جنبش غیرمتعهدها و جایگاه ایران

ایران در دوره مدیریت دبیرخانه جنبش می تواند در راستای بازتعریف جنبش و بازیابی هویت آن اقدام نماید.

جنبش کشور‏های غیر متعهد(نم)، جنبش عدم انسلاک یا جنبش عدم تعهد (به انگلیسی: Non-Aligned Movement) (به فرانسوی: Le Mouvement Non-Aligné) در سال 1961 میلادی برابر با 1340 خورشیدی در اوج جنگ سرد و فضای دو قطبی بین غرب و شرق با هدف وحدت میان کشورهایی که نه در اردوگاه کمونیسم و نه در اردوگاه سرمایه‌داری (امپریالیسم)، قرار داشتند، تشکیل شد. نام جنبش ابتدا "Non-Commitment" بود، اما سریعا به نام جدید تغییر یافت. اما با اتمام دوران جنگ سرد، هم اکنون اعضای این جنبش را اکثراً کشورهای در حال توسعه تشکیل می‌دهند.

شانزدهمین اجلاس جنبش عدم تعهد در زمانی در تهران برگزار می شود که از جنبه های زمانی و مکانی دارای اهمیت بسیار است. از نظر زمانی از آن جهت اهمیت دارد که هم زمان دشوارترین و پیچیده ترین مرحله مذاکرات هسته ای با گروه 5+1 برگزار می شود. همچنین کوششهای غرب برای به انزوا کشیدن ایران با تحریمهای اقتصادی و خبری، بیشترین فشار را بر ایران وارد کرده است.

این کنفرانس بین المللی که با حضور مقامات بیش از 100 کشور و با مشارکت بیش از 4000 نفر از کارشناسان و مقامات سیاسی و دیپلماتیک برگزار می شود، پتانسیل های بسیاری برای ارتقای جایگاه ایران در محیط بین الملل خواهد داشت، زیرا افکار عمومی جهان متوجه خواهد شد که چگونه کشوری که از سوی برخی دولتها تحریم شده است، میزبان هزاران مقام برجسته بین المللی است. چگونه است که بیش از 100 کشور جهان اداره یک دوره سه ساله ساختار سیاسی تشکیلاتی جهانی را به آن واگذار می کنند؟ از این دیدگاه این رویداد به ارتقای جایگاه سیاسی ایران در محیط بین الملل یاری می رساند و نشان دهندۀ ثبات سیاسی ایران خواهد بود.

زیرا می دانیم اجلاسی که قرار بود در عراق در سال 1982 برگزار گردد به سبب نبود ثبات سیاسی در آن کشور برگزار نشد. از دیگر دیدگاه زمانی، فصل تابستان است و فضای شهرهای ایران و بویژه پایتخت بسیار مناسب و آماده است و با تعطیلی چند روزه امنیتی، هوای شهر تهران نیز پاکتر از گذشته خواهد بود.

از نظر مکانی این کنفرانس در شهر تهران برگزار می شود که ادعای ایفای نقش ام القرای اسلام را دارد. بستر های مناسب شبکه های ارتباطی، معماری مدرن محدوده برگزاری همایش و مسیرهای منتهی به آن، مدیریت شهری و مبلمان شهری مسیرهای مورد استفاده می تواند ذهنیات شرکت کنندگان را که به نمایندگی از کشور خویش به ایران آمده اند، تغییر داده و دگرگون سازد. هر یک از این شرکت کنندگان(7000 هزار میهمان) هرکدام علاوه بر تغییر در نگرش خودشان، تغییر در نگرش اعضای خانواده و جامعه و سازمانهایی که بدان تعلق دارند و فضای رسانه ای را هم تحت تاثیر قرار خواهند داد. اینها همه جنبه های مثبتی برای بهبود تصویر ایران در محیط بین الملل است.

با نگاهی به 15 اجلاس قبلی جنبش می توان دریافت که هر کدام از کشورهای میزبان و شهر برگزار شده در آن از نظر بین المللی چه وجهه ای داشته اند:

• گردهمایی نخست - بلگراد، 6-1 سپتامبر، 1961
• گردهمایی دوم - قاهره، 10-5 اکتبر، 1964
• گردهمایی سوم - لوزاکا، 10-8 سپتامبر، 1970
• گردهمایی چهارم - الجزیره، 9-5 سپتامبر، 1973
• گردهمایی پنجم - کلمبو، 19-16 اوت، 1976
• گردهمایی ششم - هاوانا، 9-3 سپتامبر، 1979
• گردهمایی هفتم - دهلی نو، 12-7 مارس، 1983
• گردهمایی هشتم - حراره، 6-1 سپتامبر، 1986
• گردهمایی نهم - بلگراد، 7-4 سپتامبر، 1989
• گردهمایی دهم - جاکارتا، 7-1 سپتامبر، 1992
• گردهمایی یازدهم - کارتاگینا، 20-18 اکتبر، 1995
• گردهمایی دوازدهم - دوربان، 3-2 سپتامبر، 1998
• گردهمایی سیزدهم - کوالالامپور، 25-20 فوریه، 2003
• گردهمایی چهاردهم - هاوانا، 16-15 سپتامبر، 2006
• گردهمایی پانزدهم - شرم الشیخ 11-16 جولای، 2009

کوبا و مصر هر کدام دو بار میزبان اجلاس بوده اند و اجلاس قبلی در شرم الشیخ مصر برگزار شد و اکنون مصر آمادگی خود را برای تحویل دبیرخانه جنبش به ایران اعلام داشته است.

ایران باید از فرصت اجلاس غیرمتعهدها استفاده کرده و ابتکار عمل را در دست گیرد زیرا با توجه به تحولات اخیر منطقه و دگرگونی‌هایی که در کشورهای منطقه رخ داده است، این جنبش نیاز به بازتعریف دارد. این جنبش بیش از پیش نیاز به بازنگری در ساختار خود دارد. از سویی دیگر تشکیلات غیرمتعهدها یک جنبش است و نباید از آن انتظار یک سازمان منطقه ای داشت.

زیرا جنبشها متفاوت از سازمانهای منطقه ای هستند. اجلاس غیرمتعهدها یک جنبش نامیده می‌شود به این معنی است که همچنان به عنوان یک سازمان منطقه‌ای نمی‌تواند در محیط بین‌المللی نقش تاثیر گذار مهمی داشته باشد، هر چند در اجلاس های عمومی می تواند با کثرت اعضای خود در صورت یکدلی و هماهنگی اکثریت آراء را به نفع و اراده خود سازمان دهد. البته نباید از نظر دور داشت که اعضای جنبش اگر چه در یک زمینه با هم و در کنار هم هستند و آن بیشتر وجه سیاسی آن است، اما کشورهای عضو تنوع و گوناگونی در نظام های سیاسی، امنیتی، اجتماعی و سیاسی و اقتصادی دارند. مهمتر اینکه در قاره های آسیا و آفریقا متمرکزند و اغلب آنها نیازمند تکنولوژی و سرمایه غربی هستد.

جنبش غیرمتعهدها و فلسفه ایجاد آن به زمان جنگ سرد باز می‌گردد. پس از پایان جنگ جهانی دوم جهان به دو اردوگاه (قلمرو ژئواستراتژیک) تقسیم شد و هر یک از دو ابر قدرت آن زمان یعنی شوروی و ایالات متحده که نقش مهمی در شکست آلمان و متحدانش داشتند، بر اساس کنفرانس یالتا، رهبری و مدیریت این قلمرو را بر عهده گرفتند.

جهان سرمایه داری در هراس از توسعه جهان سوسیالیستی و جهان سوسیالیستی برای صدور انقلاب و توسعه قلمرو در برابر هم صف آرایی کردند. بنابراین جهان غرب برای مهار کمونیسم سازمان نظامی آتلانتیک شمالی (ناتو) را تاسیس کرد که امنیت همه کشورهای آمریکای شمالی، اروپای غربی و استرالیا را بر عهده گرفت و در مقابل جهان کمونیسم هم ناگزیر به تاسیس سازمانی نظامی به نام ورشو شد.

سازمان پیمان آتلانتیک شمالی یا ناتو در 4 آوریل 1949 میلادی)15 فروردین 1328) با هدف دفاع جمعی در واشینگتن دی.سی. پایه‌گذاری شد و هم‌اکنون 28 عضو دارد .قلب پیمان ناتو ماده پنج آن است که در آن کشورهای امضا کننده توافق کرده‌اند حمله نظامی علیه یک یا چند کشور عضو در اروپا یا آمریکای شمالی را به عنوان حمله به تمامی کشورهای عضو تلقی کنند و به مقابله آن برخیزند. برای جلوگیری از توسعه کمونیسم از دو راه می شد اقدام کرد. جنگ گرم و جنگ سرد.

جنگ گرم به علت واهمه ای که غرب از سلاحهای هسته ای و میکربی شوروی داشت و امکان به آتش کشیده شدن جهان از سوی شوروی و هم پیمانانش وجود داشت، دنبال نمی شد. جنگ سرد تنها راه قابل قبول تعریف شده ای بود که مشتمل بر دربرگیری و محاصره جهان کمونیسم از توسعه و گسترش بود که شامل پیمانهای منطقه ای از جمله سیتو و سنتو بود که شوروی را از شرق و غرب و جنوب در بر می گرفت.

پیمان ورشو نام یک پیمان نظامی بود که از سال 1955 تا 1991 برای رویارویی با تهدیدات نظامی اعضای پیمان ناتو شکل گرفت. این پیمان در 14 مه سال 1955)23 اردیبهشت 1334) به امضای هشت کشور آلبانی، آلمان شرقی، بلغارستان، چکسلواکی، شوروی، رومانی، لهستان و مجارستان رسید و در جنگ سرد رقیب پیمان ناتو محسوب می‌گردید.

این پیمان، که عنوان اصلی آن «پیمان همیاری اروپای شرقی» بود، برای بیست سال بسته شد و در مه 1955 در ورشو به امضای نمایندگان این کشورها رسید. اما آلبانی در 1961 از آن کنار گذاشته شد و خود در 1968 از آن کناره گرفت. هدف آن همکاری و همیاری دولت‌های اروپای شرقی بود. به موجب این پیمان، ستاد فرماندهی یگانه‌ای برای تمام نیروهای مسلح کشورهای عضو به وجود آمد. دولت‌های امضاکننده‌ پیمان متعهد شده بودند که در روابط خود از تهدید و بکار بردن زور خودداری کنند و هرگاه به هریک از دولت‌های عضو در اروپا حمله شود، با تمام نیرو به آن یاری دهند. کنفرانس پیمان ورشو، که به امضای این پیمان انجامید، پنج روز پس از رسمیت یافتن «اتحادیه‌ی اروپای غربی» و بازگشت حاکمیت کامل به جمهوری فدرال آلمان تشکیل شد. پیمان ورشو در سال 1989 پس از فروپاشی دیوار برلن در دروه زمامداری گورباچف در شوروی و ریگان در آمریکا، منحل شد.

در دروه جنگ سرد بین این دو قلمرو تعداد زیادی واحدهای سیاسی بودند که یا تمایلی به عضویت در این دو پیمان را نداشتند، یا نمی خواستند در آن عضویت داشته باشند یا از اهمیت کمتری برای پیوستن به این دو اردوگاه برخوردار بودند که نیازی به آنها نبود. با ابتکار چند کشور مهم بی طرف آن زمان از جمله یوگسلاوی در بلوک شرق و در اروپای شرقی، هندوستان در آسیای جنوبی، اندونزی در شرق آسیا، مصر در شمال آفریقا در کنار هم قرار گرفتند و جنبشی را به نام «جنبش غیر متعهد ها» تاسیس کردند که از منافع سیاسی یکدیگر در عرصه جهانی بین دو پیمان ورشو و ناتو دفاع کنند. البته این به معنای رویارویی اعضا با این دو اردوگاه نبود. زیرا این کشورهای با کشورهای هر دو اردوگاه مبادلات و روابط داشتند ولی از نظر نظامی و سیاسی از پیمانهای یاد شده پیروی نمی کردند.

کشورهای عضو جنبش غیرمتعهدها در میان این دو قلمرو قرار داشتند. اکنون در دوره بعد از جنگ سرد که دیگر اردوگاه شرق وجود خارجی ندارد و ایالات متحده قدرت هژمون جهانی تبدیل شده است، جنبش غیر متعهدها با ساختار دوره جنگ سرد نمی تواند پاسخگوی نیاز اعضا در شرایط کنونی باشد. در ساختار موجود جنبش تعهدی برای اعضاء ابتکاری برای کمک به یکدیگر تعریف نشده و تنها قدرت آنان در رأی به نفع اعضاء در سازمانهای بین المللی از جمله آژانس بین المللی انرژی اتمی، مجمع عمومی سازمان ملل و از این قبیل امور است که در قبال دستیابی ایران به انرژی صلح آمیز هسته ای از حق مسلم ایران دفاع کرده اند.

جنش غیرمتعهدها از نظر ساختاری دبیرخانه دائمی ندارد. این امر نشان می‌دهد که بنیادی مالی که بتواند آنها را سامان بدهد وجود ندارد. همچنین می‌توان به این امر اشاره کرد در زمان جنگ سرد پیمان ناتو و پیمان ورشو وجود داشت و هرکدام برای خود سازمان‌های نظامی و اقتصادی داشتند ولی چنین تدابیری در خصوص جنبش غیرمتعهدها صورت نگرفته که این امر نیز یکی از نقاط ضعف جنبش محسوب می‌شود.

باز تعریف جنبش غیرمتعهدها از واجبات شرایط کنونی جهان به شمار می‌آید. امروز که دیگر پیمان ورشو، جهان شرق و جهان سوسالیستی وجود خارجی ندارد؛ لازم است به نوعی در این جنبش تغییراتی بنیادین صورت گیرد تا اعضاء این جنبش آمادگی بیشتری برای رویارویی با تحولات جهان داشته باشند.

با اینکه اعضاء شرکت‌کننده در این جنبش را غیرمتعهد می‌نامند؛ ولی بسیاری از آنها به دلیل ضعف بنیانهای اقتصادی و قرار داشتن در حوزه نفوذ سیاسی، اقتصادی و فرهنگی برخی کشورهای قدرتمند در منطقه خودشان، نمی توانند همچون گذشته عمل کنند. اکنون جهان به بلوکهای اقتصادی و سازمانهای منطقه ای تقسیم می شود و شرایط با دوره جنگ تفاوتهای ماهوی دارد.

از اینرو برخی به اروپا و آمریکا گرایش دارند و شاید بعضی مواقع حتی تحت تاثیر کمکهای بلاعوض و یا وعده‌هایی که به آنها داده می‌شود هم قرار گیرند و از آنها در سازمانهای بین المللی و در رأی گیری ها بهره برداری کنند. در سازمان ملل سوق دادن برخی جریانهای به سوی رأی مثبت یا منفی، تحت تاثیر حوزه های نفوذ قدرتهاست. ایران هم به عنوان یک قدرت منطقه ای در برخی موارد در مجامع بین المللی از حوزه نفوذ خود بهره می گیرد.

واقعیت آن است که با ساختار کنونی نباید خیلی به جنبش غیرمتعهدها امیدوار بود؛ ولی برگزاری این اجلاس نکته مثبتی برای ایران دارد و آن اینست که ریاست دوره‌ ای این اجلاس به ایران واگذار می‌شود؛ همچنین نباید فراموش کرد برخی از کشورهای عضو از نظر اقتصادی کم بنیه هستند و به کمکهای کشورهای قدرتمند درون جنبش و خارج از جنبش نیازمند هستند. یکی از معایب جنبش غیر متعهد ها اینست که طیف وسیعی از کشورها را با ساختارهای متفاوت اقتصادی و حکومتی شامل می‌شود. دیگر اینکه کشور قدرتمندی چون هندوستان که بزرگترین قدرت اقتصادی جنبش به شمار می رود روابط نزدیکی هم با روسیه و هم با آمریکا دارد.

شرایط امروز جهان به گونه‌ای است که کشورها باید در قبال یکدیگر تعهداتی داشته باشند؛ برای مثال ایران طی انتخابات ریاست جمهوری مصر کاملاً از رییس جمهور این کشور حمایت کرد؛ و آقای مرسی لازم است در اجلاس غیرمتعهدها حضور یابد. افزون بر آن طبق عرف دیپلماتیک رئیس پیشین جنبش باید جنبش را به رئیس جدید تحویل دهد و در جلسه تروئیکای جنبش شرکت داشته باشد.

از سویی کشوری هم چون عربستان به عنوان کشور بزرگ اسلامی و سرزمین وحی با شرکت پادشاه عربستان می تواند به ارتقای نقش جهان اسلام در عرصه سازمانها و تشکیلات بین المللی قوام بخشد. در منطقه خاورمیانه همکاری های بین ایران؛ ترکیه، مصر، عربستان برآیندی بسیار مثبت در صلح و ثبات و توسعه اقتصادی منطقه و جهان اسلامی می تواند داشته باشد. در سند چشم انداز 20 ساله جمهوری اسلامی ایران آمده است که در این مقطع ایران، کشوری با بیشترین سطح تعامل با کشورهای منطقه خواهد بود.

اکنون می توان در یک جمعبندی گفت که ایران در دوره مدیریت دبیرخانه جنبش می تواند در راستای بازتعریف جنبش و بازیابی هویت آن اقدام نماید، زیرا برخی ابتکارات نوآورانه ای که جمهوری اسلامی ایران شهامت و جسارت پرداختن بدان را داراست، در برخی کشور های دیگر امکان ندارد. ایران می تواند به تغییر ساختار و گرایش جنبش بسوی یک ساختار منسجم تر و تبدیل شدن آن به سازمانی منطقه ای پیشنهاد دهد. کشورهای ضعیفی که یارایی و توانایی حفظ استقلال و پیشبرد برنامه های توسعه خود را ندارند و ناگزیر بسوی جناح بندی های سیاسی حرکت می کنند، در درون جنبش می توانند از همکاری های اقتصادی و سرمایه گذاری های اقتصادی بهره مند شوند.

تشکیل صندوق توسعه اقتصادی برای ارائه تسهیلات بانکی به کشورهای نیازمند عضو جنبش از اهم اموری است که ایران در دوره مدیریت خود می تواند بدان مبادرت ورزد. کشورهایی مانند ایران، عربستان، کویت، هندوستان، مالزی، و برخی دیگر توانایی آن را دارند که سرمایه اولیه صندوق را تامین کنند. در این زمینه وزیر صنعت، معدن و تجارت با اشاره به تشکیل کارگروه وزرا برای همکاری‌های اقتصادی، پیشنهاد کرد که نهادهای اقتصادی مشترک میان کشورهای عضو جنبش عدم تعهد تاسیس شود. جنبش عدم تعهد با جمعیتی بسیار قابل توجه، نشان دهنده یک پتانسیل عظیم در این جنبش است. هر چند جنبش عدم تعهد تاکنون در بعد سیاسی خود تاثیرات قابل توجهی را به همراه داشته است ولی در این سالها، فاکتور اقتصادی نقش و اهمیت مهمی را در حرکت‌های جهانی داشته است. نهادهای بانکی، بیمه، حمل و نقل و توریزم مواردی است که در صورت پیشنهاد ایران در دوره حداقل سه ساله می تواند ببار بنشیند.

جنبش عدم تعهد به عنوان بازوی سازمان ملل متحد اهدافی از جمله تقویت و تحکیم چندجانبه‌گرایی و ارتقای نقش کلیدی سازمان ملل، هماهنگی سیاسی کشورهای درحال توسعه برای تقویت و دفاع از منافع مشترک آنان در سیستم روابط بین‌الملل، تقویت اتحاد، انسجام، و هماهنگی میان کشورهای در حال توسعه بر مبنای ارزش‌های مشترک و اولویت‌هایی که به صورت اجماع مورد توافق قرار گرفته، دفاع از صلح و امنیت بین‌المللی و حل تمامی مناقشات بین‌المللی به وسیله ابزار صلح آمیز در تطابق با اصول و اهداف منشور ملل متحد و حقوق بین‌الملل، تشویق روابط دوستانه و همکاری میان تمامی ملت‌ها بر مبنای اصول حقوق بین‌الملل، به ویژه آن مواردی که الهام گرفته شده از منشور ملل متحد را دنبال می کند. این جنبش هم چنین ارتقا و تشویق توسعه پایدار از طریق همکاری بین‌المللی و برای این منظور، هماهنگی مشترک در اجرای استراتژی‌های سیاسی که تقویت و تضمین‌کننده مشارکت کامل تمامی کشورها، فقیر و غنی، در روابط اقتصادی بین‌المللی، تحت شرایط و فرصت‌های برابر، تشویق احترام، برخورداری و حفاظت از حقوق بشر و آزادی‌های اساسی برای همه، برمبنای اصول جهانشمولی، عینیت، بی‌طرفی و غیرگزینشی، پرهیز از سیاسی کردن مسائل حقوق بشر، و تضمین اینکه حقوق بشر افراد و مردم از جمله حق توسعه در یک حالت برابر حفظ و تقویت می کند. جنبش تمامی اشکال یکجانبه‌گرایی و تلاش‌ها برای اعمال سلطه در روابط بین‌الملل را محکوم می سازد.

این موارد به جمهوری اسلامی ایران این امکان را می دهد که با امکانات مالی و نیروی انسانی کارامد و شبکه های ارتباطی پیشرفته بتواند جنبش را در رسیدن به اهداف و بازتعریف وظایف و ساختار و بازیابی هویت یک ساختار مدرن و قانونی را به منصه ظهور برساند. در این راستا پی ریزی یک ساختار خبررسانی برای جنبش از ضروریات بشمار می رود که خوشبختانه با تمهیدات بکار گرفته شده این ساختار تاسیس و در آستانه برگزای اجلاس در تهران آماده فعالیت شده است. در تاریخ 11 مرداد 1391 خبرگزاری بین المللی جنبش غیرمتعهدها پس از رونمایی در نهاد ریاست جمهوری، فعالیت خود را آغاز کرد.

در اجلاس پنجم شورای همکاری اطلاعات تصمیمی گرفته شد که این تصمیم مبنایی برای فعالیت رسانه ای کشورهای عضو این جنبش شد. امید می رود که این خبرگزاری بتواند نقش بین المللی خود را به درستی ایفا کند و شعار اجلاس شانزدهم کشورهای عضو جنبش غیرمتعهدها که صلح پایدار بر پایه مدیریت مشترک جهانی است را به گوش همه جهانیان برساند.