سرپرست پایگاه اطلاعات رفاهی ایرانیان وزارت کار، آخرین آمار وضعیت یارانه نقدی و سازوکارهای دهک بندی درآمدی خانوار را تشریح کرد.
به گزارش باشگاه خبرنگاران، مجتبی زری‌باف، سرپرست پایگاه اطلاعات رفاهی ایرانیان وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی پیرامون عملکرد این پایگاه پس از تصمیمات یارانه‌ای هیئت دولت در اردیبهشت و حواشی مرتبط با آن توضیحاتی داد و آخرین آمار از وضعیت یارانه نقدی، مشمولان جدید و جدیدترین سازوکارهای دهک بندی درآمدی خانوار را اعلام کرد.
بر اساس آخرین وضعیت محاسبه مشمولان یارانه در مرداد ۱۴۰۱ توسط پایگاه رفاه ایرانیان، از بین حدود ۸۶ میلیون نفر جمعیت کل کشور، حدود ۲۵ میلیون و ۵۰۰ هزار خانوار معادل ۷۷ میلیون و ۹۰۰ هزار نفر به عنوان مشمول به سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها معرفی شده‌اند (معادل ۸۹٫۹ درصد جمعیت کشور).
مشمولان جدید یارانه چند نفر هستند؟
از این میزان حدود ۸۰۰ هزار خانوار مشمول یارانه ۴۰۰ هزار تومانی و حدود یک میلیون و ۷۰۰ هزار خانوار مشمول یارانه ۳۰۰ هزار تومانی هستند. از بین ۷ میلیون جامانده که شامل انصرافی‌های قدیم، محذوفین قدیم و افرادی است که به هر دلیلی در فروردین ۱۴۰۱ یارانه ۴۵۵۰۰ تومانی دریافت نمی کردند، تعداد کل ثبت‌نامی‌های جدید (پس از اردیبهشت ۱۴۰۱) حدود دومیلیون و ۷۰۰ هزار نفر هستند که حدود یک میلیون و ۶۰۰ هزار نفر از این افراد در جمع مشمولان فعلی حاضر هستند. هم چنین از بین محذوفین جدید یارانه در اردیبهشت سال ۱۴۰۱ حدود ۴ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر اقدام به ثبت اعتراض کردند که در وسع سنجی تیر ماه یک میلیون و ۷۰۰ هزار نفر در جمع مشمولین تیرماه یارانه به سازمان هدفمندسازی یارانه ها معرفی شدند.
تعیین تکلیف واریز معوقات خانوارهای مشمول شده جدید بر عهده سازمان هدفمندی است
برخی افراد جامانده به دلایل مختلف هنوز امکان ثبت‌نام پیدا نکرده‌اند. ثبت‌نام افراد جامانده و انصرافی‌های قبل، توسط سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها و از طریق درگاه my.gov.ir صورت می‌پذیرد. پس از ثبت‌نام، اطلاعات خانوارهای ثبت‌نامی توسط سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها برای پایگاه رفاه ایرانیان ارسال شده و در اولین دور بعدی واریز یارانه، مورد وسع سنجی فوری قرار گرفته و در صورت حضور در دهک‌های ۱ تا ۹، سرپرستان خانوارهای مشمول برای واریز یارانه به سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها معرفی می‌شوند.
تمام امور اجرایی مربوط به واریز یارانه‌ها، ازجمله پرداخت معوقات مشمولین، تعیین تکلیف مبالغ مسدودی در حساب سرپرست خانوار، رفع مشکل واریز مبالغ کمتر از تعداد اعضای خانوار و ... توسط سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها صورت می‌پذیرد.
علت حذف برخی مددجویان نهادهای حمایتی چه بود؟
پایگاه رفاه ایرانیان در هیچ کدام از تصمیمات نهادهای مذکور مبنی بر حذف ارائه خدمات به برخی از افراد تحت پوشش این نهادها، نه در لایه کارشناسی و نه در لایه اجرایی طرف همکاری و مشورت نبوده است.
وسع (دهک) افراد به عنوان اطلاعات تولیدی پایگاه رفاه ایرانیان صرفاً در صورت درخواست در اختیار همه دستگاه‌های اجرایی علاقه‌مند قرار خواهد گرفت و دستگاه‌ها تماماً با اختیار و مسئولیت خود می‌توانند از این اطلاعات استفاده کنند. به‌عبارت‌دیگر، ضمن دفاع از منطق وسع سنجی، تعیین محدوده اقشار دریافت کننده حمایت و اقشار حذف شده، با مشورت پایگاه رفاه نبوده و تصمیم مستقل و مختارانه دستگاه‌هایی اعم از بنیاد شهید و امور ایثارگران، سازمان بهزیستی و ... بوده است.
متأسفانه در موارد معدودی مشاهده شده است که برخی دستگاه‌های اجرایی از دهک اعلامی به عنوان جایگزین تمامی فرایندهای شناسایی و خدمت‌رسانی خود استفاده کرده‌اند و پاسخگویی به متقاضیان خود را به بهانه دهک بندی به پایگاه رفاه ایرانیان ارجاع داده‌اند. بدیهی است دهک افراد به صورت دستی قابل تغییر نیست؛ فلذا ارجاع معدود برخی متقاضیان این نهادها که اکثراً از اقشار خاص و نیازمند حمایت جامعه هستند به یک نهاد دیگر که از اساس از تصمیمات نهاد متولی بی‌اطلاع است اقدام صحیحی به نظر نمی‌رسد.
چه اطلاعاتی در پایگاه رفاه ایرانیان مورد استفاده قرار می‌گیرد؟
پایگاه رفاه ایرانیان در حال حاضر از حدود ۶۰ پایگاه داده کلان کشور بهره می‌گیرد. اطلاعات ساختار خانوار، خودرو، تراکنش‌های بانکی، شرایط اجتماعی، حقوق، بورس، بیماران خاص و معلولین، مجوزهای صنفی، سفرهای خارجی، تسهیلات و سود بانکی و ... ازجمله برخی اطلاعات مستخرج از پایگاه داده‌های کشور موجود در پایگاه رفاه ایرانیان است.
آیا از همه این اطلاعات در آزمون وسع استفاده می‌شود؟
آزمون وسع تاریخچه تخصصی طولانی و پیچیده‌ای در پایگاه رفاه ایرانیان دارد و به عواملی چون تحلیل تئوریک اقتصادی، کیفیت و اشراف داده‌های ورودی، شهود مستخرج از داده‌ها و موارد تخصصی متعدد دیگر وابسته است. برخی اطلاعات پایگاه رفاه هم چون ساختار و بعد خانوار، ارزش خودروی خانوار، خرید کارت خانوار، وضعیت سرپرستی خانوار، وضعیت اشتغال اعضای خانوار، حقوق و دستمزد اعضای خانوار، سود بانکی، عضویت افراد معلول و یا دارای بیماری خاص در خانوار و ... با اثرات مختلف متأثر از اهمیت، کیفیت و بازه زمانی اطلاعات، در آزمون وسع مورد استفاده قرار گرفته است.
برخی موارد دیگر همچون تسهیلات دریافتی خانوار، سفرهای خارجی خانوار، مجوزات صنفی و ... خارج از آزمون وسع و به منظور ارزیابی نتایج وسع سنجی مورد بهره برداری قرار می‌گیرند.
متولی تولید داده‌های موجود در پایگاه رفاه ایرانیان چه نهادی است؟
هر کدام از داده‌های موجود در پایگاه رفاه ایرانیان متولی جداگانه‌ای دارد و پایگاه رفاه هیچ اطلاعاتی را تولید نکرده و صرفاً بهره‌بردار اطلاعات ثبت شده در دستگاه‌های مختلف است. به عنوان مثال اطلاعات ساختار و بعد خانوار توسط سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها، خودرو و سفرهای خارجی توسط فراجا، تراکنش‌های بانکی توسط بانک مرکزی، حقوق و بیمه توسط صندوق‌ها و خزانه و ... تولید شده و در اختیار پایگاه رفاه ایرانیان قرار می‌گیرد.
البته قطعاً پایگاه رفاه در تعامل مستمر با دستگاه‌های مولد و متولی داده ارتقای کیفیت و به‌روزرسانی داده‌های ورودی را پیگیری می‌کند.
آیا دهک دهمی‌ها "مرفه" هستند؟
توجه به مفهوم "دهک" بسیار مهم است. از لحاظ آماری دھک به معنای یک دهم جمعیت کل کشور است و دهک درآمدی بیشتر از آن که یک مفهوم مطلق اقتصادی باشد، یک مفهوم نسبی و جمعیتی است. یعنی دهک ۱۰ لزوماً به معنای قشر مرفه کشور نیست، دهک ۱۰ معادل ۱۰ درصد جمعیتی کشور است که در مجموع و پس از ترکیب آیتم‌های وسع‌سنجی به نسبت مابقی جمعیت کشور بالاتر قرار می‌گیرند.
توزیع وضعیت رفاهی در دهک ۱۰ یکنواخت نیست و تفاوت وضعیت رفاهی در داخل این دهک نیز وجود دارد. هم چنین پایین‌ترین سطح دهک ۱۰ (مثلاً صدک (۹۱) تفاوت وضعیت رفاهی قابل توجهی با افراد حاضر در دهک ۹ (مثلاً صدک ۸۸) ندارد. نکته بسیار مهم این است که دهک ۱۰ از لحاظ جمعیتی همواره ثابت است. یعنی اگر جعیت ایران ۸۵ میلیون نفر باشد جمعیت دهک ۱۰ همواره ۸٫۵ میلیون نفر است (تقریباً معادل جمعیت شب شهر تهران). بنابراین اگر بنا باشد در هر مرحله از وسع‌سنجی افرادی از دهک ۱۰ خارج شوند و به دهک‌های پایین‌تر بروند دقیقاً معادل تعداد همان افراد از دهک‌های پایین‌تر به دهک ۱۰ اضافه می‌شوند.
اگر بنا باشد به شکل دقیق به فلسفه دهک‌بندی عمل شود در هر بار بررسی اعتراضات اگر افراد جدیدی مشمول دریافت یارانه شوند به همان میزان باید مشمولین قبلی یارانه حذف شوند و این یعنی افراد جدیدی به قرار گرفتن در دهک ۱۰ اعتراض خواهند داشت.
چگونه افرادی که قبلاً یارانه ۴۰۰ هزار تومانی می‌گرفتند، اکنون یارانه ۳۰۰ هزار تومانی می‌گیرند؟
مفهوم دهک‌بندی به جمعیت ثابت هر دهک دلالت دارد. بنابراین اگر در هر مرحله از وسع‌سنجی افرادی از دهک‌های بالاتر از سه به زیر آن بیایند ناگزیر افرادی از دهک‌های یک تا سه به دهک‌های بالاتر رفته‌اند.
دهک‌بندی عبارت دقیقی برای وظیفه پایگاه رفاه ایرانیان نیست بلکه عبارت دقیق، وسع‌سنجی است. پس از اجرای فرآیند وسع‌سنجی می‌توان نتیجه آن را در قالب دهک، صدک، هزارک و یا هر ظرف جمعیتی دیگری مورد بهره‌برداری قرار داد. به عبارتی پایگاه رفاه ایرانیان خانوارهای کشور را بر مبنای ترکیب آیتم‌های رفاهی رتبه‌بندی می‌کند.
معیار این روش رتبه‌بندی یا همان چیزی که از آن به اصطلاح به عنوان فرمول آزمون وسع یاد می‌شود، یک مکانیزم پیچیده است. ده‌ها آیتم رفاهی و زمانی در این مکانیزم مؤثر است. در طول سال‌ها، پژوهش‌های متعددی با بهره‌گیری از دانش داده، اقتصاد سنجی و هوش مصنوعی برای طراحی این مکانیزم صورت پذیرفته است و انباشت آنها امروز مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
بنابراین این مکانیزم تک معیاره یا چند معیاره نیست که به عنوان مثال بتوان گفت افرادی که خودروی بالای فلان میلیون تومان یا گردش حساب بالای بهمان میلیون تومان دارند حذف شده‌اند. ممکن است فردی خودرو نداشته باشد اما ده‌ها میلیارد تومان در بورس دارایی داشته باشد و امثالهم. هم چنین این سازوکار یک فرمول ساده ریاضی هم نیست که بتوان با جمع چند عدد معیار، وسع افراد را استخراج کرد.
برای مثال آیا خرید کارتی یک خانوار، با مجموع واریزهای بانکی، با مجموع ارزش خودرویشان، با تعداد افراد حاضر در سن کار خانوار، با حضور یا عدم حضور معلول و بیمار خاص در خانوار و ... از جنس اعداد هم جنس است که بتوان آنها را با یکدیگر جمع کرد؟ بدیهی است که این متغیرها از یک جنس نبوده و قابل جمع‌بندی نیستند و برای طراحی یک شاخص واقع‌نما باید بتوان همه متغیرها را همزمان در نظر گرفت که این امر مکانیزم وسع‌سنجی را تبدیل به یک فرایند پیچیده و کاملاً فنی کرده است که شاید بیان آن برای عموم دشوار باشد.
آیا اطلاعات پایگاه رفاه ایرانیان، چند سال به روز نشده بود؟
تمام اطلاعات موجود در وسع‌سنجی اخیر به‌روزترین اطلاعاتی است که نهادهای مولد و متولی داده در اختیار پایگاه رفاه ایرانیان قرار داده‌اند. به عنوان مثال داده‌های بانکی افراد طبق روال بانک مرکزی به صورت تجمیعی هر شش ماه یکبار در اختیار پایگاه رفاه ایرانیان قرار می‌گیرد.
این اطلاعات حاوی ترکیب مختلفی از داده‌هاست؛ داده‌های واریز، برداشت و مانده حساب بانکی از تجمیع داده‌های اظهاری بانک‌ها محاسبه می‌شوند که بررسی‌ها نشان می‌دهد کیفیت این داده‌ها به دلیل اتکا به خوداظهاری بانک‌ها عالی نیست، فلذا در آزمون وسع از اهمیت پایینی برخوردار هستند. اما برخی دیگر از داده‌ها مانند دیتای شبکه شاپرک از دقت قابل قبولی برخوردارند.
داده‌های خودرو یکی از دقیق‌ترین داده‌های موجود در کشور است و صرفاً اهمال در فک پلاک و یا اعلام خودروی سرقتی و سوءاستفاده‌های معدود منجر به خطا در داده می‌شود. این داده نیز آخرین بار در خرداد ماه ۱۴۰۱ در پایگاه رفاه ایرانیان تجمیع شده است و در شهریور ماه نسخه جدید آن تجمیع خواهد شد.
با وجود آن که پایگاه رفاه ایرانیان مکلف است در بازه‌های زمانی شش ماهه نسبت به تجمیع اطلاعات و وسع سنجی مجدد مبادرت ورزد، اما اراده پایگاه بر همکاری و مشاورت با تمامی دستگاه‌های مولدِ داده به منظور ارسال برخط و همزمان داده‌ها استوار است. علاوه براین، اصول علمی وسع‌سنجی به منظور اجتناب از تغییر رفتارهای استراتژیک از تفصیل ترکیب داده‌ها نهی کرده و سازوکار وسع‌سنجی را محرمانه تلقی می‌کند.
آیا این حجم از اعتراض به معنای عدم دقت پایگاه رفاه ایرانیان نیست؟
ابتدا باید تبیین کرد که لزوماً نمی‌توان از اعتراض، عدم دقت وسع‌سنجی را نتیجه گرفت. اعتراض، عنصر جدایی‌ناپذیر حذف شمولیت بخشی از شهروندان از یک خدمت حمایتی است. همان طور که پیشتر تبیین شد حتی با بررسی و ترتیب اثر اعتراضات همواره افراد ثابتی از یک حمایت باز خواهند ماند، فلذا اعتراض هرگز تمام نمی‌شود و صرفاً از افرادی به افراد دیگر منتقل می‌شود.
بنابراین با هر سازوکار وسع‌سنجی، اعتراض به "حذف" به قوت خود باقی‌است. علی‌الخصوص زمانی که آن حمایت در وضعیت معیشتی خانوار اثرگذار باشد. اعتراضات به حقی نیز وجود دارد که اکثراً ناظر بر عدم صحت برخی اطلاعات ورودی است. برای مثال افرادی معتقدند که اطلاعات ساختار خانوارشان، اطلاعات خودرو، حقوق و ... صحیح نیست. همان طور که پیشتر بیان شد مولد و متولی اطلاعات ورودی وسع سنجی دستگاه‌های اجرایی مربوطه هستند اما در سامانه جدید حمایت (اعتراض) hemayat.mcls.gov.ir وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی برخی از این اطلاعات ورودی در معرض دید سرپرستان خانوار قرار گرفته است.
برای سنجش دقت مکانیزم وسع سنجی پایگاه رفاه ایرانیان باید از آزمون‌های مختلف آماری بهره برد برای مثال یکی از این آزمون‌ها یکنوایی وسع‌سنجی نهایی نسبت به آیتم‌های رفاهی داخل و خارج آزمون وسع است. به بیان ساده‌تر نتیجه نهایی وسع‌سنجی ترکیبی را اگر به عنوان مثال نسبت به تراکنش‌های کارتی خانوار (درون آزمون وسع) و یا تسهیلات دریافتی خانوار (خارج آزمون وسع) بسنجیم نمودار حاصله می‌بایست یکنوا (صعودی) باشد. این یعنی غالب خانوارهایی که در رده بالاتری قرار گرفته‌اند به نسبت خانوارهای پایین‌تر، خرید ماهیانه بیشتری دارند و یا تسهیلات بانکی بیشتری دریافت کرده‌اند.
وسع سنجی پایگاه رفاه در قریب به اتفاق آیتم‌های رفاهی این شاخصه را داشته است. اگر یک کارگر دهک ۱۰ شد لزوماً به معنای خطای وسع سنجی پایگاه رفاه نیست. اولاً باید دید آیا همه آیتم‌های رفاهی آن کارگر نشان از محرومیت اوست و یا صرفاً ذهنیت ابتدایی این است که نباید هیچ کارگر دهک دهی وجود داشته باشد؟ ثانیاً باید دید آیا اطلاعات ثبتی آن کارگر که توسط سایر دستگاه‌های اجرایی تولید و ارائه می‌شود خطای فاحشی دارد یا خیر.
نحوه اصلاح اطلاعات ثبتی اولیه خانوار
متولی اطلاعات ورودی، دستگاه‌های اجرایی مولد آن هستند برای مثال اگر کسی خودرویی را قولنامه‌ای فروخته یا فک پلاک نکرده است باید با مراجعه به مراکز فک پلاک مسئله را حل کند. اطلاعات ساختار خانوار که یکی از پایه‌ای‌ترین اطلاعات وسع سنجی است در صورت نیاز به اصلاح (مواردی از قبیل ازدواج فرزندان، اشتغال فرزندان مجرد، فوت و موالید و حضانت و طلاق و امثالهم) طبق بخشنامه ستاد تنظیم بازار فعلاً توسط سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها اصلاح می‌شود که از طریق پلیس به علاوه ۱۰ یا سامانه‌های اعلامی این سازمان صورت می‌پذیرد.
وزارت رفاه در سامانه جدید حمایت (اعتراض یارانه) hemayat.mcls.gov.ir امکانی را فراهم می‌کند تا سرپرستان خانوار بتوانند با مراجعه به آن برخی آیتم‌های دخیل در وسع سنجی خود را مشاهده کنند و در صورت اعتراض راهنمایی لازم برای اصلاح آن اطلاعات را دریافت کنند. در مورد افرادی که اصطلاحاً کارپرداز هستند و تصور می‌کنند گردش حساب بالای ایشان موجب حذف یارانه‌شان شده است این امکان فراهم شده است که در صورت تفکیک حساب شخصی و تجاری، در وسع سنجی‌های آتی سابقه اطلاعات گردش حساب آنها در نظر گرفته نشود.
مضاف بر اینکه برخلاف تصور عموم گردش حساب (مجموع واریز و برداشت بانکی) از آیتم‌های کم اثر در ساز و کار وسع سنجی است.
پس از ثبت اعتراض و اقدام برای اصلاح اطلاعات ثبتی خانوار و همچنین ارجاع اطلاعات اصلاح شده از دستگاه‌های متولی به پایگاه رفاه ایرانیان، از اطلاعات جدید در وسع سنجی‌های آتی که در بازه‌های زمانی سه یا شش ماهه صورت می‌پذیرد بهره برده خواهد شد.
بهتر نیست به جای فرآیند پیچیده وسع سنجی، چند معیار ساده مشخص کرد؟
اگر بخواهیم "دقت وسع سنجی" را فدای "کاهش اعتراض" کنیم حتماً این پیشنهاد صحیح است. تعیین معیارهای اندک و ساده، بر اساس اکثر پژوهش‌های نوین جهانی اگرچه شفاف هستند و اعتراضی در پی ندارند، اما دقت بسیار پایینی دارند. در این صورت ظاهراً ما برای حل اعتراض یک فرد که شاید به دلیل مجموعه‌ای از عواملی که پیشتر ذکر شد به حق نیز اعتراض داشته باشد، با کاهش عمومی دقت وسع سنجی، موجب پایمال شدن حق میلیون‌ها فرد دیگر خواهیم شد و البته اعتراضی هم وجود نخواهد داشت و تصور می‌شود که همه چیز بر وفق مراد است.
هدف از این برنامه حمایت از سه دهک پایینی جامعه بوده است. در تعیین جامعه هدف از روش‌های مختلفی استفاده شده است. برای مثال در یک حالت ساده زنان مطلقه جوان، کم برخوردار تلقی شده و از آنها حمایت شده است. در حالت دوم با استفاده از یک روش آزمون وسع، افراد کم برخودار شناسایی شده و به آنها کمک شده است. مدل اول بر مبنای گزاره شفاف پرداخت به زنان مطلقه جوان با مدل دوم که بر مبنای ساز و کار ترکیبی وسع سنجی که پیچیده و غیر قابل توضیح و احتمالاً اعتراض برانگیز است قیاس شده است.
اطلاعات خانوار در پایگاه رفاه ایرانیان به‌روز است؟
داده‌های اقتصادی و رفاهی خانوارهای کشور، بی‌انتهاست. در بسیاری از کشورها اشراف داده‌های ثبتی به مرحله تشخیص جزئی‌ترین فعالیت‌های رفاهی و معیشتی رسیده است. اشراف اطلاعاتی در کشور ما نیز در حد قابل قبولی است که رو به گسترش است. البته قطعاً داده‌های مهم اقتصادی‌ای وجود دارند که به دلایلی اعم از عدم ثبت سیستمی داده‌ها توسط دستگاه متولی مولد داده و یا استنکاف دستگاه‌ها از ارائه آن در پایگاه رفاه تجمیع نشده است.
قطعاً پیش از هر فرد یا نهاد دیگری پایگاه رفاه مصرانه و با استفاده از اختیارات متعدد قانونی خود در حال مذاکره و یا مشاوره برای گسترش اشراف اطلاعاتی اقتصادی و رفاهی است. در حوزه به‌روزرسانی داده‌ها بعضاً به شکل دوره‌ای و بعضاً به شکل مستمر و برخط به‌روزرسانی داده‌ها صورت می‌پذیرد. گرچه در این حوزه نیز پایگاه رفاه در تعامل تنگاتنگ با شورای اجرایی دولت الکترونیک و کارگروه تعامل‌پذیری در تلاش است تا هم پایگاه هم سایر دستگاه‌های مولد داده را ملزم به ارائه و دریافت برخط و مستمر اطلاعات کند.
پایگاه رفاه ایرانیان در تلاش است تا با اتخاذ رویکرد تحولی، زمینه‌های حکمرانی هوشمند، داده محور و عادلانه را به شکل چشم‌گیری ایجاد و گسترده کند. همان‌قدر که ناملایمات و مقاومت‌های پیش روی این مسیر مانع این حرکت نیست انتقادات و توصیه‌های کارشناسانه و دلسوزانه متخصصان امر موجب تسریع آن خواهد بود.
