ماجرای معادل‌سازی کلمات در کتاب زیست شناسی

ژن نمود، ترکیزه، کافنده تن، دولاد، نهنج و بسیاری کلمه دیگر. به احتمال زیاد شما هم در فضای مجازی با جدولی تحت عنوان کلمه های جدید مصوب فرهنگستان در کتاب زیست شناسی برخورد کرده اید که برخی از آن ها به دلیل تلفظ سخت و غریبگی زیاد، اسباب لبخندتان را فراهم کرده است.

به گزارش روزنامه خراسان، هرچند روند این جایگزینی ها در کتاب درسی از سال دهم آغاز شد اما امسال در کتاب زیست شناسی پایه دوازدهم به اوج خود رسیده است. این جایگزینی های درست یا اشتباه و گاه سخت و گاه طنز، باعث مراجعه دبیران زیست شناسی به روزنامه خراسان و درخواست آن ها برای پیگیری این موضوع شد. به خصوص این که استفاده از این کلمات در امتحان نهایی کنکور، برای دانش آموزان باعث ایجاد مشکلات فراوان می شود. ما برای پیگیری این موضوع به سراغ دفتر تالیف کتاب های درسی آموزش و پرورش و بهمن فخریان دبیر گروه زیست شناسی رفتیم و انتقادهای دبیران زیست شناسی را به گوش دکتر رضا عطاریان، پژوهشگر گروه واژه گزینی فرهنگستان رساندیم و توضیحات او را در این باره شنیدیم. در آخر نظر دو زبان شناس یعنی دکتر میر جلال الدین کزازی استاد زبان و ادبیات فارسی و عضو هیئت علمی دانشکده علامه طباطبایی و محمد جعفر یاحقی استاد زبان و ادبیات فارسی و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی را درباره این موضوع پرسیدیم. هر چند به نظر می آید فرهنگستان باید مانند کشور ژاپن پیش از ورود واژه های بیگانه به کشور به فکر بیفتد و آموزش و پرورش هم در استفاده از این کلمه ها چاره ای جز انتخاب راه حل کنونی ندارد.

انتقاد دبیران زیست شناسی به تالیف کتاب جدید زیست شناسی
کتاب زیست شناسی و تناقض های تمام‌نشدنی

کتاب زیست شناسی پایه دوازدهم امسال که اولین تالیف جدید در این پایه است، انتقاد و اعتراض گروهی از دبیران زیست شناسی را به همراه داشت. در این کتاب اغلب لغات و اصطلاحات علمی جای خود را به معادل های فارسی داده که بیشتر آن ها معادل هایی سخت و عجیب و غریب است. محمدرضا شریعتی و شیدا حقیقی به عنوان نماینده دبیران زیست شناسی به تحریریه خراسان آمدند و مخالفت و خواسته های این گروه را مطرح کردند که ادامه این مطلب، گزیده ای از گفت و گوی خراسان با آن هاست.

فرهنگستان مبنای انتخاب کلمه ها را بگوید

اگر نگاهی به کلمات معادل سازی شده در کتاب زیست شناسی بیندازید، متوجه خواهید شد که تلفظ برخی از این کلمات، قابل فهم و درک نیست. به طور مثال کلمه رایج «باکتری» به «ترکیزه» تغییر داده شده است که ما هنوز تلفظ آن را نمی دانیم. این ها بخشی از صحبت های اولیه این دبیران زیست شناسی بود. آن ها در ادامه گفتند:«با این که فرهنگستان تعدادی از اشتباهات خود را در این معادل سازی پذیرفته است اما هنوز بقیه کلمات به وضع نامعلومی دچارند به طور مثال فاز در مراحل تقسیم سلولی با نام های پروفاز ، متافاز، آنافاز و تلوفاز در معادل سازی کتاب زیست شناسی یازدهم دبیرستان با face اشتباه گرفته شده است و این کلمات در کتاب به صورت پیش چهر، پس چهر، پسین چهر و واپسین چهر آمده اند.»

حقیقی و شریعتی با ذکر نمونه هایی از متن کتاب زیست شناسی، معایب آن را نامفهوم بودن ترجمه، افراط در استفاده از ترجمه تحت اللفظی، حذف های بی دلیل، رعایت نکردن ذوق در لغت سازی و ترجمه لغاتی دانستند که نیاز به ترجمه ندارد. آن ها در ادامه افزودند:«باید توجه کرد که معادل سازی فارسی باید به فهم دانش آموزان کمک کند مانند کلمه همتا به جای همولوگ، نه آن که مطالب درسی را مشکل تر سازد. » این دو دبیر زیست شناسی از نبود مقاله های علمی با این کلمات معادل در موتورهای جست وجو و چندگانگی دانش آموزان در حفظ و استفاده از این کلمات نیز گلایه داشتند و گفتند:«معادل سازی واژه های علمی لاتین و استفاده از کلماتی که درک آن ها خود نیاز به فرهنگ لغت دارد، جوانان و دانش آموزان را از دنیای علم جدا و دسترسی آن ها به منابع علمی معتبر را مشکل و گاهی غیرممکن می کند. حرف آخر ما این است که جایگزینی باید به آرامی و با دقت و وسواس بیش از حد انجام شود؛ آن هم در کتابی که امتحانات نهایی و کنکور دانش آموزان را تحت تاثیر قرار می دهد».

گفت و گو باپژوهشگر گروه واژه گزینی فرهنگستان
کلمات، یک شبه انتخاب نشدند

درباره تالیف جدید کتاب زیست شناسی پایه دوازدهم با دکتر رضا عطاریان اصطلاح شناس و پژوهشگر ارشد گروه واژه گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی هم صحبت شدیم تا توضیحش را درباره چگونگی و چرایی انتخاب این کلمات بدانیم. او به قانون ممنوعیت به کارگیری واژه های بیگانه که در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسیده است، اشاره کرد و گفت این قانون در همه نهادهای دولتی لازم الاجراست.

برخی کلمات به جای کلمه های لاتین جهانی جایگزین شده اند. لزوم این جایگزینی چیست؟
قانون منع استفاده از واژه های بیگانه مربوط به امروز و دیروز نیست.  همه این کلمات جایگزین شده فقط ریشه شان لاتین بوده و از آن جا وارد زبان های دیگر شده اند. اگر نگاهی به آخر کتاب بیندازید، معادل لاتین این کلمات در جدول آخر کتاب زیست شناسی آمده است.

تکلیف دانش آموزی که در سال های گذشته با اصطلاحات لاتین آشنا شده و امسال همه آن ها را باید با کلمات جایگزین شده تطبیق دهد، چیست؟
ما این معادل ها را حذف نکردیم.گذشته از این، فرهنگستان این کلمات را با هماهنگی آموزش و پرورش نساخته است. این که الان از این واژه ها در کتاب زیست شناسی استفاده کنند هم تصمیم آموزش و پرورش است. این واژه ها که حالا سر و صدا به راه انداخته اند، حدود بیست سال از ساختن شان می گذرد و حال در این کتاب استفاده شده اند.

دبیران زیست شناسی می گویند برخی از این کلمات، تلفظ شان هم سخت است و برخی به اشتباه جایگزین شده اند.

هر کتاب تازه تالیف شده ای، اشتباهاتی دارد. فرهنگستان اشتباهاتش را می پذیرد. همین الان جلسه های تجدید نظر درباره این کلمه های اشتباه با حضور نماینده های زیست شناسی آموزش و پرورش در فرهنگستان در حال برگزاری است. تاریخ جایگزینی واژه به 200سال پیش و مدرسه دارالفنون برمی گردد. اصلا همین کلمه کاسبرگ و گلبرگ را که همه دانش آموزان تجربی با آن آشنایی دارند دکتر گل گلاب در سال 1314 به جای ستال و پتال  آورده است. خیلی ها با این کلمات، گیاه شناس هم شده اند و در کنار آن معادل لاتین آن را هم آموخته اند. این یک جریان پیوسته است.
البته این جایگزین های فعلی در اینترنت و حوزه تحقیق هم برای دانش آموز مهجورند.

این هم به گذشت زمان نیاز دارد. طی این مدت، یک نفر برای این کلمات که ادعا می کنند اشتباه جایگزین شده پیشنهادی نداشته است. همیشه با کلیت کار مخالفت کرده اند و تمام.
شاید راهی برای انتقال پیشنهادشان پیدا نمی کنند.
پیشنهادهایشان را به نماینده زیست شناسی در فرهنگستان و نماینده فرهنگستان در دفتر تالیف بدهند.

گفت و گو با میر جلال الدین کزازی، پارسی پژوه و استاد دانشگاه
معادل سازی درست به سود زبان پارسی است

میرجلال الدین کزازی یکی از چهره های نام آشنا در ادب پارسی است. این استاد دانشگاه علاوه بر تدریس در زبان و ادبیات پارسی با زبان های فرانسوی، آلمانی، اسپانیایی و انگلیسی نیز آشناست. به همین دلیل به سراغ او رفتیم و نظرش را درباره معادل سازی کلمات علمی لاتین به پارسی پرسیدیم.

شتاب زدگی؛ بازدارنده معادل سازی شایسته
برگرداندن وام واژه ها یا واژه های بیگانه به پارسی بسیار باریک و دشوار است که می باید با دانش و آگاهی از سویی، از سویی دیگر با پروا، باریک بینی و برنامه ریزی انجام بشود. اگر این کار به گونه ای شتاب زده و خام انجام پذیرد بی گمان ناکام و نافرجام خواهد ماند؛ به ویژه هنگاهی که سخن از واژه های ویژه یا دانشواژه (اصطلاحات علمی) در میان است، این باریک بینی و پروا می باید بسیار افزون تر باشد، به ویژه هنگامی که واژه های برساخته یا نویافته پارسی در کتاب های آموزشی دبستانی و دبیرستانی به کار برده خواهند شد؛ زیرا اگر این کار به شیوه ای درست و به آیین و دانشورانه انجام نشود، مایه آشفتگی ذهنی در دانش آموزان خواهد شد و گزندی گران به چگونگی و روند آموزش خواهد رساند.

اگر واژه های پارسی می باید در متن های آموزشی به کار برده شوند بی گمان نیاز است که گروهی توانمند و پاسخگو این واژه ها را برگزیند اما اگر این واژه ها، واژه های آموختاری نیست هرکس که مایه و توان و دانش بسنده یا بایسته را در این کار باریک و دشوار داراست می تواند واژه ای را که شایسته می داند در پیش بنهد.

باریک بینی، شرط معادل سازی کتاب های آموزشی
این چندگزینگی وارونه آن چه کسانی می انگارند نه زیان بار که سودمند است. پیش زمینه را برای گزینش بهین فراهم می آورد. بسیاری از واژه هایی که برگزیده شده و امروز در زبان پارسی به کار برده می شود، واژه هایی است که نویسندگان، سخنوران و کسانی که با زبان در پیوندند در پیش نهاده اند. برترین یاور برای واژه هایی که در زبان پایه فارسی به کار برده می شوند، مردم اند.

اگر واژه در پیش نهاده واژه ای سنجیده، به هنجار و پذیرفتنی باشد بخت آن را خواهد یافت که مردم آن را به کار ببرند و جایی شایسته در زبان پارسی بیابد. داستان واژه های ویژه دیگر است زیرا این واژه ها را مردم به کار نمی گیرند از این روی روش واژه سازی، به همان سان رویکرد واژه سازان بدین دو گونه گروه از واژه ها با یکدیگر یکسان نیست. از همین روی است که در کتاب های آموزشی در پارسیکرد واژه ها می باید بسیار بپروا تر و سخت گیرتر و باریک بین تر بود.

گفت و گو با دکتر محمد جعفر یاحقی، استاد زبان و ادبیات فارسی
باید به حیثیت فرهنگی خود احترام بگذاریم

 به سراغ دکتر محمد‌جعفر یاحقی استاد زبان و ادبیات فارسی، عضو پیوسته شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی و مدیر قطب علمی فردوسی شناسی و ادبیات خراسان در دانشگاه فردوسی مشهد رفتیم تا متوجه شویم معادل سازی ها تا چه حد درست است و آیا باید این اتفاق رخ دهد یاخیر؟

برای استفاده از کلمه های معادل مقاومت می شود
دکتر یاحقی در جریان جایگزینی واژه ها، دو مسئله را مطرح دانست و گفت: یکی اصطلاحات علمی است که مفهوم آن وارد زبان فارسی می شود. مفهوم به زبان بومی برمی گردد و به طور طبیعی این کلمه بومی سازی می شود. همان طور که از گذشته این جریان وجود داشته است.  مشکل اصلی، جای دیگری است. مشکل را کلماتی ایجاد می کنند که معادل با زبان دیگری به جز زبان فارسی وارد جامعه و استفاده از آن ها در میان مردم رایج می شود و بعد از این که اغلب مردم  با آن خو می گیرند، تصمیم به معادل سازی برای آن ها گرفته می شود. معادل سازی برای کلمه ها ممکن است مقاومت ایجاد کند. بنابراین مسئله  بر سر استفاده از کلمه در طول زمان است.

مقاومت بیشتر از سمت دبیرهاست
این استاد ادبیات در ادامه افزود: مسئله دوم این است که باید توجه داشت فرهنگستان صالح ترین مرجع برای ساخت واژه است. شاید این کلمه ها از دید برخی غلط به نظر بیاید اما دلیلش این است که این کلمه ها تازه آمده اند و مورد پسند نیستند. شاید بهتر است این جایگزینی برای کلماتی که هنوز جا نیفتاده است به کار گرفته شود. برای دانش آموزی که می خواهد یک کلمه را برای اولین بار بشنود، فارسی و غیر فارسی بودن آن  اهمیتی ندارد، این مقاومت بیشتر از سمت دبیرهاست که سال های زیادی از این کلمات استفاده می کرده اند.

باید کلمات با شیب ملایمی جایگزین شوند
ایشان در پایان اظهار کرد: این را باید در نظر گرفت که اگر قرار باشد در همه کلمه های مورد استفاده مان از نام خارجی شان استفاده کنیم که توانی برای زبان فارسی نمی ماند و به مرور شاهد زوال زبان فارسی خواهیم بود. در زبان علم همین طور است، اگر قرار باشد همه اصطلاحات به زبان علمی و فنی خود باشند چه لزومی به ترجمه است؟ ما باید به حیثیت فرهنگی خود احترام بگذاریم و سعی کنیم تا جایی که می شود از آن ها استفاده کنیم . به طور حتم، فرهنگستان حساسیت کمتری روی کلماتی که به اصطلاح جا افتاده اند، ندارد. باید اجازه داد این کلمات با شیب ملایمی جایگزین شود.