تابناک بررسی می کند:
تحولات سودان
ریشه‌های بحران کنونی سودان به سیاست های استعماری بریتانیا در قرن ۱۹ بازمی‌گردد که با تقویت شکاف های قومی بین شمال عرب نشین و جنوب سیاهپوست، بنیانگذار سیستم حکمرانی دوپاره شد. پس از استقلال ۱۹۵۶، حکومت های متوالی در خارطوم نتوانستند مدل حکمرانی فراگیر ایجاد کنند، به گونه‌ای که طی ۶۸ سال گذشته، سودان تنها ۱۱ سال صلح نسبی را تجربه کرده است.
کد خبر: ۱۲۹۵۵۹۴
| ۰۳ فروردين ۱۴۰۴ - ۲۱:۳۰ 23 March 2025
| 832 بازدید
به گزارش سرویس سیاسی تابناک ، سودان، واقع در شمال شرقی آفریقا، به دلیل موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیکی خود یکی از کشور‌های کلیدی در قاره آفریقا و منطقه خاورمیانه محسوب میشود. این کشور با مساحتی حدود ۱.۸۸ میلیون کیلومتر مربع، سومین کشور بزرگ آفریقا و اتحادیه عرب است. سودان از شمال با مصر، از شمال غربی با لیبی، از غرب با چاد، از جنوب غربی با آفریقای مرکزی، از جنوب با سودان جنوبی، از جنوب شرقی با اتیوپی و اریتره، و از شرق به دریای سرخ هم‌مرز است. این موقعیت، سودان را به پل ارتباطی بین آفریقای شمالی، شاخ آفریقا، و خاورمیانه تبدیل کرده است.
دریای سرخ و بندر پورت سودان:
دسترسی سودان به دریای سرخ از طریق بندر پورت سودان، آن را به یک نقطه استراتژیک برای تجارت بین‌المللی و مسیر‌های کشتیرانی تبدیل کرده است. این بندر همچنین در نزدیکی عربستان سعودی قرار دارد که اهمیت ژئواستراتژیک آن را افزایش میدهد.
پورت سودان به عنوان تنها بندر دریایی سودان، نقش حیاتی در اتصال کشور‌های بدون ساحل مانند چاد، جمهوری آفریقای مرکزی و جنوب سودان به آب‌های آزاد ایفا میکند. این بندر با دسترسی مستقیم به دریای سرخ، تنها مسیر ترانزیت کالا برای این کشور‌ها محسوب میشود. موقعیت جغرافیایی پورت سودان در تنگه باب المندب—که ۹٪ از تجارت دریایی جهانی از طریق آن عبور میکند—آن را به نقطه کلیدی در معادلات اقتصادی و امنیتی جهان تبدیل کرده است.
ترانزیت از طریق باب المندب به این معنی است که بخشی از این حجم عظیم تجارت جهانی (حداقل ۱۰٪ از کل ترانزیت باب المندب) از طریق پورت سودان جابجا میشود. این شامل کالا‌هایی مانند نفت، مواد معدنی، محصولات کشاورزی و کالا‌های صنعتی است. برای مثال، چاد که فاقد دسترسی به دریا است، ۹۰٪ صادرات نفت خود را از طریق پورت سودان به بازار‌های جهانی ارسال میکند. جمهوری آفریقای مرکزی نیز برای صادرات الماس و مواد معدنی، کاملاً به این بندر وابسته است. این وابستگی، پورت سودان را به شریان حیاتی برای اقتصاد‌های این کشور‌ها تبدیل کرده است.
رقابت قدرت‌های جهانی بر سر کنترل این مسیر، اهمیت پورت سودان را مضاعف کرده است. امارات متحده عربی با سرمایه گذاری ۶ میلیارد دلاری در توسعه زیرساخت‌های این بندر، سعی در تسلط بر ترانزیت کالا‌ها دارد. روسیه نیز با توافق برای احداث پایگاه دریایی در سواکین (نزدیک پورت سودان)، دسترسی خود به دریای سرخ را پس از ۳۰ سال احیا کرده است. چین نیز با مشارکت در توسعه راهآهن پورت سودان به چاد، مسیر ترانزیت را کوتاهتر کرده تا نفوذ خود را در آفریقا گسترش دهد. این رقابت‌ها نشان دهنده اهمیت استراتژیک پورت سودان در معادلات انرژی و تجارت جهانی است.
با این حال، ناپایداری سیاسی و امنیتی سودان، این مسیر را تهدید میکند. جنگ داخلی ۲۰۲۳ بین نیرو‌های مسلح سودان (SAF) و نیرو‌های پشتیبانی سریع (RSF)، به تعطیلی موقت بندر و افزایش هزینه‌های ترانزیت انجامیده است. تهدید‌های تروریستی مانند فعالیت‌های گروه بوکو حرام در چاد، امنیت مسیر‌های زمینی به پورت سودان را نیز به خطر میاندازد. این چالشها، پورت سودان را به میدان نبرد پروکسی قدرت‌های خارجی تبدیل کرده است.
در نهایت، موقعیت پورت سودان نه تنها بر اقتصاد کشور‌های بدون ساحل، بلکه بر امنیت انرژی جهانی و رقابت‌های بین قدرت‌های بزرگ تأثیرگذار است. هرگونه اختلال در این مسیر، میتواند بر قیمت جهانی نفت و ثبات اقتصادی آفریقا تأثیرگذار باشد. بنابراین، پورت سودان به عنوان گرهگاه ژئوپلیتیک در شاخ آفریقا، نقش کلیدی در تعادل قدرت‌های جهانی ایفا میکند.
رود نیل: دو شاخه اصلی رود نیل (نیل سفید و نیل آبی) در سودان جریان دارند و در خارطوم به هم می‌پیوندند. این رودخانه نه تنها برای کشاورزی و دامداری حیاتی است، بلکه سودان را به یک بازیگر مهم در مدیریت منابع آبی منطقه، به‌ویژه در روابط با مصر و اتیوپی، تبدیل کرده است.
همسایگی با کشور‌های تأثیرگذار: نزدیکی به مصر، عربستان سعودی، و اتیوپی، سودان را در مرکز تعاملات سیاسی و نظامی منطقه قرار داده است. همچنین مجاورت با شاخ آفریقا، آن را به یک نقطه حساس در رقابت‌های قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای تبدیل کرده است.
سودان به دلیل این موقعیت، همواره مورد توجه قدرت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای بوده و نقش مهمی در معادلات امنیتی، اقتصادی، و سیاسی آفریقا و خاورمیانه ایفا میکند.
سودان از نظر منابع طبیعی کشوری غنی است، اما این ثروت‌ها اغلب به دلیل ناآرامی‌ها و مدیریت ضعیف به درستی بهره‌برداری نشده‌اند.
گنجینه زیرزمینی: از نفت تا اورانیوم
ذخایر زیرزمینی سودان، این کشور را به الیگارشی منابع در آفریقا تبدیل کرده است. براساس برآورد‌های زمین‌شناسی آمریکا (USGS)، سودان دارای چنین منابعی است:
ذخایر تثبیت‌شده نفت: ۹ میلیارد بشکه (رتبه ۲۷ جهانی)
ذخایر احتمالی اورانیوم: ۱۶۰٫۰۰۰ تن (رتبه ۱۱ جهانی)
ذخایر طلا: ۱۵۵۰ تن (رتبه ۱۸ جهانی)
ذخایر مس: ۴۵ میلیون تن (رتبه ۱۵ جهانی)
صنعت نفت که ۶۵٪ از درآمد‌های ارزی و ۴۵٪ از بودجه دولتی را تأمین میکند، عمدتاً در مناطق مرزی با سودان جنوبی متمرکز است. این تمرکز جغرافیایی، بهانه‌ای تاریخی برای تنش‌های بین شمال و جنوب بوده، به گونه‌ای که جدایی سودان جنوبی در ۲۰۱۱، ۷۵٪ از ذخایر نفت را از سودان منتزع کرد. با این وجود، میادین جدید کشف شده در دارفور و کردفان، امید به احیای جایگاه این کشور در بازار انرژی را زنده نگه داشته است.
اورانیوم به عنوان کالای استراتژیک قرن ۲۱، نقش محوری در روابط خارجی سودان ایفا میکند. معادن کوهینور در دارفور که ذخایر آن تا ۴۰٫۰۰۰ تن برآورد میشود، هدف اصلی همکاری‌های هسته‌ای ایران و سودان از ۲۰۲۲ بوده است. براساس اسناد فاش‌شده سازمان ملل، تهران حداقل ۱۵۰ میلیون دلار در توسعه زیرساخت‌های استخراج اورانیوم سودان سرمایه‌گذاری کرده که شامل احداث ۳ کارخانه غنی‌سازی در نیل آبی و خارطوم است.
طلا: سودان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان طلا در آفریقاست. دارفور و مناطق شمالی کشور دارای معادن طلای غنی هستند که بخش مهمی از اقتصاد غیررسمی را تشکیل می‌دهند.
منابع کشاورزی و دامداری: وجود رود نیل و زمین‌های حاصلخیز، سودان را به یک کشور با پتانسیل کشاورزی بالا تبدیل کرده است. محصولاتی مانند پنبه، کنجد، و صمغ عربی (که سودان بزرگترین صادرکننده آن در جهان است) از جمله منابع مهم هستند. دامداری نیز به دلیل مراتع وسیع، بخش کلیدی اقتصاد است.
معادن دیگر: علاوه بر طلا، سودان دارای ذخایر مس، اورانیوم، و سنگ‌آهن است که هنوز به طور کامل بهره‌برداری نشده‌اند.
با این حال، جنگ‌های داخلی، فساد، و تحریم‌های بین‌المللی مانع از استفاده بهینه از این منابع شده و اقتصاد سودان را شکننده کرده است.
ریشه‌های جنگ داخلی سودان و علل اختلافات
سودان پس از استقلال در سال ۱۹۵۶، بار‌ها شاهد ناآرامی‌های داخلی بوده است. دو جنگ بزرگ شمال و جنوب (۱۹۵۵-۱۹۷۲ و ۱۹۸۳-۲۰۰۵) به جدایی سودان جنوبی در ۲۰۱۱ منجر شد و منطقه دارفور نیز از ۲۰۰۳ درگیر جنگی خونین بود که گروه شبه‌نظامی جنجوید (پیش‌زمینه RSF) را به وجود آورد. اما ریشه‌های مستقیم جنگ کنونی به سقوط عمر البشیر، دیکتاتور سودان، در سال ۲۰۱۹ بازمی‌گردد:
اعتراضات مردمی به دلیل بحران اقتصادی و فساد، البشیر را پس از ۳۰ سال حکومت سرنگون کرد. ارتش و RSF در کودتایی مشترک علیه او عمل کردند و سپس یک شورای حاکمیت انتقالی متشکل از نظامیان و غیرنظامیان تشکیل شد.
البرهان به عنوان رئیس شورای نظامی و حمیدتی به عنوان رهبر RSF، ابتدا متحد بودند. اما اختلاف بر سر قدرت، ثروت (مانند معادن طلا در دارفور) و ادغام RSF در ارتش، شکاف میان آنها را عمیق‌تر کرد.
تلاش برای انتقال قدرت به غیرنظامیان با کودتای مشترک SAF و RSF در اکتبر ۲۰۲۱ ناکام ماند. توافق‌نامه دسامبر ۲۰۲۲ برای تشکیل دولت غیرنظامی نیز به دلیل عدم توافق بر سر زمان‌بندی ادغام RSF به شکست انجامید.
آغاز جنگ (آوریل ۲۰۲۳)
تنش‌ها در اوایل ۲۰۲۳ به اوج رسید. RSF نیرو‌های خود را در خارطوم و دیگر شهر‌ها مستقر کرد و SAF نیز پایگاه‌های خود را تقویت نمود. هر دو طرف یکدیگر را به تحریک متهم کردند.
در ۱۵ آوریل ۲۰۲۳، درگیری‌ها با حمله RSF به پایگاه‌های ارتش در خارطوم، مرووی و دیگر مناطق آغاز شد. SAF در پاسخ، بمباران هوایی علیه مواضع RSF را شروع کرد. این درگیری به سرعت به یک جنگ تمام‌عیار تبدیل شد.
مرحله اولیه (آوریل-ژوئن ۲۰۲۳): RSF در خارطوم و دارفور دست بالا را داشت و بخش‌هایی از پایتخت را تصرف کرد. SAF با حملات هوایی و توپخانه‌ای پاسخ داد. هزاران نفر در هفته‌های اول کشته شدند.
تلاش‌های میانجیگری عربستان و آمریکا (مذاکرات جده در مه ۲۰۲۳) به آتش‌بس‌های شکننده منجر شد که هیچ‌کدام پایدار نماند.
درگیری به ایالت‌های کردوفان، جزیره و شرق سودان گسترش یافت. RSF در دارفور قتل‌عام‌هایی انجام داد، در حالی که SAF کنترل خارطوم شمالی و مناطق مرکزی را تقویت کرد.
دردسامبر ۲۰۲۴، SAF واد مدنی را بازپس گرفت و RSF یک دولت موازی در نایروبی اعلام کرد. در ماه فوریه ۲۰۲۵، SAF کنترل خارطوم شمالی را تثبیت کرد و RSF یک هواپیمای نظامی را در نیالا سرنگون کرد.
در ۲۱ مارس، SAF کاخ ریاست‌جمهوری در خارطوم را از RSF پس گرفت.
در طول این جنگ داخلی بیش از ۱۵۰,۰۰۰ نفر (تا نوامبر ۲۰۲۴) در اثر بمباران، قتل‌عام، قحطی، و بیماری جان خود را از دست داده‌اند. در خارطوم به تنهایی، تا ژوئن ۲۰۲۴، بیش از ۶۱,۰۰۰ نفر کشته شدهاند و احتمالاً تا امروز بیشتر.
۸.۸ میلیون آواره داخلی و ۳.۵ میلیون پناهنده به کشور‌های همسایه (مانند چاد، مصر، و اتیوپی). پناه برده‌اند. همچنین قحطی در دارفور شمالی تایید شده و نیاز ۳۰.۴ میلیون نفر نیازمند کمک‌های بشردوستانه هستتند. این بزرگترین بحران آوارگی در جهان تا به امروز است
مداخلات کشور‌های دیگر در سودان
جنگ داخلی سودان به یک میدان رقابت منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل شده است و کشور‌های مختلف به دلایل استراتژیک، اقتصادی، و سیاسی در آن دخالت دارند:
امارات متحده عربی از RSF حمایت مالی و لجستیکی میکند. این کشور از طریق چاد، لیبی، و آفریقای مرکزی تسلیحات و تجهیزات به حمیدتی می‌رساند. هدف امارات، تسلط بر دریای سرخ، بهره‌برداری از منابع سودان (به‌ویژه طلا)، و تضعیف نفوذ عربستان در منطقه است.
عربستان سعودی از ارتش سودان (SAF) حمایت میکند و به دنبال حفظ ثبات در همسایگی خود و جلوگیری از نفوذ امارات است. ریاض همچنین در مذاکرات جده در مه ۲۰۲۳ نقش میانجی داشت.
مصر به دلیل نگرانی از امنیت آبی رود نیل و ثبات مرز‌های خود، از ارتش سودان حمایت میکند و روابط نزدیکی با البرهان دارد.
گروه واگنر روسیه با هر دو طرف همکاری داشته، اما بیشتر به RSF نزدیک است و در ازای دسترسی به معادن طلا، تسلیحات و آموزش ارائه میدهد.
ترکیه و قطرهم به صورت غیرمستقیم از طریق روابط با گروه‌های اسلام‌گرا و شبکه‌های منطقه‌ای در سودان نفوذ دارند.
ایالات متحده و اتحادیه اروپا: این قدرت‌ها تحریم‌هایی علیه افراد و نهاد‌های مرتبط با SAF و RSF اعمال کرده‌اند و به دنبال میانجیگری برای آتش‌بس هستند، اما موفقیت محدودی داشته‌اند.
اسرائیل پس از عادی‌سازی روابط با سودان در سال ۲۰۲۰، به دنبال نفوذ در سودان برای اهداف امنیتی و مقابله با ایران است.
نقش ایران در سودان، منافع و اقدامات
ایران تا پیش از قطع روابط دیپلماتیک با سودان در سال ۲۰۱۶ (به دلیل مشارکت سودان در جنگ یمن به رهبری عربستان)، روابط نزدیکی با دولت عمر البشیر داشت. ایران از سودان به عنوان پایگاهی برای نفوذ در آفریقا استفاده می‌کرد. اما پس از سرنگونی البشیر و تحولات منطقه‌ای، روابط تغییر کرد.
از سال ۲۰۲۳ و پس از بهبود روابط دیپلماتیک (اعلام‌شده در اکتبر ۲۰۲۳)، ایران به ارتش سودان (SAF) نزدیک شده است. گزارش‌هایی وجود دارد که ایران پهپاد‌های نظامی (مانند مهاجر-۶) به البرهان ارائه داده تا توازن قوا را در برابر RSF تقویت کند.
منافع ایران:
از لحاظ ژئوپلیتیکی سودان به دلیل نزدیکی به دریای سرخ و عربستان، برای ایران یک نقطه استراتژیک است؛ و از جهت اقتصادی دسترسی به منابع سودان (مانند طلا و کشاورزی) و بازار‌های آفریقایی
ایران کاهش نفوذ امارات و عربستان در منطقه را نیز دنبال میکند.
ایران سفیر خود را در ژوئیه ۲۰۲۴ به خارطوم فرستاد و روابط نظامی و سیاسی را تقویت کرده است. پهپاد‌های ایرانی به SAF کمک کرده‌اند تا در برخی جبهه‌ها، مانند خارطوم و کوردوفان شمالی، پیشروی کند.
وضعیت نظامی و پیشرفت‌های اخیر
کنترل کاخ ریاست جمهوری توسط ارتش:
در ۱ فروردین ۱۴۰۴ (۲۱ مارس ۲۰۲۵)، ارتش سودان به رهبری عبدالفتاح البرهان کنترل کامل کاخ ریاست جمهوری در خارطوم را به دست آورد. این پیشرفت پس از ماه‌ها نبرد شدید و پیشروی تدریجی ارتش در امتداد رود نیل رخ داد. نیرو‌های واکنش سریع (آراساف) که پیشتر این منطقه را در اختیار داشتند، اکنون به ایجاد یک دولت موازی در غرب سودان و مناطق تحت کنترل خود مانند اومدورمن و دارفور روی آوردهاند.
ارتش با انجام حملات هوایی و پهپادی، خیابان‌های کلیدی اطراف کاخ را تصرف کرد و خودرو‌های و تجهیزات آراساف را منهدم کرد. منابع نظامی از آغاز «مرحله نهایی نابودی» نیرو‌های شبه نظامی توسط ارتش خبر داده‌اند. تاکنون ۴۲۰+ کشته و ۳۷۰۰ زخمی در درگیری‌ها گزارش شده و ۲۰۰ سرباز مصری نیز توسط آراساف اسیر شدهاند.
تحولات سیاسی و بین المللی
کنترل خارطوم توسط ارتش، تقسیم شرق و غرب سودان را تشدید کرده است. آراساف با متحدانش در دارفور و غرب کشور، مقاومت خود را ادامه میدهد.
درگیری‌ها به بزرگترین بحران انسانی جهان با قحطی گسترده و شیوع بیماری‌ها در مناطق مختلف منجر شده است. هر دو طرف به جنایت‌های جنگی متهم شدهاند، اما هیچ مذاکره صلحی تاکنون شکل نگرفته است.
نظرسنجی
کدام دولت عملکرد بهتری داشته است؟
سایت تابناک از انتشار نظرات حاوی توهین و افترا و نوشته شده با حروف لاتین (فینگیلیش) معذور است.