چرا انتقاد به «شرق گرایی» پزشکیان مبنایی ندارد؟/ ردپای آرای ظریف و صالحی در «جهان جدید»

به گزارش خبرنگار بین الملل تابناک، اندیشکده آمریکایی استیمسون در مقاله ای به قلم «جواد حیران نیا» مدیر گروه مطالعات خلیج فارس مرکز مطالعات خاورمیانه ایران به بررسی نگاه مسعود پزشکیان به نظم نوین جهانی پرداخته که در ادامه ترجمه آن آمده است.

مفهوم «نظم نوین جهانی» به رهبری ایالات متحده پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 توسط ایالات متحده رایج شد. مسعود پزشکیان، رئیس جمهور آینده ایران نیز معتقد است نظم جهانی جدیدی در حال ظهور است، نظمی که در آن قدرت و هژمونی ایالات متحده در حال افول است اما همچنان قابل توجه است.

پزشکیان در مقاله اخیر خود در روزنامه انگلیسی زبان تهران تایمز به تشریح دیدگاه های خود درباره نظم جهانی پرداخت. وی در آن از تصمیم ایران برای تقویت روابط با روسیه و چین و همچنین کشورهای همسایه و جنوب جهانی دفاع کرد، اما همچنین گفت که سیاست خارجی دولت او «متوازن» و شامل «تعامل سازنده» با غرب خواهد بود.

وی نوشت: دولت من با ایجاد توازن در روابط با همه کشورها، مطابق با منافع ملی، توسعه اقتصادی و الزامات صلح و امنیت منطقه ای و جهانی، سیاست فرصت محور را دنبال خواهد کرد. بر این اساس، ما از تلاش های صادقانه برای کاهش تنش ها استقبال خواهیم کرد و حسن نیت را با حسن نیت متقابل جواب خواهیم داد.

دیدگاه‌های پزشکیان نسخه کمی ملایم‌تر از دیدگاه‌های آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر انقلاب است که هر رئیس‌جمهوری ایران در مسائل امنیت ملی آنها را مد نظر دارد.

آیت الله خامنه ای نظم بین المللی را مبتنی بر سه محور قدرت جهانی می داند. اولی - نظم لیبرال نهادها و هنجارهای ایجاد شده پس از جنگ جهانی دوم - که در حال تضعیف است زیرا هژمونی آمریکا رو به افول است. محور دوم که متشکل از روسیه و چین که در حال افزایش است. محور سوم با سیاست «نگاه به شرق» با این نظم نوین جهانی رو به رشد به ایران می‌پیوندد و شعار «نه شرقی، نه غربی» را که پس از انقلاب ۱۳۵۷ حاکم بود کنار می‌گذارد.

این چشم انداز امکان کاهش تنش ها با غرب را فراهم می کند، اما «عمدتاً نگاه باید به سمت شرق باشد. نگاه به غرب و اروپا جز ایجاد مشکل و تحقیر برای ما اثری ندارد. ما باید به سمت شرق بنگریم. کشورهایی هستند که می توانند به ما کمک کنند.»

این دیدگاه به شدت در دولت ابراهیم رئیسی منعکس شد. سند موسوم به «تحول» دولت رئیسی شامل تلاش هایی برای حل و فصل مناقشه هسته ای ایران با غرب است اما نه به عنوان بستری برای بهبود روابط با غرب. حتی از آمریکای شمالی به عنوان منطقه ای که ایران می تواند با آن رابطه داشته باشد نام برده نشده است.

به گفته پزشکیان، قدرت از غرب به شرق منتقل شده و نقش آمریکا کاهش یافته است، اما قطب های جدیدی تثبیت نشده است. این دیدگاه منعکس کننده دیدگاه وزیران امور خارجه پیشین محمدجواد ظریف و علی اکبر صالحی، مشاوران کلیدی رئیس جمهور جدید است. ظریف در این خصوص معتقد است که نظم دوقطبی غیر منعطف گذشته از بین رفته و نظام جهانی در مرحله گذار است. ظریف معتقد است که درک نکردن این واقعیت که هنوز نظم جدیدی ایجاد نشده است می تواند برای منافع ملی ایران خطرناک باشد. ظریف می گوید: «برای ایران ضد روس یا ضد آمریکا بودن خطرناک است. زیرا ما باید منافع ملی خود را در اولویت قرار دهیم و سپس مخالفت با سلطه آمریکا را در نظر بگیریم. ظریف می‌افزاید: ایران نباید منتظر ظهور قطب‌های جدید باشد، بلکه هر قدرت بزرگ و مؤثری می‌تواند در یک حوزه خاص ظهور کند.

صالحی، فیزیکدان هسته ای که با ظریف یکی از مذاکره کنندگان کلیدی توافق هسته ای 2015 بود، معتقد است که اگر ایران به روسیه، چین یا آمریکا بچسبد، فاجعه خواهد بود. در عوض ایران باید وسط این مثلث قدرت بایستد.

از آنجا که نظم جدید ماهیت قطبی انعطاف ناپذیری ندارد، از نظر صالحی، نزدیک بودن بیش از حد به یک قدرت نمی تواند منافع ایران را تضمین کند. زیرا به عنوان مثال ماهیت و منطق رقابت چین با آمریکا در همه جا آشتی ناپذیر نیست، بنابراین تنها با نزدیک شدن به چین نمی توان منافع مورد نظر ایران را تامین کرد.

پزشکیان اعلام کرده است که سیاست خارجی دولت او نه ضد شرقی و نه ضد غربی خواهد بود. او توجه ویژه‌ای به جنوب جهانی دارد: «با علم به اینکه صحنه جهانی از الگوهای سنتی فراتر رفته است، دولت من متعهد است که روابط متقابل مفید خود را با بازیگران بین‌المللی نوظهور در جنوب جهان، به خصوص با کشورهای آفریقایی، تقویت نماید. در این راستا، به دنبال ارتقا همکاری‌ها و تقویت مناسبات‌مان خواهیم بود.»

پزشکیان در رابطه با روابط با روسیه و چین می نویسد: چین و روسیه همواره در روزهای سخت دوست و پشتیبان ما بوده‌اند. ما این دوستی را بسیار ارزشمند می‌دانیم.

نقشهٔ راه ۲۵ ساله ایران و چین یک گام مهم در جهت ایجاد یک «شراکت جامع راهبردی» سودمند برای هر دو کشور بود؛ و ما تمایل داریم در آستانه ورود به نظم جدید جهانی، همکاری‌های گسترده‌تری در این مسیر با پکن برقرار سازیم.»

 پزشکیان همچنین به نقش چین در تسهیل عادی سازی روابط ایران و عربستان در سال 2023 اشاره کرد.

رویکرد او به غرب از دو بخش تشکیل شده است. وی در مورد اروپا از رویکرد این کشور در جبران خسارات ناشی از خروج آمریکا از توافق هسته ای به ایران انتقاد می کند اما تمایل خود را برای گفت و گوی سازنده ابراز می کند. او نسبت به ایالات متحده سخت‌تر است و از واشنگتن می‌خواهد رویکرد خود را تغییر دهد و بر تمایل به گفتگو تاکید نمی‌کند. او می گوید احتیاط ایران نتیجه اقدامات ایالات متحده است، مانند خروج از توافق هسته ای و قرار دادن ایران در «محور شرارت» علیرغم همکاری تهران علیه طالبان در افغانستان پس از حملات 11 سپتامبر 2001.

در عین حال، پزشکیان برای تحقق وعده‌های انتخاباتی و برای بهبود اقتصاد ایران باید برای رهایی از تحریم‌های آمریکا و خارج شدن از لیست سیاه گروه ویژه اقدام مالی (FATF)، اقدام کند. روابط با روسیه و چین و عضویت در سازمان همکاری شانگهای، بریکس و اتحادیه اقتصادی اوراسیا نمی تواند تحریم ها را جبران کند.

سیاست «نگاه به شرق» ایران همچنین تضمین نمی کند که روسیه و چین همیشه از ایران در شورای امنیت سازمان ملل حمایت کنند یا از تحریم های یکجانبه ایالات متحده برای سرمایه گذاری در ایران سرپیچی کنند.

به طور کلی سیاست خارجی پزشکیان عمل گرایانه است. این سیاست یادآور سیاست خارجی دولت هاشمی رفسنجانی است که پس از جنگ ایران و عراق در سال های 1980-1988 به دنبال بازسازی ایران بود. پزشکیان همچنین مانند هاشمی رفسنجانی و محمد خاتمی، به دنبال ارائه تصویری سازنده تر از ایران در سطح منطقه و جهان است. رئیس جمهور جدید نیز مانند حسن روحانی، به دنبال رفع تحریم ها است تا زندگی روزمره ایرانیان را بهبود بخشد.