تابعیت یا ملیت واژه‌ای است که برای اشاره به نوعی رابطه سیاسی، معنوی یا حقوقی بین یک شخص و ملت یا دولتی معین استفاده می‌شود. تابعیت یک مفهوم حقوقی و بین‌المللی است که در یکی دو قرن اخیر مورد توجه زیادی قرار گرفته است. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل ۴۱ به صراحت گفته شده است: تابعیت کشور ایران حق مسلم هر فرد ایرانی است و دولت نمی‌تواند از هیچ ایرانی سلب تابعیت کند، مگر به درخواست خود او یا در صورتی که به تابعیت کشور دیگری درآید.
در اصل ۴۲ هم بیان شده است: اتباع خارجه می‌توانند در حدود قوانین به تابعیت ایران درآیند و سلب تابعیت این گونه اشخاص، در صورتی ممکن است که دولت دیگری تابعیت آن‌ها را بپذیرد یا خود آن‌ها درخواست کنند.
به گزارش «تابناک»، در بیشتر کشور‌های دنیا معمولاً اعطای تابعیت اصلی مبتنی بر دو سیستم است: ۱. سیستم خون. ۲. سیستم خاک. به زبان خیلی ساده در سیستم خون، اعطای تابعیت بر اساس تابعیت والدین آن فرد انجام می‌شود؛ یعنی اگر فردی پدر یا مادرش ایرانی باشد، تابعیت ایران را می‌گیرد، چو در ایران سیستم خون حاکم است و کشور‌هایی مثل: ترکیه، ارمنستان، آلمان، ایتالیا، لهستان و... مبتنی بر سیستم خون هستند و در سیستم خاک اعطای تابعیت بر اساس محل تولد آن فرد داده می‌شود؛ یعنی هر کجا که آن فرد متولد شود، تابعیت همان کشور را می‌گیرد و کشور‌هایی مثل: کانادا، امریکا، مکزیک، برزیل و... مبتنی بر سیستم خاک هستند.
نکته مهم در خصوص بحث تابعیت این است که بین تابعیت و اقامت تفاوت زیادی وجود دارد. اقامت در لغت به معنای سکونت کردن و منزل است و تابعیت در لغت به معنای پیرو بودن است و تبعه شخصی است که عضو جمعیت اصلی یک دولت باشد. به طور کلی با گرفتن تابعیت، اقامت هم به‌دست می‌آید، اما صرف داشتن اقامت به معنی داشتن یا کسب تابعیت نیست. یکی از تفاوت‌های مهم تابعیت و اقامت این است که اصولاً در حقوق بین‌الملل تابعیت قابلیت اسقاط ندارد؛ البته هستند کشور‌هایی که استثنا بر این اصل دارند، ولی در مقابل در مورد اقامت این امکان وجود دارد که شخص به عنوان یک عنصر نامطلوب شناخته شود یا در صورتی که مرتکب جرمی شود یا به دلایل قانونی دیگر اقامت از آن فرد سلب می‌شود.
در قانون مدنی ایران از ماده ۹۷۵ تا ماده ۹۹۱ درباره تابعیت اشخاص حقیقی مطالبی گفته شده است، ولی در مورد تابعیت اشخاص حقوقی تا حدودی قانونگذار ما سکوت کرده است، اما با این حال در خصوص تابعیت اشخاص حقوقی مثل شرکت‌ها باید گفت تابعیت مملکتی را دارند که اقامتگاه آن‌ها در آن کشور باشد، در قانون تجارت ما گفته شده که منظور از اقامتگاه جایی است که محل اداره شرکت در آنجا قرار دارد، بنابراین شخص حقوقی تابعیت کشوری را دارد که محل اداره آن در آن کشور باشد و اشیایی همچون هواپیما‌ها و کشتی‌ها تابعیت کشوری را دارند که با پرچم آن حرکت می‌کنند و قوانین و مقررات آن کشور بر آن‌ها اعمال می‌گردد.
مطابق با ماده ۹۷۶ قانون مدنی افراد فوق تبعه ایران محسوب می‌شوند؛
۱. تمامی ساکنین ایران به استثنای اشخاصی که تبعیت خارجی آن‌ها مسلم باشد. تبعیت خارجی کسانی مسلم است که مدارک تابعیت آن‌ها مورد اعتراض دولت ایران نباشد.
۲. کسانی که پدر آن‌ها ایرانی است اعم از اینکه در ایران یا در خارج متولد شده باشند.
۳. کسانی که در ایران متولد شده و پدر و مادر آنان غیرمعلوم باشند.
۴. کسانی که در ایران از پدر و مادر خارجی که یکی از آن‌ها در ایران متولد شده به وجود آمده‌اند.
۵. کسانی که در ایران از پدری که تبعه خارجه است به وجود آمده و بلافاصله پس از رسیدن به ۱۸ سال تمام، دست کم یک سال دیگر در ایران اقامت کرده باشند، والا قبول شدن آن‌ها به تابعیت ایران طبق مقرراتی خواهد بود که مطابق قانون برای تحصیل تابعیت ایران مقرر است.
۶. هر زن تبعه خارجی که شوهر ایرانی اختیار کند.
۷. هر تبعه خارجی که تابعیت ایران را تحصیل کرده باشد. در تبصره همین ماده قانونگذار ما می‌گوید: اطفال متولد از نمایندگان سیاسی و کنسولی خارجه مشمول فقره ۴ و ۵ نخواهند بود.
قانونگذار ما در ماده ۹۷۹ قانون مدنی در خصوص افرادی که می‌خواهند تابعیت ایرانی بگیرند، می‌گوید: اشخاصی که دارای شرایط ذیل باشند می‌توانند تابعیت ایران را تحصیل کنند: ۱. به سن ۱۸ سال تمام رسیده باشند. ۲. پنج سال اعم از متوالی یا متناوب در ایران ساکن بوده باشند. ۳. فراری از خدمت نظامی نباشند. ۴. در هیچ مملکتی به جنحه مهم یا جنایت غیرسیاسی محکوم نشده باشند. در مورد فقره دوم این ماده مدت اقامت در خارجه برای خدمت دولت ایران در حکم اقامت در خاک ایران است.
مطابق با قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی مصوب ۱۳۹۸ قانونگذار ما بیان می‌کند: فرزندان حاصل از ازدواج شرعی زنان ایرانی با مردان غیرایرانی که قبل یا بعد از تصویب این قانون متولد شده یا می‌شوند، قبل از رسیدن به ۱۸ سال تمام شمسی به درخواست مادر ایرانی در صورت نداشتن مشکل امنیتی (به تشخیص وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی) به تابعیت ایران درمی‌آیند.
تبصره یک این قانون می‌گوید: در صورتی که پدر یا مادر متقاضی در قید حیات نبوده یا در دسترس نباشند، در صورت ابهام در احراز نسب متقاضی، احراز نسب با دادگاه صالح است.
مطابق با تبصره ۲ قانون فوق قانونگذار ما تأکید می‌کند: افراد فاقد تابعیتی که خود و حداقل یکی از والدینشان در ایران متولد شده باشند، می‌توانند پس از رسیدن به ۱۸ سال تمام شمسی، تابعیت ایرانی را تقاضا کنند که در صورت نداشتن سوءپیشینه کیفری و نیز نداشتن مشکل امنیتی (به تشخیص وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی) به تابعیت ایران پذیرفته می‌شوند.
در خصوص بحث تابعیت یک نکته مهم دیگر وجود دارد که در مورد تابعیت مضاعف است؛ تابعیت مضاعف یا همان دو پاسپورت داشتن یعنی یک شخص همزمان تابعیت دو یا چند کشور را داشته باشد و به این ترتیب می‌تواند از پاسپورت دو یا چندم خودش استفاده کند. البته باید گفت تابعیت مضاعف ممکن است مشکلاتی را برای شخص چند تابعیتی به وجود بیاورد مثلاً در مورد پرداخت مالیات، خدمت نظام وظیفه، بحث ارث، بحث وصیت و... که ممکن است برای آن شخص مشکلاتی ایجاد شود، گاهی هم دولت‌ها در مورد حمایت سیاسی از این افراد که دارای چند تابعیت هستند دچار اختلافاتی می‌شوند.
مطابق با ماده ۹۸۹ قانون مدنی ما اگر فردی علاوه بر تابعیت ایرانی تابعیت دیگری داشته باشد از نظر قانون ایران تنها تابعیت ایرانی او قبول است و تابعیت یا تابعیت‌های دیگر او از طرف قانون ایران به رسمیت شناخته نمی‌شود.
امیرحسین صفدری
هر کس در هر جای جهان که فارسی می فهمد وحرف می زند باید ایرانی محسوب شود 