اقتصاد هر كشور داراي دو بخش اصلي است: بخش حقیقی اقتصاد و بخش مالي اقتصاد.
بخش واقعي اقتصاد شامل بخشهاي صنعت و بازرگانی و كشاورزي و خدمات است. البته در اقتصادهای تک محصولی معمولا یک بخش هم به بخشهای اقتصادی اضافه می کنند تا بتوان اهمیت آن بخش را به درستی تصویر و تحلیل کرد. مثلا در اقتصادهای وابسته به نفت از جمله ایران، یک بخش هم تحت عنوان "بخش نفت" به بخشهای اقتصادی اضافه می شود. به عبارت ساده تر، كليه كارخانجات صنعتي، كليه تجارت كشور، كليه محصولات كشاورزي و نيز كليه خدمات از قبيل حمل ونقل و آموزش و خدمات اينترنت و مشابه آنها از زيربخشهاي بخش واقعي اقتصاد هستند.
اما بخش مالي يك اقتصاد شامل بازار پول( يعني بانكها، موسسات اعتباري) و بازار سرمايه( بورس اوراق بهادار، شركتهاي سرمايه گذاري، شركتهاي بيمه، صندوق هاي بازنشستگي) مي باشد.
شکل زیر، در واقع شکل ساختاری یک اقتصاد است که روابط نهادی هریک از بخشهای اقتصاد را نسبت به همدیگر نشان می دهد. در نوشتارهای بعدی، هر یک از بخشها، بازارهای و نهادهای وابسته به بازارها، جداگانه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
کارکرد بخشهای واقعی و مالی اقتصاد چیست؟
در تشبیه، بخش مالی و بخش واقعی(حقیقی) اقتصاد را مانند دو بال یک پرنده قلمداد می کنند که بدون داشتن هریک از آنها، امکان رشد و توسعه اقتصادی متصور نیست. در دنیا تقریبا هیچ کشور توسعه یافته ای وجود ندارد که بخش مالی توسعه نیافته داشته باشد. بعبارتی، لازمه توسعه اقتصادی، توسعه بخش مالی است.
وظیفه بخش مالی اقتصاد، "تامین مالی" بخش واقعی اقتصاد است. بعبارت دیگر، بخش مالی در اقتصاد هر کشوری این نقش و وظیفه را دارد که منابع مالی لازم برای ایجاد پروژها و ظرفیتهای اقتصادی و نیز منابع پولی لازم برای سرمایه درگردش واحدهای تولیدی و اقتصادی موجود را تامین نماید.
اندازه بخش مالی در اقتصاد هر کشوری نسبت به اندازه بخش واقعی اقتصاد از اهمیت برخوردار است. زیرا کوچک بودن بخش مالی نسبت به بخش حقیقی این عارضه را در پی خواهد داشت که تمامی نیازهای بخش واقعی اقتصاد پاسخ داده نمی شود و موجب خالی ماندن ظرفیتهای اقتصادی، کاهش رشد اقتصادی، افزایش هزینه تامین مالی، سهمیه بندی منابع مالی و پولی و نیز موجب تشدید فساد مالی می شود. در چنین اقتصادهایی، کسری منابع مالی مورد نیاز بخش واقعی اقتصاد را از طریق سرمایه گذاری خارجی تامین مالی می نمایند.
در اقتصاد ایران، بخش مالی اقتصاد از بخش واقعی کوچکتر بوده و دسترسی به منابع مالی بسیار دشوار و با هزینه های بالا همراه است. از سوی دیگر، مشکلات مربوط به سرمایه گذاری خارجی، موجب گردیده است که اقتصاد کشور نتواند منابع مورد نیاز خود را از خارج از کشور تهیه و تامین نماید. بهمین علت، اقتصاد ایران دارای ظرفیتهای خالی قابل توجهی است.
جای امیدواری بسیار است که با اجرای برجام، کشور بتواند به منابع مالی خارجی برای تامین مالی بخش واقعی اقتصاد دسترسی یابد.
بازار پول و بازار سرمايه چه تفاوتهايي دارند:
در بالا گفته شد كه وظیفه بخش مالی، "تامین مالی" بخش واقعی اقتصاد است. بخش مالي در هر اقتصادي‘ از "بازار پول" و "بازار سرمايه" تشكيل شده است. نهادهاي بازار پول شامل بانكها‘ موسسات مالي و اعتباري‘ و بازار غير رسمي پول مي باشد و بازار سرمايه‘ متشكل از بورسهاي اوراق بهادار‘ شركتهاي بيمه‘ شركتهاي سرمايه گذاري‘ و صندوقهاي بازنشستگي است.
همانگونه كه قبلا نيز اشاره شد‘ بخش حقيقي اقتصاد براي ايجاد ظرفيتهاي جديد اقتصادي نيازمند منابع مالي بلندمدت و براي تامين سرمايه درگردش واحدهاي اقتصادي موجود‘ نيازمند منابع مالي كوتاه مدت است. وظيفه و نقش اصلي بازار سرمايه همانا "تامين مالي بلندمدت" و وظيفه و نقش اساسي بازار پول‘ "تامين مالي كوتاه مدت" است.
در ايران‘ اندازه بازار پول بسيار بزرگتر از بازار سرمايه است(حدودا نسبت 80% به %20). به همين دليل‘ بازار سرمايه توانايي تامين مالي طرحهاي توسعه اي را كه نيازمند منابع مالي بلند مدت است را ندارد. نهادهاي بازار پول كه اصولا نقش تامين مالي كوتاه مدت مربوط به تامين سرمايه درگردش واحدهاي اقتصادي را بايد برعهده داشته باشد‘ در نتيجه سياستگذاريهاي اجباري دولت و بانك مركزي‘ ناگزير به پرداخت تسهيلات بلندمدت به طرحهاي سرمايه گذاري گرديده اند. تسيهلات تكليفي سالهاي اخير و نيز سهميه بندي بخشي تسهيلات اعطايي بانكها نتيجه چنين رويكردي است.
به بخش مالي‘ در كشورهايي كه بازار پول از بازار سرمايه بزرگتر باشد‘ Bank- Based و در حالت عكس‘Securities-Based گفته مي شود. از اينرو بخش مالي اقتصاد ايران‘ مبتني بر بانك يا Bank-Based است.
تصوير زير را ملاحظه بفرماييد
