گزینه‌های ایران در صورت خروج آمریکا از برجام

درحالی‌که موعد تصمیم‌گیری دونالد ترامپ برای ماندن یا خروج از برجام فرامی‌رسد، با تغییر و تحولات اساسی در کاخ سفید و جایگزینی تندورهای ضد ایران در پست‌های کلیدی دولت آمریکا، ابرهای تیره بر فراز توافق هسته‌ای ایران بیشتر و بیشتر می‌شود. ایران در مواجهه با احتمال بالای عمل به وعده‌های انتخاباتی ترامپ مبنی بر پاره کردن برجام، دیپلماسی خود را تا آخرین حد ممکن فعال کرده است. ایران تا حد زیادی امیدوار به کاهش آسیب‌های این خروج آمریکا و همچنین تلاش برای نجات توافق با همراهی دیگر امضاکنندگان آن است.

بهر حال هرچند به نظر روند مرگ توافق هسته‌ای برگشت‌ناپذیر هست، شانس‌هایی برای تهران وجود دارد. تهران حساب زیادی بر روی اروپا باز کرده است که همچنان در خصوص نحوه پاسخ به خروج ترامپ از توافق هسته‌ای با این کشور اختلاف‌نظر دارد. اما تعدادی اندکی از مقامات تصمیمی گیرنده در ایران نسبت به این‌که اروپا در مقابل تصمیم ترامپ ایستادگی کرده و در این مورد با واشنگتن برخورد جدی کند، خوش‌بین هستند. درواقع این نگرانی وجود دارد که علیرغم مواضع اعلامی اروپا در خصوص خروج آمریکا از برجام؛ درنهایت اروپایی‌ها به همراهی با ترامپ اقدام کنند. درعین‌حال نخست‌وزیر اسرائیل نتانیاهو و ولیعهد عربستان محمد بن سلمان لابی شدیدی را با کشورهای غربی برای فشار بر ایران در خصوص اقدامات هژمونیک این کشور در منطقه آغاز کرده‌اند.

درنتیجه این بی‌ثباتی رو به افزایش در آینده برجام، اشتیاق اروپا برای سرمایه‌گذاری در ایران خاموش شده است و اکنون ایران در مورد وفای به عهد شرکت فرانسوی توتال در مورد قرارداد چند میلیارد دلاری نفتی با ایران دچار شک و تردید است. درواقع به‌احتمال‌زیاد بعد از خروج آمریکا از برجام و تهدید به تحریم شرکت‌هایی که با ایران وارد مراودات تجاری شوند، توتال از سرمایه‌گذاری در ایران منصرف خواهد شد.

بااین‌حال اواخر ماه جاری امانوئل ماکرون رئیس‌جمهور فرانسه قرار است دیداری با دونالد ترامپ داشته باشد تا وی را از مزایای ماندن در برجام آگاه و به این کار متقاعد کند. ممکن است ماکرون به شکلی موقت بتواند با تغییر رأی ترامپ در این خصوص امتیازی به دست آورد. تیم دونالد ترامپ هنوز در حال تغییر و تحول است: هنوز مایک پامپئو باید به‌عنوان وزیر امور خارجه تائید شود، و مشاور جدید امنیت ملی یعنی جان بولتون هنوز در مقام رسمی خود جای‌گیر نشده است. به‌علاوه پنتاگون همچنان طرفدار برجام است. تنها کمی تغییر رأی ترامپ می‌تواند به شکل موقت همچنان برجام را زنده نگاه دارد. اما درنهایت این مسئله تنها تا ماه سپتامبر خواهد بود تا کابینه جدید جنگی در جای خود مستقر شود.

دولت حسن روحانی در ایران که انتظار بدترین سناریو را می‌کشد، اقدام به تقویت اقتصاد ایران و بهبود تجارت با کشورهایی نظیر آذربایجان، چین، هند و پاکستان کرده است تا آن‌ها را از بازگشت به وضعیت قبل از برجام در دوران تحریم‌های بین‌المللی بازدارد. بعد از خروج آمریکا احتمالاً هیچ تحریمی از سوی سازمان ملل در کار نخواهد بود درنتیجه ایران تقریباً مطمئن است که دوران تحریم نفت سپری‌شده است. در فقدان یک تحریم بین‌المللی نفتی اقتصاد ایران همچنان به حرکت خود ادامه می‌دهد. تهران قادر به آن خواهد بود تا از فشارهای بعد از برجامی آمریکا جان سالم به در برد و تا زمانی که ایران با کارت‌های خود به‌خوبی بازی کند دیگر دولت‌ها این فشارها را مضاعف نخواهند کرد.

قطعاً ایران به خروج آمریکا از برجام پاسخ خواهد داد. هم رئیس‌جمهور حسن روحانی و هم وزیر امور خارجه محمدجواد ظریف بارها اشاره‌کرده‌اند که ایران پاسخی جدی و درخور به این امر خواهد داد. دیگر مقامات ایرانی همچون رئیس سازمان انرژی اتمی علی‌اکبر صالحی، بیان کرده‌اند که ایران غنی‌سازی با تمام ظرفیت را از نو شروع خواهد کرد. معاون وزیر خارجه عباس عراق چی نیز این موضوع را تا حدی به شکل تلویحی بیان کرده است، وقتی‌که در نشست چتم هاوس در لبنان به یکی از مخاطبان گفت که غرب در صورت شکست برجام بحران هسته‌ای ایران را زنده خواهد کرد.

عراقچی که از آن زمان در وین مشغول مذاکره با طرف‌های آمریکایی در خصوص مسائل مربوط به حل‌وفصل داخلی تعارضات در برجام بوده است، بیان کرده است که ایران  آماده مذاکره در سایر موضوعات است اما در شرایطی که سایر طرف‌های برجام به تعهدات خود در این توافق با حسن نیت عمل کنند. این مسئله به نظر و با توجه به زاویه دید آمریکا بعید به نظر می‌رسد و به همین دلیل ایران این روزها به دنبال گزینه‌های مناسب خود برای پاسخ به اقدام آمریکا است. گزینه‌هایی که از تلافی‌جویی محدود تا وسیع را در بر می‌گیرد. گزینه‌های وسیع ایران شامل خروج متقابل ایران از برجام، پایان دادن به همه تعهدات هسته‌ای خود در قالب برجام و حتی امکان و احتمال خروج از پروتکل الحاقی منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) است.

هرچند خروج از NPT چندان محتمل به نظر نمی‌رسد، اما خیانت واضح آمریکا در برجام به ایران ممکن است دولت معتدل حسن روحانی را برای تسکین ملی درد این خیانت، مجبور به اقدام به چنین کاری کند. تحت‌فشار اصولگرایان، دولت ایران احتمالاً به سمت همکاری بیشتر با روسیه و چین خواهد رفت و همراهی خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را کاهش خواهد داد و حتی امکان لغو تعهدات در خصوص برخی پروتکل‌های دیگر حتی در قالب برجام نیز وجود دارد. در این سناریو دشمنان و رقیبان منطقه‌ای ایران بهانه لازم برای فشار در خصوص بازگشت تحریم‌ها را به دست خواهند آورد. ایران نیز می‌تواند از گزینه‌های خود برای فشار بر اروپا و دیگر کشورها استفاده کند.

در حال حاضر قدرت، تصوری و پرستیژ ایران همگی در وضعیت مناسبی است و این مسائل فراتر از موضوع هسته‌ای هستند. اکنون در ایران همگان به هر گزینه دیگری به‌غیراز پاسخی قوی به خروج آمریکا از برجام، به‌عنوان نوعی از خودکشی سیاسی نگاه می‌کنند.