زمستان سال گذشته بود كه خبر ارسال پرونده ثبت جهاني يزد منتشر شد. پرونده ثبت جهاني يزد نخستين پرونده‌اي است كه ايران براي ثبت يك «شهر تاريخي» به يونسكو ارسال كرده است. چند هفته پيش ارزيابان يونسكو براي بررسي وضعيت بافت تاريخي شهر به اين شهر سفر كردند.
به گزارش اعتماد، اما قبل از انجام اين سفر مردم يزد روزهاي پركاري را پشت سر گذاشتند و چنانچه اين شهر بتواند نظر مساعد كارشناسان و اعضاي كميته ميراث جهاني يونسكو را جلب كند، براي حفاظت و مديريت اين شهر روزهاي پركاري را پيش رو دارند. رنگ كردن درها، همسان‌سازي تابلوهاي بازار، ترميم كاهگل ديوار بناها و به طور كلي بهسازي شكل و شمايل بخش تاريخي شهر كاري است كه ماه‌ها است مردم و فعالان ميراث فرهنگي و همچنين مديران شهري يزد را مشغول كرده است.
به گفته محمد رهوارزاده، فعال ميراث فرهنگي در شهر يزد: «از بهمن 94 كمپيني در جهت همكاري عمومي مردم براي آماده‌سازي بافت تاريخي شهر براي ثبت شهر در فهرست آثار يونسكو تشكيل شد. ميراث فرهنگي پايگاه ثبت جهاني يزد را به سرپرستي آقاي فرهمند تاسيس كرد و از انجمن‌هاي محلات كمك گرفت. خصوصا در يك ماه اخير كارها جدي‌تر شد و مردم به صورت شبانه‌روزي فعاليت داشتند.»
حسيني، مسوول فني پايگاه ميراث جهاني شهر يزد در خصوص تعامل مردم با اين پايگاه در ماه‌هاي گذشته به «اعتماد» مي‌گويد: «از طريق جشن‌ها و جشنواره‌هايي كه برگزار شد ارتباطات خوبي با مردم برقرار كرديم، با همكاري مردم توانستيم از يك محله به صورت خانه به خانه بازديد كنيم و مشكلات‌شان را ليست كنيم، يك تومار مردمي خطاب به رييس‌جمهور امضا شد و همه مردم خواهان حمايت دولت براي فراهم شدن شرايط ثبت جهاني، ما با نمايندگان محلات و بازار جلساتي داشتيم و همه مشتاق بودند براي همكاري در اين زمينه. در طول اين مدت مردم با مراجعه به پايگاه ميراث فرهنگي كه در خانه شكوهي مستقر است، اعلام آمادگي مي‌كردند كه اگر كاري هست ما حاضريم انجام دهيم.»
حضور مردم براي حفاظت از آثار تاريخي بسيار تاثيرگذار و مهم است اما چنانچه اين حركت‌هاي خودجوش توسط مديران حمايت و توسط كارشناسان امر به سمت و سوي درست هدايت نشود نمي‌تواند آن‌طور كه بايد نتيجه بخش باشد. موفقيت كمپين مردم در يزد علاوه بر دغدغه مندي عموم مردم براي جهاني شدن اين شهر، نتيجه درايت مديران شهري هم هست، همان‌طور كه فعالان ميراث فرهنگي در سارمان‌هاي مردم نهاد اين شهر به آن اعتراف مي‌كنند، امير ترقي‌نژاد يكي از فعالان ميراث فرهنگي در اين شهر است كه در مورد دليل موفقيت اين كمپين مي‌گويد: «آقاي سيد حسيني كه در دولت اصلاحات پيگير پرونده ثبت جهاني يزد بودند و در دولت نهم و دهم كنار گذاشته شده بودند، در دولت آقاي روحاني به عنوان معاون عمراني استاندار منصوب شدند و همزمان يك تيم متخصص و آگاه به حوزه ميراث فرهنگي مديريت اداره كل ميراث فرهنگي برعهده گرفتند. اين يك گام به جلو محسوب مي‌شود. ضمن اينكه دولت تا حدودي به تشكل‌ها بها داده است و حمايت‌هاي مالي و معنوي از فعالان ميراث فرهنگي صورت گرفته است.
اما اينكه همراهي و همدلي مردم در بافت تاريخي از چه زماني شروع شده است بايد رجوع كنيم به زماني كه تخريب‌هايي در منطقه تاريخي امامزاده جعفر اتفاق افتاد، در آن زمان دوستداران ميراث فرهنگي بودند كه با حضور تاثيرگذارشان از اين ميراث حفاظت كردند. قبل از بحث آماده‌سازي شهر براي ثبت جهاني، بحث حفاظت از بافت تاريخي در آن مقطع توسط مردم انجام شد. هرچند سه خانه تاريخي در آن زمان تخريب شد. اما همچنان اين نگراني بين دوستداران ميراث فرهنگي وجود داشت كه بافت تاريخي گسترده شهر حدود 150 هكتار است، باز هم مورد تعرض و تخريب قرار گيرد. علاوه بر اين دانشجويان حوزه فرهنگ و رشته معماري نقش زيادي داشتند، دانشجويان وقتي به اهميت موضوع آگاه شدند به صحنه آمدند. حتي يكي از تشكل‌هايي كه در حوزه ادبيات فعاليت مي‌كند هم مشاركت داشت.»
مديران ميراث فرهنگي معتقدند اين حجم از همكاري و همدلي در بهسازي يك شهر، بي‌سابقه بوده و اين مشاركت عمومي تاثيرگذار مي‌تواند الگوي ساير شهرهاي تاريخي ما باشد. محمد حسن طالبيان، معاون ميراث فرهنگي كشور و مسوول بخش ثبت پرونده‌هاي جهاني ايران در مورد اتفاقي كه مردم و مسوولان يزد رقم زده‌اند و در يك كار گروهي فضاي بافت تاريخي را براي حضور نماينده يونسكو آماده كردند، به «اعتماد» مي‌گويد: «همت و غيرت مردم و همدلي مردم يكي از اتفاقات مهمي است كه بايد به آن توجه كرد. در شهر براي بهبود وضعيت بافت تاريخي در اين چند سال تلاش‌هاي فراواني شده است، به اين دليل كه مردم يزد خواهان حفظ آثار تاريخي و شهرشان و سنت‌ها و اعتقادات‌شان و بسيار مقيد به حفظ ميراث ناملموس خود هستند.»
يكي از مواردي كه يونسكو در مورد پرونده ثبت جهاني لوت هم مطرح كرد، موضوع مديريت اين اثر بود، اين مساله در مورد شهر يزد هم مطرح است و مديريت يكپارچه يك شهر تاريخي موضوعي است كه در ايران براي نخستين بار قرار است در يزد تجربه شود. طالبيان در اين مورد معتقد است: « اگر ما در يزد موفق شويم و بتوانيم الگويي تهيه كنيم كه نشان دهد يك شهر تاريخي چطور مي‌تواند حفظ شود و با زندگي و نيازهاي امروز مردم هم سازگاري داشته باشد و مديريت آن به شكلي انجام شود كه خللي به آثار باقيمانده از گذشته وارد نكند و جوري رفتار كنيم كه ارزش‌هاي تاريخي و فرهنگي نه تنها حفظ شوند بلكه خلاقيت‌هاي امروز بتوانند در حفاظت و معرفي آنها نقش داشته باشند، مي‌توانيم براي حفظ شهرهاي تاريخي ديگرمان هم موفق عمل كنيم. موضوع ثبت جهاني با معيشت مردم گره خورده، خانه‌هاي سنتي كه گردشگرها از آنها استفاده مي‌كنند و خيلي علاقه‌مندند زندگي در فضاي تاريخي را تجربه كنند، مي‌تواند در ارتقاي كيفيت زندگي مردم محلي نقش داشته باشد. در بخش وسيعي از بافت تاريخي يزد مردم زندگي مي‌كنند، به دليل اينكه اسوه‌هاي ايراني - اسلامي در آن وجود دارد و علاقه‌مندند كه اين زندگي و هويت را حفظ كنند.»
چرا پرونده يزد مهم است؟
«يزد يكي از شهرهاي مهم حاشيه كوير در ايران است كه خلاقيت و ابداعات فراواني در طول تاريخ از قرن 4 هجري تا قرن 14 به مدت بيش از هزار سال در آن مشاهده شده است. بافت تاريخي يزد همچنين نسبت به ديگر شهرهاي كشور از سلامت بيشتر و مديريت نسبي قابل قبولي برخوردار است. بافت خشتي آن نيز وسعت زيادي دارد و بسياري از ارزش‌هاي معماري و شهري خود را تا به امروز حفظ كرده است. همين دلايل موجب شد اين شهر به عنوان كانديداي ثبت جهاني انتخاب شود.» اين توضيح طالبيان است در مورد اهميت پرونده يزد و دليل انتخاب اين شهر به عنوان نخستين شهر تاريخي ايران كه پرونده ثبت آن به يونسكو ارايه شده است.
در پرونده يزد حدود 17 محله از محلات تاريخي اين شهر قرار است در فهرست يونسكو به عنوان ميراث جهاني ثبت شود، شهري كه در سال جاري هم يكي از آثار مهم آن «قنات زارچ» در فهرست جهاني جاي گرفت و پيش از اين هم باغ دولت‌آباد يزد در مجموعه باغ‌هاي ايراني در فهرست يونسكو ثبت شده بود. كارشناسان مي‌گويند كه يزد از معدود شهرهاي تاريخي ايران است كه بافت تاريخي آن كمتر دچار تغيير شده و هنوز هم زنده است و زندگي در آن جريان دارد.
ترقي‌نژاد در مورد جاذبه‌هاي ديگر شهر يزد مي‌گويد: «يزد ظرفيت جذب گردشگران مذهبي و آموزشي و دانشگاهي را دارد، البته گردشگري مذهبي منظور فقط گردشگران مسلمان نيست، حدود 5 هزار زرتشتي در يزد زندگي مي‌كنند و به همين دليل در مناسبت‌هاي مختلف زرتشتيان جهان به اين شهر مي‌آيند تا در آتشكده‌هاي بزرگ اين شهر مراسم عبادي‌شان را انجام دهند. همچنين حسينيه‌ها و مساجد تاريخي بزرگي در اين شهر قرار دارد كه در مناسبت‌هاي مختلف مذهبي رونق ويژه‌اي دارند. به طور كلي استان يزد نزديك به 5 هزار آثار تاريخي دارد كه بعضي از آنها هنوز حتي در فهرست ملي هم ثبت نشده‌اند.»
يزد چگونه قرار است جهاني شود؟
طبق اعلام مسوول بخش ثبت پرونده‌هاي جهاني ايران، پرونده ثبت جهاني يزد تيرماه سال آينده در صحن علني كميته ثبت جهاني يونسكو در لهستان مورد قضاوت قرار مي‌گيرد. چند هفته قبل هم ارزيابان يونسكو به يزد آمدند تا از نزديك و بر اساس فاكتورهاي مورد نظرشان اين محدوده را بررسي كنند، اما در جريان بازديد ارزيابان يونسكو از يك اثر چه اتفاقي مي‌افتد؟ و آيا يك بار بازديد براي تكميل گزارش ثبت كافي است؟ پاسخ طالبيان به اين سوالات اين است: «ارزياب يونسكو زماني كه براي بازديد مي‌آيد ابتدا يك گزارش براساس داده‌هاي ما در پرونده تهيه مي‌كند و مشاهدات خود را با مندرجات پرونده تطبيق مي‌دهد، اما بحث ارزيابي شرايط بخشي از پرونده است و بيشتر موضوع برنامه مديريت اثر مطرح است و تاكيد روي اين است كه برنامه مديريتي‌اي كه ما ارايه كرده‌ايم قابل اجراست يا نه. اصالت و يكپارچگي اثر هم موضوعات مهمي هستند كه معمولا ارزياب‌ها كنترل مي‌كنند. طي بازديد ارزياب يونسكو از گردشگران سوال مي‌كند در مورد برداشتي كه از فضاي شهر داشتند، با NGOها جلسه گذاشته‌اند و نظرات را جمع‌آوري مي‌كند، اما در طول بازديد قضاوتي نمي‌كند به دليل اينكه بايد گزارش خود را بر اساس سوالاتي كه ايكوموس دراختيارش گذاشته، تهيه مي‌كند، نقشه‌ها را چك مي‌كند و بعد گزارش نهايي را ارايه مي‌دهد. نمي‌شود گفت كه يك بار بازديد كافي است يا نه در مورد بعضي آثار ممكن است چندبار ارزيابان مراجعه كنند و بازديد داشته باشند. معمولا كارشناسي كه بازديد داشته گزارشش را ارايه مي‌كند، اگر كميته ثبت جهاني با همين يك گزارش قانع شد مجددا بازديد انجام نمي‌شود، اما اگر قانع نشوند تا قبل از اجلاس ممكن است باز هم بازديد داشته باشند. اما بستگي به گزارش و اطلاعاتي دارد كه ايكوموس دريافت مي‌كند.»
يزد از نگاه ارزياب يونسكو
چندي پيش ماريانا كوريا به ايران آمد تا از نزديك از بافت تاريخي يزد بازديد كند. خانم كوريا چهارمين بار است كه به ايران مي‌آيد و دليل انتخابش به عنوان نخستين ارزياب كه پرونده يزد را در بازديد ميداني مورد بررسي قرار مي‌دهد اين است كه كارشناس و متخصص خشت و خاك است. كارشناس اهل پرتغال يونسكو بعد از بازديد از بافت تاريخي يزد گفت: «مردمي كه اين ميراث را به وجود آورده‌اند، خود نيز از آن مراقبت مي‌كنند و در اين راستا مسوولان موظف به حمايت از سكونتگاه‌ها، تامين زيرساخت‌ها و پاسداري از ارزش‌هاي مردم هستند.» ارزياب يونسكو همچنين بعد از بازديد قنات زارچ و باغ دولت‌آباد كه به ثبت جهاني رسيده است به ايرنا گفت: « در گذشته از قنات‌هايي در كشورهاي الجزاير و مراكش بازديد كرده‌ام كه البته به ثبت جهاني نرسيده اما ورود به اين قنات لذتي خاص و منحصر به فرد داشت؛ نوع معماري باغ دولت آباد و چينه‌هاي خشتي آن نيز امتداد معماري هزاران ساله‌اي است كه همچنان ادامه دارد.»
شهرهاي جهاني
يزد نخستين شهر ايراني است كه در كميته ميراث جهاني يونسكو مورد بررسي قرار مي‌گيرد، اما نخستين شهر در جهان نيست، تا پيش از اين شهرهايي از جمله: زالتسبورگ (Salzburg) در اتريش، والپارايسو (Valparaíso) در شيلي، كيتو (Quito) در اكوادور، برگن (Bergen) در نروژ، باث و ادينبرو در انگلستان، پراگ در جمهوري چك، بامبرگ در آلمان، پورتو در پرتغال، سيه‌نا در ايتاليا و سن‌پترزبورگ در روسيه در اين فهرست قرار گرفته بودند.
