سفر پزشکیان به باکو نشان تغییر مسیر در سیاست خارجی ایران است/ تهران به دنبال بازتعریف نقش جدید در قفقاز جنوبی

پیوند‌های فرهنگی تاریخی همیشه نقش مهمی در روابط ایران و آذربایجان ایفا کرده‌اند، در حالی که رقابت‌های منطقه‌ای بر این روابط سایه انداخته‌اند.

به گزارش سرویس بین الملل تابناک، اندیشکده «اسپشال اوراسیا» در تحلیلی به بررسی سفر اخیر مسعود پزشکیان رئیس جمهوری اسلامی ایران به جمهوری آذربایجان پرداخته که در ادامه آمده است.

سفر رسمی رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، به جمهوری آذربایجان گامی مهم در جهت احیای روابط دوجانبه میان تهران و باکو پس از سال‌ها تنش بود. این سفر با تمرکز بر تقویت پیوند‌های تاریخی و افزایش همکاری‌ها در حوزه‌های تجارت، انرژی، حمل‌ونقل و فرهنگ صورت گرفت.

اگرچه روابط رو به گسترش جمهوری آذربایجان با اسرائیل و اختلافات مربوط به زیرساخت‌های منطقه‌ای باعث ایجاد تنش‌های ساختاری مداوم شده، اما هر دو دولت با واقع‌گرایی منافع مشترک را در اولویت قرار داده‌اند. امضای چندین توافق‌نامه همکاری، نشان‌دهنده تغییر تدریجی، اما محتاطانه در روابط ایران و آذربایجان در چارچوب یک فضای ژئوپولیتیکی رقابتی است.

نکات کلیدی این سفر عبارتند از: ایران و آذربایجان توافق‌نامه‌هایی جدید در زمینه حمل‌ونقل، تجارت و فرهنگ امضا کردند؛ تنش‌ها بر سر روابط آذربایجان با اسرائیل و حمایت تهران از ارمنستان همچنان پابرجاست و باکو همچنان سیاست خارجی چندجانبه‌ی حساسی را در میان بازیگران منطقه‌ای (ایران، اسرائیل، روسیه و ترکیه) دنبال می‌کند.

پیشینه

در تاریخ ۲۸ آوریل ۲۰۲۵، رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، به‌طور رسمی به باکو سفر کرد و با رئیس‌جمهور آذربایجان، الهام علی‌اف، دیدار نمود. هدف این سفر بهبود روابط تیره‌شده اخیر و افزایش همکاری در زمینه‌های اقتصاد، تجارت، انرژی و حمل‌ونقل بود. در پایان این دیدار رسمی، چندین توافق‌نامه میان طرفین امضا شد، از جمله:

-برنامه مشاوره‌های سیاسی ۲۰۲۵ تا ۲۰۲۷ بین وزارت‌های خارجه ایران و جمهوری آذربایجان

-تفاهم‌نامه همکاری جامع در حوزه حمل‌ونقل برای سال‌های ۲۰۲۵–۲۰۲۶

-تفاهم‌نامه به‌رسمیت شناختن متقابل گواهینامه‌های آموزشی و صلاحیت‌های دریانوردان

-برنامه تبادلات فرهنگی ۲۰۲۵ تا ۲۰۲۸

-تفاهم‌نامه همکاری رسانه‌ای

پیوند‌های فرهنگی تاریخی همیشه نقش مهمی در روابط ایران و آذربایجان ایفا کرده‌اند، در حالی که رقابت‌های منطقه‌ای بر این روابط سایه انداخته‌اند. تنش‌ها میان دو کشور از حمله به سفارت آذربایجان در تهران در سال ۲۰۲۳، همکاری نظامی رو به گسترش آذربایجان با اسرائیل، و اختلافات بر سر کریدور زنگزور نشأت می‌گیرد. ایران این تحولات را تهدیدی برای جایگاه منطقه‌ای خود می‌داند؛ در مقابل، جمهوری آذربایجان، ایران و گروه‌های نیابتی آن را به بی‌ثبات‌سازی متهم می‌کند.

پیشینه قومی پزشکیان و تمرکز او بر تاریخ مشترک ایران و آذربایجان، فرصت‌هایی برای بهبود روابط دیپلماتیک فراهم می‌آورد.

سناریوی ژئوپولیتیکی

سفر پزشکیان به باکو تلاشی از سوی تهران برای بازتعریف جایگاه خود در رقابت‌های فزاینده با اسرائیل و ترکیه در قفقاز جنوبی است. تأکید او بر تمامیت ارضی و حقوق بین‌الملل، ایران را به لحاظ دیپلماتیک با مواضع آذربایجان، به‌ویژه در مورد قره‌باغ، هم‌راستا می‌کند.

حمایت ایران از پروژه‌هایی مانند کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال–جنوب (INSTC) و خطوط ریلی پیشنهادی، نشان‌دهنده رویکردی عمل‌گرایانه در همکاری منطقه‌ای است.

روابط امنیتی مستحکم جمهوری آذربایجان با اسرائیل، که بر مبنای فروش گسترده تسلیحات شکل گرفته، همچنان چالشی راهبردی برای روابط دوجانبه محسوب می‌شود.

مشارکت برنامه‌ریزی‌شده تل‌آویو با باکو، تلاش‌های تهران برای نفوذ در این منطقه استراتژیک را پیچیده‌تر می‌کند. با وجود همکاری‌های اخیر تهران و باکو در پروژه‌های نظامی و زیربنایی، بی‌اعتمادی عمیق، به‌ویژه در حوزه‌های اطلاعاتی و نظامی، مانع از شکل‌گیری یک شراکت راهبردی واقعی است.

اگرچه پزشکیان بر تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان تأکید کرده، جمهوری اسلامی روابط راهبردی خود با ارمنستان را نیز حفظ کرده است؛ شواهد این امر در تجارت دوجانبه و افتتاح مرکز تجاری ایران در ایروان نمایان است.

همچنین، افتتاح کنسولگری ایران در شهر قاپان در استان سیونیک ارمنستان در سال ۲۰۲۲، تلاش تهران برای حفظ نفوذ در مرز‌های جنوبی ارمنستان را نشان می‌دهد.

نتیجه‌گیری

در کوتاه‌مدت، سفر پزشکیان به باکو را می‌توان بازتنظیم تاکتیکی روابط ایران و آذربایجان تلقی کرد؛ تلاشی برای مهار نفوذ فزاینده اسرائیل در قفقاز جنوبی.

تمرکز ایران بر توافق‌های دوجانبه و منافع مشترک مانند انرژی و حمل‌ونقل، حرکتی حساب‌شده برای به‌حاشیه‌راندن اختلافات در مورد روابط جمهوری آذربایجان با اسرائیل و مسئله کریدور زنگزور است. با این حال، شکاف بی‌اعتمادی همچنان پابرجاست؛ به‌ویژه که تهران نگران استفاده احتمالی از خاک جمهوری آذربایجان برای عملیات اطلاعاتی یا نظامی علیه منافعش است.

با توجه به وضعیت کنونی نیرو‌های مورد حمایت ایران در خاورمیانه و چرخش به‌سوی سیاست همسایگی از جمله افغانستان، سفر پزشکیان به باکو می‌تواند نشان‌دهنده تغییر مسیر در سیاست خارجی ایران باشد.

در میان‌مدت، پروژه‌های منطقه‌ای و تحولات امنیتی، آینده روابط ایران و جمهوری آذربایجان را رقم خواهند زد. نگرانی ایران نسبت به کریدور زنگزور که آن را دور زدن خود و تقویت نفوذ منطقه‌ای ترکیه می‌داند، بر تصمیماتش تأثیر خواهد گذاشت.

در مواجهه با شراکت رو‌به‌تقویت آذربایجان، ترکیه و اسرائیل، ممکن است ایران مشارکت خود را در INSTC (با حمایت فدراسیون روسیه) افزایش دهد و ضمن برجسته‌کردن نقش کلیدی خود در لجستیک منطقه، روابط با ارمنستان را نیز تقویت کند.

اگرچه پیشینه قومی پزشکیان و لحن آشتی‌جویانه او ممکن است موقتاً از تنش‌ها بکاهد، اما پویایی‌های ژئوپولیتیکی خاورمیانه و رقابت ایران و اسرائیل ممکن است روابط تهران و باکو را تحت تأثیر قرار دهد. ایران احتمالاً همچنان با احتیاط به تعامل ادامه خواهد داد و از همکاری اقتصادی برای جلب اعتماد بهره خواهد گرفت، در عین حال موضع بازدارنده خود را حفظ خواهد کرد.

بی‌ثباتی ممکن است به‌راحتی بازگردد، به‌ویژه اگر بازیگران منطقه‌ای اقدامات یک‌جانبه‌ای در زمینه زیرساخت یا امنیت انجام دهند که نفوذ منطقه‌ای ایران را تضعیف یا مرز‌های غربی آن (از طریق ارمنستان) را به خطر اندازد.