روز گذشته در نهایت و بعد از مدت ها انتقاد و فشار بر وزارت ارتباطات برای راه اندازی سریع تر پروژه شبکه ملی اطلاعات، فاز نخست این پروژه راه اندازی شد تا طرحی که ده سال قبل یعنی در زمستان سال 85 مطرح شده بود، در نهایت به شکلی نیمه کاره در آستانه پاییز 95 رونمایی و افتتاح شود. اما در مورد ماهیت این شبکه و چگونگی عملکرد آن مسائلی وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد.
به گزارش «تابناک» شبکه ملی اطلاعات که نام سابق آن همان «اینترنت ملی» بوده است، برای اولین بار در دولت نهم و از سوی عبدالمجید ریاضی» معاون وزیر ارتباطات وقت مطرح شد؛ طرحی که در همان زمان بودجه 10 میلیارد تومانی هم برای آن در نظر گرفته شد و سر انجام بعد از رفت و آمدهایی در سال 88 طرح کلی آن به تصویب مجلس رسید.
روز گذشته، این طرح در نهایت در فاز نخست خود مورد افتتاح قرار گرفت و نصرالله جهانگرد معاون وزیر ارتباطات و رئیس سازمان فناوری اطلاعات در مورد راه اندازی این طرح و برخی مسائل پیرامون آن اطلاعاتی نه چندان کامل ارائه کرد.
شاید همین نقص اطلاعات در مورد یکی از مهمترین پروژه های ICT کشور است که منجر به آن شده تا از روز گذشته در شبکه های اجتماعی داخلی و خارجی، کاربران ایرانی هراسان از موضوع راه اندازی شبکه اطلاعات ملی، این موضوع را قدمی دیگر در همان مسیر سابق یعنی «فیلترینگ» تلقی کنند. در نظر بسیاری از کاربران که اکنون اطلاعات ناقصی در مورد شبکه ملی اطلاعات در اختیار آنها قرار داده شده است، شبکه ملی اطلاعات به اشتباه پروژه ای وسیع و عظیم برای سهولت در «فیلترینگ» و ایجاد محدودیت در اینترنت معنا شده است.
شبکه ملی اطلاعات چیست؟
در تعریف فنی که وزارت ارتباطات از شبکه ملی اطلاعات به دست داده، این شبکه متشکل از زیرساخت ﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﯽ، ﻣﺮاﮐﺰ داده ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ داﺧﻠﯽ دوﻟﺘﯽ و ﻏﯿﺮدوﻟﺘﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ ﻫﺎي ﻧﺮم اﻓﺰاري اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﮐﺸﻮر ﮔﺴﺘﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ. اﯾﻦ ﺷﺒﮑﻪ ﻇﺮﻓﯿﺖ ﻻزم برای ﻧﮕﻬﺪاري و ﺗﺒﺎدل اﻣﻦ اﻃﻼﻋﺎت داﺧﻠﯽ درﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺧﺪﻣﺎت اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﯽ و دسترسی ﺑﻪ اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺴﺘﺮ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﺎﻧﺪ ﭘﻬﻦ ﺳﺮاﺳﺮي ﺑﺮای ﮐﺎرﺑﺮان ﺧﺎﻧﮕﯽ، ﮐﺴﺐ وﮐﺎرﻫﺎ و دﺳﺘﮕﺎه ﻫﺎی اﺟﺮایی ﻓﺮاﻫﻢ می کند.
اما این تعریف فنی به وضوح بیانگر ماهیت شبکه ملی اطلاعات برای بسیاری از کاربران نیست. اگر بخواهیم به شکل خلاصه و ساده شبکه ملی اطلاعات را تعریف کنیم، می توان گفت شبکه ملی اطلاعات یک «اینترانت» گسترده و در سطح کشوری است؛ به این معنی که محتوا و زیرساخت های ارتباطی تا جایی که مربوط به دسترسی های اینترنتی داخلی می شود، همگی بر بستر این شبکه به کاربران ارائه می شود و آنچه مربوط به محتوای بین المللی یا همان اینترنت است، در کنار این شبکه و با توجه به مکانیزم های امنیتی تعریف شده به کاربران ارائه خواهد شد.
به عبارت دیگر، شبکه ملی اطلاعات به هیچ وجه به معنی ایجاد محدودیت در راه دسترسی به اینترنت نیست، بلکه می توان آن را به یک محوطه یا محفظه امن برای ارتباط اینترنتی داخلی تعبیر کرد که البته با دغدغه های امنیتی طراحی شده است. این محوطه امن از دو بخش عمومی و اختصاصی تشکیل شده که بخش اختصاصی آن مربوط به ارتباط نهادهای حاکمیتی و دستگاه های اجرایی و به احتمال بسیار بنگاه های مالی با یکدیگر است و بخش عمومی آن مربوط به ارتباط اینترنتی سایر کاربران و شهروندان.
همان گونه که ذکر شد، دغدغه اصلی در این طرح مباحث مربوط به امنیت اطلاعات کاربران ایرانی و استقلال نسبی از اینترنت بین المللی است. در حال حاضر، پهنای باند بین المللی برای اینترنت در اختیار شرکت های بزرگ خارجی است که در صورت نیاز به وارد کردن فشار به یک کشور مانند ایران، می توانند اقدام به قطع این دسترسی کرده و در نتیجه در صورت نبود شبکه داخلی، تمامی خدمات مبتنی بر اینترنت در کشور فلج خواهد شد. وجود شبکه ملی اطلاعات این تهدید بالقوه را از بین می برد.
اما آن گونه که گفته شد، این شبکه با تعریف فوق نباید محدودیتی برای دسترسی به اینرنت بین المللی برای کاربران ایجاد کند و مسئولان وزارت ارتباطات نیز تأکید کرده اند که هدف از این شبکه دسترسی سریع تر و ارزان تر کاربران به اینترنت است؛ اما این سخن تا کجا موضوعیت دارد؟
معماری داده ها، چند نکته و یک هشدار
تعاریف بین المللی اینترنت ملی یا همان شبکه ملی اطلاعات با آنچه از سوی مسئولان وزارت ارتباطات ارائه شده متفاوت است. بنا بر تعاریف بین المللی این پروژه که نام آن را به کنایه «اینترنت حلال» نیز گذاشته اند، جایگزینی برای اینترنت بین المللی تلقی می شود که ابتنای آن بر رصد مداوم ترافیک داده ها توسط یک نهاد نظارتی و برای کنترل محتواست.
البته این موضوع و ماهیت آن به نظر در حال حاضر در شبکه ملی اطالاعات ایران لحاظ نشده و مسئولان نیز در خصوص آن اشاره ای نداشته اند. آنچه تا کنون در مورد شبکه ملی اطلاعات مطرح شده همان دغدغه های به جای امنیتی است. اما چند نکته در پیشنهاد طرح شبکه ملی اطلاعات وجود دارد که برخی دغدغه های به جا نیز از سوی کاربران در بر دارد.
در چشم انداز این طرح اهدافی ذکر شده از جمله کاهش وابستگی به اینترنت و توانایی اعمال مدیریت حداکثری بر دسترسی به آن. همچنین در اهداف کیفی این طرح موضوع معماری داده ها به شکلی جدی مطرح شده است.
معماری داده ها به شکل ساده عبارت است از مجموعه قواعد و سیاست ها، استانداردها و مدل هایی که تعیین کننده نوع داده های قابل جمع آوری و نحوه استفاده، ذخیره و مدیریت آنها در یک پایگاه داده است. از همین تعریف ساده و با توجه به اهداف ذکر شده در چشم انداز شبکه ملی اطلاعات میتوان یک هشدار بالقوه را در دل این طرح دنبال کرد.
شبکه ملی اطلاعات تا آنجایی که هدف خود را امنیت کاربران داخلی و دسترسی سریع و آسان و ارازان به اینترنت برای کاربران تعریف کرده – موضوعاتی که البته در سند این طرح بسیار هم بر آنها تاکید شده و جای خرسندی دارد – یک طرح فوق العاده مهم و اساسی است و باید به شکل جدی دنبال شود.
اما اگر این طرح قرار باشد پای خود را از این حیطه فراتر گذاشته و به سمت طرحی مانند فایروال بزرگ چین حرکت کند، باید آن را یک طرح خطرناک و مضر برای آینده کشور و توسعه آن خطاب و تلقی کرد. «اعمال مدیریت حداکثری بر دسترسی به اینترنت» عبارتی است در سند چشم انداز این طرح که با توجه به ماهیت مبهم خود می تواند دست بسیاری را برای اعمال کنترل بی جا بر دسترسی کاربران به جریان عظیم اطلاعات در سطح جهانی محدود سازد.
این موضوع شاید در کشوری مانند چین با جمعیت بیش از یک میلیارد و 200 میلیون نفر عواقب سختی در پی نداشته باشد ـ هر چند مضرات آن به هیچ وجه در این کشور هم قابل چشم پوشی نیست ـ اما در کشوری مانند ایران به شدت اثرات مخرب خواهد داشت. اگر در چین تولید محتوای اینترنتی با توجه به حجم عظیم کاربران و وجود زیر ساخت هایی همچون موتورهای جستجوی بومی کاربردی میتواند تا حدی زیاد محدودیت دسترسی به اینترنت جهانی را توجیه و حتی پوشش دهد، در ایران به دلیل ضعف در تولید محتوی و فقدان زیرساخت های لازم، این امر نتیجه ای جز عقب ماندگی اساسی از روند جهانی سازی اطلاعات و داده ها و در نتیجه عقب ماندن از توسعه همه جانبه نخواهد داشت.
نکته مهم دیگر آنکه اکنون گفته میشود پروژه شبکه ملی اطالاعات اکنون در فاز نخست آن راه اندازی شده؛ اما هیچ اطلاعاتی در مورد اینکه این فاز نخست دقیقا شامل چه مواردی است و در فازهای بعدی چه اقداماتی قرار است صورت پذیرد در دست نیست. هر چند به شکل پراکنده این موضوعات تشریح شده، به قدری سر بسته و مبهم است که تمامی کاربران ایرانی را دچار یک سردرگمی اساسی کرده است.
گفته شده که البته این موضوع در خصوص کل پروژه شبکه ملی اطلاعات صادق است و این پروژه به رغم آنکه حدود ده سال از عمر طرح آن می گذرد، به قدری مبهم برای کاربران ایرانی باقی مانده که دغدغه ها و پرسش های اساسی در مورد آن بی پاسخ مانده است.
مسئولیت وزارت ارتباطات و فناوری اطالاعات و تمامی نهادهای دخیل در این پروژه آن است که به شکل کامل در مورد ماهیت و اهداف این پروژه برای کاربران ایرانی اطلاع رسانی کنند و به دغدغه های کاربران پاسخ دهند. همچنین این مسئولان باید تضمین اساسی بدهند که این پروژه جز دغدغه های امنیتی برای کشور و کاربران – که قطعا منافع ملی در آن دخیل است – دغدغه کنترل و رصد کاربران را نداشته و قصد ایجاد محدودیت در دسترسی به اینترنت – که زیان آن مستقیم متوجه منافع ملی نیز خواهد بود – ندارد.
