استفاده از ظروف یک بار مصرفی که از مشتقات نفتی تهیه شده‌اند، به دلیل آلودگی‌های زیست‌محیطی، با مخالفت‌هایی روبرو شده است.در کشورهای پیشرفته علاوه بر کنترل تولید محصولات پلاستیکی ضوابط خاصی نیز برای بازیافت و بازگردانی این مواد به چرخه تولید وضع شده است.ظروف یک بار مصرف با پایهٔ گیاهی (سلولوزی) در حال جایگزین شدن با آن است ولی به علت محدودیت های فیزیکی و شیمیایی ظروف سلولوزی این روند بسیار کند و گاهی متوقف شده است.
طی سال‌های اخیر، پلاستیک به دلیل داشتن برخی مزایا نظیر عایق مناسب حرارتی و الکتریکی، سبک بودن، مقاوم بودن در برابر مواد شیمیایی و شکستگی، قابلیت رنگ‌پذیری و عدم قارچ یا کپک زدن بسیار مورد استفاده قرار گرفته است. با وجود چنین مزایایی، مواد موجود در ظروف پلاستیکی خطرات بالقوه‌ای برای سلامت انسان‌ها داشته و موجب ابتلاء به بیماری های مختلف در انسان می‌گردد.
بیسفنول (BPA) چیست؟
بیسفنول یک ترکیب شیمیایی بوده که بیش از ۴۰ سال است در ساخت انواع پلاستیک برای سفت و سخت شدن آن استفاده می‌گردد. این ماده سمی است و موجب بسیاری از ناهنجاری‌های غیرقابل جبران در بدن خواهد شد. برای مثال، این ماده شیمیایی با بروز چاقی و دیابت در ارتباط است. مقدار کمی از این ماده نیز می‌تواند در بدن واکنش ایجاد کرده و بر میزان و عملکرد هورمون‌ها تاثیر منفی گذارد. همچنین، این ماده موجب افزایش میانگین میزان چربی‌ها و تولید هورمون انسولین در بدن می‌شود؛ اگر میزان هورمون انسولین افزایش یابد، بدن در مقابل تاثیرات آن مقاوم شده و در نهایت موجب افزایش وزن و دیابت نوع ۲ خواهد شد. همچنین ماده بیسفنول بر عملکرد لوزالمعده که تولید کننده انسولین است، اثرات منفی دارد.
علاو‌ه‌براین، اگر غلظت بیسفنول زیاد باشد روی کیفیت اسپرم در مردان دارای تأثیر منفی بوده و در زنان نیز احتمال ناباروری را افزایش می‌دهد. افزایش این ماده سمی در بدن مادران باردار نیز خطر بروز نارسایی‌های مادرزادی را در نوزادان افزایش می‌دهد. افزایش سطح این ماده شیمیایی در خون مادر باردار، احتمال نارسایی‌های عصبی– رفتاری را در نوزادان آنها تشدید می‌نماید.
وجود مواد شیمیایی در محصولات پلاستیکی
مارتین واگنر، استاد دپارتمان زیست‌شناسی دانشگاه علوم و فناوری نروژ (NTNU) میگوید: "ما در یک محصول پلاستیکی که برای بسته‌بندی مواد غذایی استفاده می‌شود، به ۹۹۳۶ ماده شیمیایی مختلف برخوردیم."
مارتین واگنر چندین سال است که روی مواد شیمیایی موجود در محصولات پلاستیکی تحقیق می‌کند. او عضو یک گروه تحقیقاتی در NTNU (دانشگاه علم و فناوری نروژ )است که نتایج پژوهش‌های خود را در مجله Environmental Science & Technology منتشر کرده‌اند. مالی مک‌پارتلند و سارا استیونز، دانشجویان دکترای دانشگاه علم و فناوری نروژ، نویسندگان اصلی این مطالعات هستند.
اختلال در سیستم غدد درون ریز
طبق یک مطالعه جدید که در مجله Environmental Science & Technology ( مجله علوم و فناوری زیست محیطی در آمریکا )منتشر شد،بسته‌بندی پلاستیکی مواد غذایی حاوی مواد شیمیایی است که سیستم غدد درون‌ریز را مختل می‌کنند و می‌توانند به داخل مواد غذایی نفوذ کنند، این مواد شیمیایی، زمانی که وارد بدن می‌شوند، می‌توانند اثرات هورمون‌های استروژن و تستوسترون را تقلید یا مختل کنند. سایر مواد شیمیایی کشف شده در بسته‌بندی پلاستیکی به گیرنده‌های شیمیایی متصل می‌شوند که کنترل می‌کنند سلول‌ها چگونه از انرژی استفاده می‌کنند و ممکنست منجر به اختلالات متابولیکی شوند.دانشمندان ۳۶ نوع بسته‌بندی پلاستیکی مواد غذایی و نوشیدنی را در پنج کشور با مصرف بالای پلاستیک یکبار مصرف (ایالات متحده، بریتانیا، آلمان، کره جنوبی و نروژ) تحلیل کردند.
بیشتر پلاستیک‌ها حاوی مواد شیمیایی مختل‌کننده غدد درون‌ریز (EDCs) هستند که با هورمون‌های بدن تداخل می‌کنند. برخی از این مواد مختل‌کننده غدد درون‌ریز، سطح هورمون‌ها را افزایش یا کاهش می‌دهند، در حالی که برخی دیگر عملکرد هورمون‌ها را تقلید یا با تولید طبیعی هورمون‌ها تداخل می‌کنند.
براساس اطلاعات منتشر شده در سایت پاب مد، (توسط مرکز ملی اطلاعات بیوتکنولوژی (NCBI)، در کتابخانه ملی پزشکی ایالات متحده )
این مواد می‌توانند تأثیرات منفی بر چندین هورمون داشته باشند، اما EDCها به ویژه بر استروژن تأثیر مخربی دارند. مواد مختل‌کننده استروژنی مانند بیسفنول آ (BPA) عملکرد استروژن را تقلید می‌کنند و منجر به عدم تعادل هورمونی مانند تسلط استروژنی می‌شوند.
اختلال در عملکرد تیروئید
پرکلرات به عنوان یک عامل آنتی‌استاتیک در بسته‌بندی پلاستیکی که به طور مستقیم با مواد غذایی تماس دارد، استفاده می‌شود. بر اساس تحقیقات مرکز ملی اطلاعات بیولوژیکی آمریکا،پراکلرات با مسدود کردن جذب ید، عملکرد تیروئید را مختل می‌کند. این اختلال باعث کاهش توانایی بدن در تولید هورمون تیروئید شده و بر متابولیسم، رشد، توسعه و بسیاری جنبه‌های دیگر تأثیر می‌گذارد.
افزایش وزن
فتالات‌ها موادی هستند که پلاستیک‌ها را نرم نگه می‌دارند. این مواد در پوشش‌های بسته‌بندی مواد غذایی، محصولات مراقبت شخصی، اسباب‌بازی‌های کودکان، وسایل خانگی و داروهای خوراکی یافت می‌شوند. فتالات‌ها از دو جنبه مشکل‌ساز هستند؛ هم به عنوان مختل‌کننده قوی غدد درون‌ریز عمل می‌کنند و هم به عنوان مواد شیمیایی که باعث چاقی می‌شوند. براساس اطلاعات منتشر شده در سایت پاب مد ،مواد چاق کننده (Obesogens) موادی هستند که با متابولیسم بدن تداخل می‌کنند و موجب افزایش وزن می‌شوند.
ارتباط با سرطان،بیماریهای قلبی،دیابت و ...
سال‌ها پیش، خطرات سلامتی بیسفنول آ (BPA) به طور گسترده شناخته شد. مطالعات BPA را با سرطان، بیماریهای قلبی، دیابت و چندین بیماری مزمن دیگر مرتبط دانستند. برای کاهش نگرانی‌ها، بسیاری از تولیدکنندگان بسته‌بندی‌های خود را تغییر داده و برچسب‌های "فاقد BPA" را روی محصولات خود قرار دادند. مشکل حل شد، درست است؟نه کاملاً. اغلب تولیدکنندگان BPA را با دیگر مواد شیمیایی استروژنی مانند بیسفنول اس (BPS) جایگزین کردند که حتی می‌تواند فعالیت استروژنی بیشتری نسبت به BPA داشته باشد!
پلی‌استایرن، با کد بازیافت شماره ۶، در لیوان‌ها و کاسه‌های پلاستیکی یکبار مصرف و بیشتر ظروف پلاستیکی رنگی استفاده می‌شود. استایروفوم را به یاد می‌آورید؟ همان پلی‌استایرن است.عنصر اصلی آن استایرن است که توسط سازمان جهانی بهداشت (WHO) به عنوان ماده سرطانزا برای انسان شناخته شده است. استایرن همچنین یک مختل‌کننده غدد درون‌ریز شناخته شده است که عملکرد استروژن را تقلید می‌کند و ممکن است به مشکلات تیروئیدی، ناهنجاری‌های قاعدگی و سرطان‌های پستان و پروستات منجر شود.
خطر ابتلاء سرطان کبد
استفاده از ظروف یکبار مصرف خطر ابتلاء به سرطان کبد را افزایش می‌دهد. این ظروف علاوه بر سمی بودن به دلیل آزاد کردن ماده «مونومر استایرن» باعث ایجاد سرطان کبد می‌شوند. در ظروف پلاستیکی یکبار مصرف ماده‌ای سمی بنام دیوکسین آزاد می‌شود که خطر بروز سرطان به خصوص سرطان سینه را در زنان افزایش می‌دهد.
نکاتی که لازم است در زمان استفاده از ظروف پلاستیکی مد نظر قرار دهید شامل:
1- از قرار دادن بطری پلاستیکی آب در فریزر برای انجماد به طور جدی پرهیز نمایید؛ زیرا این کار موجب آزادسازی سم دیوکسین از ظروف پلاستیکی می‌شود.
2- از قرار دادن ورقه‌های پلاستیکی بعنوان پوشش غذا در موقع گرم کردن آن در مایکروویو اجتناب کنید؛ زیرا به راحتی مواد شیمیایی موجود آن به داخل غذا انتقال یافته و سبب آلوده شدن غذا و در نتیجه سرطانزا شدن آن می‌شود.
3- در موقع شست و شوی ظروف پلاستیکی، به هیچ عنوان نباید از مواد شیمیایی قوی استفاده کرد؛ زیرا اگر سطح داخلی یا خارجی این ظروف آسیب دیده و یا خراش پیدا کنند، غیرقابل استفاده خواهند شد و موجب ترشح مواد شیمیایی درون بدنه پلاستیک به غذا می‌شوند.
4– در هنگام انتخاب و استفاده از ظروف پلاستیکی، کدهای درج شده روی آن را مورد توجه قرار دهید.
اگر به دلایلی ناچار هستید از این ظروف استفاده کنید می‌توانید با رعایت نکاتی ضررهای آنها را به حداقل برسانید:
• ظروف پلاستیکی حاوی پلی‌کربنات را که برای نگهداری مواد خوراکی تدارک دیده شده‌اند در مایکروویو قرار ندهید.
• معمولا روی ظروف پلی‌کربناتی که حاوی بیسفنول آ هستند این علامت قید شده است:۷# که بهتر است آنرا به خاطر داشته باشید.
• از بطری‌های شیشه‌ای و یا فاقد بیسفنول آ برای شیردهی به کودکان استفاده کنید.
• زمان تهیه اسباب بازی پلاستیکی برای کودکان دقت کنید که پلاستیک آن فاقد بیسفنول آ بوده و سعی کنید اسباب بازی‌های غیر پلاستیکی بخرید.
• در زمان شستن ظروف پلاستیکی از مواد شیمیایی قوی استفاده نکنید. زیرا اگر سطح داخلی یا خارجی این ظروف آسیب ببینند و خراش پیدا کنند، غیرقابل استفاده خواهد شد، چون موجب ترشح مواد شیمیایی درون بدنه پلاستیک به غذا می‌شود. از طرفی محیط زیست نیز در امان نخواهد بود.
✓ علت اصلی مخالفت با ظروف پلاستیکی به دلیل آسیب و ضررهایی است که به سلامتی انسان وارد می‌کند. البته محیط زیست نیز از این محصولات دست ساز انسان آسیب زیادی می‌بینند که نباید نادیده گرفته شود، زیرا به مخاطره افتادن محیط زیست به معنای به مخاطره انداختن سلامتی و زندگی انسان ها نیز می‌باشد.
استفاده از ظروف یکبار مصرف پلاستیکی که باعث دفع زباله‌های ظروف پلاستیکی و انباشت آنها در طبیعت و محیط زیست می‌شود، به مرور منابع آبی و خاکی، دریاها، رودخانه‌ها و حیات جانداران و گیاهان را تهدید می‌کند. زیرا تجزیه این ظروف در طبیعت ۲۰۰ تا ۵۰۰ سال طول می‌کشد و مواد مضر تشکیل دهنده آنها دوباره وارد آب یا خاک شده، به سیکل مواد غذایی برگشته و اثرات منفی بر سلامت مواد غذایی می‌گذارد.
✓ بهترین جایگزین‌های مناسب برای ظروف پلاستیکی استفاده از انواع گیاهی، مقوایی و اسفنجی است. هرچند تعدادی از متخصصان معتقدند ظروف گیاهی هم مضراتی دارند و چندان مناسب نیستند اما به هر حال اثرات منفی کمتری به نسبت همتایان پلاستیکی شان دارند.
