاهش سرمایه‌گذاری و در نتیجه کاهش رشد اقتصاد منجر شود.
از طرفی در شرایطی که نرخ بهره بالا باشد، خرید قسطی می‌تواند هزینه‌های واقعی خرید را به‌طور قابل توجهی افزایش دهد و در نهایت قدرت خرید واقعی مصرف‌کننده کاهش یابد. با این حال زیاد شدن خرید قسطی می‌تواند در شرایطی که اقتصاد در حال رشد است و نرخ‌های بهره پایین است، یک نشانه مثبت باشد و به تحریک مصرف و رشد اقتصاد کمک کند. اما اگر این وضعیت با افزایش بدهی خانوارها، کاهش پس‌انداز و افزایش نرخ‌های بهره همراه شود، می‌تواند به عنوان یک نشانه منفی تلقی شود و به بی‌ثباتی مالی و اقتصادی منجر شود.
در کشورهایی با اقتصاد تورمی (مانند ایران)، افزایش خرید قسطی می‌تواند نشانه‌ای از کمبود قدرت خرید نقدی مردم باشد. در چنین شرایطی، خرید قسطی اغلب بیانگر این است که خانوارها و مصرف‌کنندگان به دلیل کاهش ارزش پول و در نتیجه کاهش درآمد واقعی خود، توانایی خرید نقدی کالاها و خدمات مورد نیاز را از دست داده‌اند. در ادامه دلایل و پیامدهای این وضعیت بررسی شده است.
دلایل اصلی افزایش خرید قسطی در اقتصاد تورمی
تورم باعث می‌شود که قیمت‌ها سریع‌تر از درآمدها افزایش یابد، به‌ویژه اگر دستمزدها به اندازه نرخ تورم تعدیل نشود. این وضعیت موجب کاهش قدرت خرید واقعی افراد می‌شود و آنها به خرید قسطی روی می‌آورند تا بتوانند نیازهای ضروری یا کالاهای بادوام را تامین کنند. در شرایط تورمی، پس‌انداز کردن پول نقد به دلیل کاهش مداوم ارزش آن به‌صرفه نیست. بنابراین افراد تمایل دارند پول خود را هرچه سریع‌تر خرج کنند یا برای خریدهای ضروری‌تر از تسهیلات قسطی استفاده کنند تا بتوانند از افت ارزش پول خود جلوگیری کنند. در شرایط تورمی، هزینه‌های زندگی به‌ویژه قیمت‌ها برای اقلام اساسی مانند مسکن، غذا و انرژی افزایش می‌یابد. این فشار بر درآمد خانوارها موجب می‌شود آنها برای خرید کالاهای غیرضروری یا حتی ضروری، به گزینه‌های قسطی متوسل شوند. همچنین در اقتصادهای تورمی، نرخ بهره بانکی معمولاً بالاست و دریافت وام نقدی پرهزینه است. بنابراین، مصرف‌کنندگان ترجیح می‌دهند به جای وام‌های سنگین، از طرح‌های قسطی با نرخ بهره پایین‌تر یا شرایط پرداخت آسان‌تر استفاده کنند.
پیامدهای اقتصادی و اجتماعی
یکی از پیامدهای مهم افزایش خرید قسطی در یک اقتصاد تورمی، افزایش سطح بدهی خانوارهاست. وقتی افراد توانایی پرداخت نقدی ندارند، ممکن است برای تامین نیازهای روزمره و کالاهای بادوام به خرید قسطی یا استفاده از کارت‌های اعتباری متوسل شوند. این بدهی‌ها در بلندمدت فشار زیادی بر بودجه خانوارها وارد خواهد کرد. با افزایش نرخ تورم و کاهش درآمد واقعی، بازپرداخت بدهی‌های قسطی ممکن است دشوارتر شود. اگر نرخ بهره نیز بالا باشد، هزینه بازپرداخت قسط‌ها افزایش می‌یابد و خانوارها با خطر نکول و ناتوانی در پرداخت مواجه می‌شوند، که می‌تواند به مشکلات اقتصادی گسترده‌تر بینجامد.
وقتی قدرت خرید نقدی کاهش می‌یابد، تقاضا برای کالاهای غیرضروری (مانند لوازم لوکس یا خدمات تفریحی) کاهش می‌یابد و ممکن است بازارهای مرتبط دچار رکود شوند. در عین حال، مصرف‌کنندگان ترجیح می‌دهند خریدهای قسطی خود را به کالاهای ضروری و بادوام محدود کنند. در شرایط تورم بالا، مردم انتظار دارند قیمت‌ها در آینده بیشتر افزایش یابد. این وضعیت ممکن است موجب شود افراد حتی با وجود مشکلات مالی، به خرید کالاهای بادوام (مانند خودرو یا لوازم خانگی) به صورت قسطی بپردازند تا از مواجهه با افزایش بیشتر قیمت‌ها در آینده جلوگیری کنند. این به نوبه خود می‌تواند به تشدید تورم حاصل از افزایش تقاضا منجر شود. در نتیجه در اقتصادی که با تورم بالا مواجه است، افزایش خرید قسطی عموماً نشانه‌ای از کمبود قدرت خرید نقدی و فشار اقتصادی بر خانوارهاست. این شرایط نشان می‌دهد که مردم به دلیل کاهش ارزش پول و افزایش قیمت‌ها، دیگر نمی‌توانند به‌راحتی خرید نقدی انجام دهند و مجبور به استفاده از تسهیلات قسطی هستند. در حالی که خرید قسطی در کوتاه‌مدت به مردم کمک می‌کند تا نیازهای خود را تامین کنند، در بلندمدت ممکن است به افزایش بدهی‌ها و مشکلات مالی بیشتری منجر شود.
از سر ناچاری یا پولداری؟
این روزها تابلوهای تبلیغاتی با محتوای خرید کالای خانه و کالاهای دیجیتال به صورت قسطی در فروشگاه‌های بزرگ اینترنتی و حضوری، توجه زیادی را به خود جلب کرده است. خرید اقساطی در ایران به یک روش معمول تبدیل شده است، به‌طوری که بسیاری از مردم به دنبال استفاده از این گزینه هستند. یکی از دلایل اصلی این تغییر الگو، وضعیت اقتصادی ناپایدار و نرخ بالای تورم است. با توجه به اینکه نرخ تورم به حدود 30 تا 40 درصد رسیده است، حفظ ارزش پول برای بسیاری از خانوارها دشوار شده و قدرت خرید نقدی آنها به‌شدت کاهش یافته است. در این شرایط، پس‌انداز برای خرید نقدی نه‌تنها سخت بلکه همراه با ریسک به نظر می‌رسد، چرا که ارزش پس‌انداز در برابر تورم به‌سرعت کاهش می‌یابد.
علاوه بر این، شرایط دریافت وام از بانک‌ها به مراتب سخت‌تر شده و این موضوع افراد را به سمت گزینه‌های خرید قسطی سوق داده است. در سال‌های اخیر، در کنار فروشگاه‌های زنجیره‌ای، هایپرمارکت‌ها و مال‌ها، فروشگاه‌های اقساطی نیز به تدریج در حال ظهور هستند. این فروشگاه‌ها برای جذب مشتری ابتدا طرح‌های فروش اقساطی بلندمدت را ارائه کرده و سپس با همکاری بانک‌ها سیستم‌های جدیدی را برای تسهیل خرید اقساطی راه‌اندازی کردند. این سیستم‌ها به‌ویژه به کسانی که امکان استفاده از دسته‌چک را نداشتند کمک کرده است تا بتوانند خریدهای خود را انجام دهند. یکی از اهداف اصلی این فروشگاه‌ها رفع مشکل خرید جهیزیه برای زوج‌های جوان است. در حال حاضر خرید قسطی به‌ویژه در میان خانواده‌هایی که به دنبال تامین جهیزیه برای فرزندان خود هستند، رواج پیدا کرده است. در شرایطی که بسیاری از مردم توانایی خرید نقدی اقلام ضروری را ندارند، این فروشگاه‌ها به عنوان یک راه‌حل برای تامین مایحتاج مردم و کاهش فشار اقتصادی عمل می‌کنند.
فروش اقساطی در ایران، ریشه‌های تاریخی دارد و در گذشته نیز در مغازه‌های محلی و خواربارفروشی‌ها نیز وجود داشته است. بسیاری از دکان‌داران با باز کردن حساب دفتری برای مشتریان، امکان پرداخت تدریجی را فراهم می‌کردند، بنابراین مشتریان می‌توانستند به صورت قسطی مایحتاج خود را تامین کنند. پرداخت قسطی، به نوعی یک راه‌حل سنتی برای حفظ مشتریان و جذب جامعه متقاضی کالا بوده است. به‌طور کلی، رشد خرید قسطی در ایران به عنوان یک پاسخ به چالش‌های اقتصادی و اجتماعی جامعه است. با توجه به شرایط فعلی، این نوع خرید به عنوان یک ابزار مهم برای مدیریت مالی و تامین نیازهای روزمره مردم به شمار می‌رود. فروشگاه‌های اقساطی، با ارائه گزینه‌های انعطاف‌پذیر، به مردم کمک می‌کنند تا از فشار مالی ناشی از تورم بکاهند و نیازهای خود را برآورده کنند.
سنجش خرید قسطی ایرانی‌ها
«دنیای اقتصاد» در سال گذشته یک نظرسنجی درباره خرید اینترنتی انجام داده بود که نتایج آن جالب است. این نظرسنجی سه سوال را مطرح کرده بود. در سوال نخست آمده بود: «آیا در یک سال گذشته تجربه خرید شرایطی (قسطی، اعتباری و دفتری) را در زندگی‌تان داشته‌اید؟» برای این سوال دو گزینه «بله» و «خیر» در نظر گرفته شده بود که 6/51 درصد پاسخ‌دهندگان به این سوال پاسخ مثبت داده‌اند.
در سوال دوم آمده بود: «برای خرید چه کالاهایی به روش خرید قسطی اقدام کرده‌اید؟» برای این سوال سه گزینه طراحی شده بود: «لوازم خانگی و دیجیتال»، «کالاهای روزمره» و «هر دو گزینه». آمارها نشان می‌دهد ۶۳ درصد پاسخ‌دهندگان تنها برای خرید وسایل دیجیتال و لوازم خانگی اقدام به خرید قسطی کرده‌اند. شرایط اقتصادی نابسامان از سویی اما باعث شده است تا برخی از خانواده‌ها و بخشی از جامعه که توان خرید پایینی دارند و امکان تهیه نقدی کالاها را ندارند، برای تهیه کالاهای روزمره خود از جمله مواد غذایی و خوراکی و همچنین پوشاک، اقدام به خرید اقساطی و ایجاد حساب‌های دفتری کنند. بررسی نتایج نظرسنجی همچنین نشان می‌دهد بیش از 5/15 درصد پاسخ‌دهندگان به سمت خرید قسطی مایحتاج اولیه و روزمره رفته‌اند. گزینه سوم نیز انتخاب 5/21 درصد از پاسخ‌دهندگان بود.
بررسی‌ها درباره بازه قیمتی خریدهای اقساطی نشان می‌دهد که ۳۵ درصد پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی انجام‌شده، خریدهای اقساطی خود را در بازه‌های قیمتی کمتر از ۱۰ میلیون تومان انجام داده‌اند. با توجه به استقبال مردم از خرید لوازم خانگی و کالای دیجیتال به صورت اقساطی، آمارها نیز در حوزه خریدهای بالای ۱۰ میلیون تومان به بالا، عددی متفاوت را نشان می‌دهد. به‌طور کلی، 4/37 درصد از خریداران اقساطی، کالاهایی با قیمتی بین ۱۰ تا ۵۰ میلیون تومان و 6/27 درصد خریداران کالاهای اقساطی نیز کالاهایی با قیمت بیش از ۵۰ میلیون تومان تهیه کرده‌اند.
