دوشنبه ۲۲ آوریل/ ۲ اردیبهشت کاخ سفید اعلام کرد که عربستان سعودی و امارات متحده عربی در همکاری و تعامل با شرکای آمریکا کمبود نفت در بازارهای جهان را جبران می‌کنند. در یک نشست خبری که بعد از انتشار بیانیه کاخ سفید برگزار شد، مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا گفت:
«آمریکا دیگر استثنائی برای واردکنندگان نفت ایران در نظر نخواهد گرفت. تحریم‌ها ایران را از ۱۰ میلیارد دلار درآمد محروم کرده است. واشنگتن تلاش می‌کند کل صادرات نفت ایران را قطع کند. عرضه نفت در بازار جهانی در وضعیت مناسبی قرار دارد.»
وزیر خارجه آمریکا خاطرنشان کرد که عربستان سعودی و امارات متحده عربی متعهد شده‌اند کمبود نفت ایران در بازارهای جهانی را جبران کنند: «عربستان و امارات به ما تأکید کردند هر گونه کمبود بازار به دلیل تحریم‌های نفت ایران را جبران خواهند کرد.»
آبان ۹۷ هشت کشور مشمول این معافیتها شده بودند. یونان، ایتالیا و تایوان در این مدت خرید نفت از ایران را قطع کرده‌اند. چین، ژاپن، هند، ترکیه و کره جنوبی می‌بایست خرید نفت از ایران را به صفر برسانند وگرنه شامل تحریم‌های اقتصادی آمریکا می‌شوند.
دریادار علیرضا تنگسیری، فرمانده نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اسفند ۹۷ تهدید کرده بود که چنانچه صدور نفت ایران به صفر برسد، ایران تنگه هرمز را مسدود می‌کند. حسن روحانی، رئیس جمهوری اسلامی نیز در سخنانی آمریکا را تلویحاً تهدید کرده بود که با توقف صادرات نفت ایران، تنگه هرمز و باب‌المندب نیز مسدود می‌شود. فرمانده نیروی دریایی سپاه، دوشنبه ۲۲ آوریل/ ۲ اردیبهشت، چند ساعت قبل از صدور بیانیه کاخ سفید در گفت‌وگو با شبکه العالم یک بار دیگر اعلام کرد: «تنگه هرمز بر پایه قوانین بین‌المللی، گذرگاه دریایی است و چنانچه از به‌کارگیری آن منع شویم، آن را خواهیم بست.»
مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا در نشست خبری دوشنبه ۲۲ آوریل/ ۲ اردیبهشت خود در واشنگتن در پاسخ به این تهدیدات گفت: «در صورتی که آمریکایی‌ها از جانب ایرانی‌ها مورد حمله قرار بگیرند، به صورت جدی پاسخ می‌دهیم.»
واکنش ها به عدم تمدید معافیت
به فاصله اندکی پس از آنکه مایک پامپئو، وزیر خارجه آمریکا تصمیم دولت متبوعش مبنی بر عدم تمدید معافیتهای تحریمی ایران را اعلام کرد، رقبای منطقه‌ای ایران از این اقدام استقبال کرده و آن را در راستای منافع خود ارزیابی نمودند. این در حالی است که مشتریان نفت و گاز ایران، نسبت به این تصمیم اعلام مخالفت یا نگرانی نموده‌اند. در این میان، واکنش اتحادیه اروپا به عنوان یکی از شرکای توافق هسته‌ای با ایران (برجام)، از حد ابراز «تأسف» فراتر نرفته است.
در این راستا، دقایقی بعد از بیانیه کاخ سفید درباره تمدید نشدن معافیتهای تحریمی ایران، نخست وزیر رژیم اسرائیل از اقدام جدید ضدایرانی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا استقبال کرد. بنیامین نتانیاهو نخست وزیر رژیم اسرائیل ضمن ستایش اقدام واشنگتن، اظهار داشت: «ما در کنار عزم آمریکا برای مقابله با تجاوز ایران ایستاده‌ایم و این راه درست برای متوقف کردن آن است. این حرکت برای افزایش فشار بر رژیم تروریستی ایران اهمیت زیادی دارد».
دولت‌های عرب حاشیه خلیج فارس نیز که اخیراً روند عادی‌سازی روابط با تل‌آویو را شدت بخشیده‌اند، موضعی مشابه در قبال تصمیم ترامپ اتخاذ نمودند. در این راستا، شورای وزیران و وزیر خارجه عربستان سعودی به طور جداگانه با استقبال از تصمیم
ابراهیم العساف وزیر خارجه سعودی با بیان حمایت کامل ریاض از اقدام جدید واشنگتن علیه تهران، آن را یک «گام ضروری» برای مقابله با ایران دانست. شورای وزیران سعودی نیز در جلسه هفتگی خود با متهم کردن ایران به دخالت در امور کشورهای عربی و حمایت از تروریسم، خواستار ادامه یافتن فشارها به ایران شد.
بحرین و امارات عربی متحده نیز همانند عربستان سعودی از تصمیم رئیس‌جمهور آمریکا در خصوص پایان معافیت تحریم نفتی ایران، استقبال کردند. وزارت خارجه بحرین با صدور بیانیه‌ای ضمن استقبال از تصمیم آمریکا در خصوص لغو معافیت تحریم نفتی ایران، آن را «اقدامی ضروری و مهم برای تقویت و حمایت از تلاش‌های مربوط به خشکاندن منابع تروریسم و مقابله با نقش خطرناک ایران در برهم زدن امنیت و ثبات (منطقه) و حمایت از گروه‌های تروریستی» برشمرد.
در طیف دیگر واکنش‌ها، دولت‌هایی قرار دارند که اغلب مشتریان نفت و گاز ایران به شمار می‌روند. به عنوان مثال، وزارت خارجه چین ضمن تکرار مخالفت این کشور با اقدامات ضد ایرانی آمریکا هشدار داد که لغو ممنوعیت معافیت برای خریداران نفتی ایران تنش‌ها را تشدید خواهد کرد.
گنگ شوانگ سخنگوی وزارت خارجه چین اعلام کرد کهآمریکا با تحریم‌ها و اقدامات یکجانبه آمریکا درباره نفت ایران، خارج از حوزه صلاحیت قانونی خود عمل می‌کند. به گفته این مقام چینی، تعاملات عادی بین ایران و دیگر کشورها قانونی و منطقی است و باید به این مراودات احترام گذاشته شود.
در همین حال، خبرگزاری یونهاپ گزارش داد که هفته جاری یک هیات سیاسی این کشور برای رایزنی درباره تصمیم جدید آمریکا در زمینه عدم تمدید معافیتهای واردات نفت از ایران عازم واشنگتن خواهد شد. این هیات به ریاست یون کانگ هیون معاون وزیر خارجه خواهد بود و قرار است با مقامات وزارت خارجه آمریکا درباره جزئیات مربوط به پایان دادن به معافیتهای کره جنوبی برای خرید نفت از ایران گفت‌وگو کند. دولت کره جنوبی بلافاصله بعد از اعلام تصمیم آمریکا در بیانیه‌ای اعلام کرده بود که به تلاش‌های خود برای تمدید معافیتها تا پایان مهلت آمریکا ادامه خواهد داد.
دولت ترکیه نیز ترکیه با واکنش به اقدام آمریکا اعلام کرد که این تصمیم به صلح و ثبات منطقه کمکی نمی‌کند. مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه در صفحه شخصی خود در توئیتر به اقدام آمریکا واکنش نشان داده و در ادامه پیام خود نوشت: «ترکیه تحریم‌های یکجانبه و تحمیل چگونگی پیشبرد روابط با همسایگان را رد می‌کند».
مقام‌های هند نیز گفته‌اند دولت این کشور در موقع مناسب بیانیه‌ای در زمینه عدم صدور معافیت از تحریم‌های ایران از سوی واشنگتن صادر می‌کند. مقام‌های مطلع دولت هند اظهار داشتند: «بیانیه وزیر خارجه آمریکا را شاهد بودیم و در حال بررسی پیامدهای این تصمیم هستیم و در موقع مناسب بیانیه‌ای در این باره صادر می‌کنیم». این در حالی است که به نوشته روزنامه «تایمز هند»، واشنگتن بدون درنظر گرفتن اینکه دهلی نو، همپیمان راهبردی این کشور است، با لغو معافیت نفتی ایران، هند را برای تأمین انرژی به دردسر انداخته است.
در این میان، مقامات عراقی تاکید دارند که به رغم اقدام ضد ایرانی آمریکا، دولت عراق به ادامه واردات برق و گاز از ایران ادامه می‌دهد. رزاق محیبس عضو کمیته انرژی پارلمان عراق در واکنش به اقدام آمریکا در تمدید نکردن معافیتهای تحریمی کشورهای وارد کننده نفت ایران گفت: «تحریم‌های یکجانبه آمریکا برای عراق الزام‌آور نیست، چون حوزه انرژی عراق ارتباط بزرگی با صادرات گاز ایران دارد».
یک مقام بلندپایه عراقی هم دیروز ساعتی قبل از اعلام اقدام ضد ایرانی آمریکا گفته بود که کشورش امید دارد واشنگتن در خصوص تحریم‌ها علیه ایران با عراق به عنوان کشوری که وضعیتی خاص دارد برخورد کند و آن را برای مدتی طولانی‌تر معاف کند تا به مرحله خودکفایی از گاز و برق ایران برسد.
واکنش اتحادیه اروپا
اتحادیه اروپا با انتشار بیانیه‌ای تحریم‌های نفتی و محدودیت‌های هسته‌ای جدید آمریکا علیه ایران محکوم کرد. در بخشی از این بیانیه آمده است: «ما...با تاسف و نگرانی تصمیم ایالات متحده آمریکا در لغو معافیتهای نفتی ایران را دنبال می‌کنیم.»
این بیانیه مشترک به امضای وزیران خارجه بریتانیا، آلمان، فرانسه و همچنین نماینده عالی اتحادیه اروپا رسیده است و توسط وزرات امور خارجه بریتانیا روز شنبه ۴ ماه مه (۱۴ اردیبهشت) منتشر شد.
در بخش دیگری از بیانیه با اشاره به برنامه هسته‌ای ایران، آمده است: «ما همچنین نگرانی خود را از تصمیم آمریکا در تمدید نکردن کامل معافیتهای مربوط به برنامه هسته‌ای ایران ابراز می‌کنیم.»
همچنین این بیانیه تاکید کرده است که لغو تحریم‌های هسته‌ای بخش مهمی از برجام است که هدف آن نه فقط تاثیر مثبت بر روابط تجاری و اقتصادی با ایران است بلکه از همه مهمترین تاثیر بر زندگی ایرانی‌هاست. امضا کنندگان این بیانیه، «تاسف عمیق» خود را از تحریم‌های مجدد آمریکا پس از خروج این کشور از برجام ابراز کرده‌اند. آن‌ها هچنین بار دیگر تعهد خود به برجام را اعلام کردند.
در این بیانیه همچنین به پایبندی ایران به برجام طبق گزارش آژانس انرژی اتمی اشاره شده است. امضاکنندگان بیانیه از ایران خواسته‌اند که همچنان در برجام باقی بماند و ضمن پایبندی به معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، تعهدات خود در این زمینه را به طور کامل انجام دهد. آن‌ها همچنین تاکید کرده‌اند که تلاش می‌کنند تجارت قانونی با ایران را از طریق اینستکس ادامه دهند.
تبعات سنگین برای واردکنندگان
رادیو بین المللی فرانسه روز پنجشنبه در گزارشی با اشاره به اقدام یکجانبه آمریکا مبنی بر لغو معافیت واردات نفت از ایران، تاکید کرد که این تصمیم کاخ سفید، تبعات مالی سنگینی برای سایر کشورها به همراه خواهد داشت.
در گزارش پایگاه اینترنتی رادیو بین المللی فرانسه آمده است: تاکنون هشت کشور از معافیت اعطا شده از سوی آمریکا در این زمینه بهره می بردند که از امروز پنجشنبه پایان یافت.
این کشورها شامل چین، تایوان، هند ، ژاپن و کره جنوبی، ترکیه، یونان و ایتالیا بودند که از این پس باید به دنبال جایگزین نفت ایران باشند.
رادیو بین المللی فرانسه افزود: کاخ سفید در نظر دارد فشار حداکثری بر ایران وارد کند. هدف از این اقدام تسلیم کردن تهران از طریق تضعیف اقتصادی است اما به نظر می رسد مقامات ایران از هر جناحی برای مقابله با این اقدامات همصدا شده اند و تاکید می کنند که آمریکا هرگز نمی تواند صادرات نفت ایران را به صفر رساند.
در ادامه این گزارش آمده است: البته باید گفت که ترکیه به عنوان یکی از وارد کنندگان نفت ایران از تصمیم آمریکا که اقتصاد را به خطر می اندازد انتقاد کرده است چرا که تهران تا مدتی پیش اصلی ترین تامین کننده نفت خام ترکیه بود. زمانی که واشنگتن به ترکیه اعلام کرد نمی تواند بیش از این از ایران نفت خریداری کند به نظر می رسد ترکیه قصد مقاومت دارد و از همین رو تحریم ها را غیر قابل قبول دانسته است.
ایران نخستین انتخاب ترکیه به عنوان وارد کننده نفت بود که یکی از دلایل آن نزدیکی دو کشور است. دلیل دیگر نیز ماهیت نفت ایران است که به طور کامل با پالایشگاه های توپراس مطابقت دارد. توقف خرید نفت از ایران، تبعات مالی بی شماری هم برای ترکیه و هم برای سایر کشورهای خریدار نفت ایران به دنبال خواهد داشت.
از این پس، آنکارا مجبور است برای تامین انرژی نفت خود، به کشورهای روسیه و عراق روی بیاورد. این جایگزینی برای ترکیه پرهزینه خواهد بود.نفت روسیه قابلیت انتقال با لوله های نفتی را ندارد و با تانکر انتقال می یابدکه این موجب افزایش هزینه ها می شود. به این ترتیب ترکیه از نظر اقتصادی با مشکل رو به رو خواهد شد.
از سوی دیگر این مساله بر کسری بودجه کنونی این کشور هم تاثیر گذار خواهد بود و موجب افزایش قیمت نفت و مشتقات آن بویژه برای صنایع خواهد شد. این هزینه ای مضاعف برای ترکیه خواهد بود که در حال حاضر با نرخ تورم بی سابقه رو به روست و از اواخر سال 2018 نیز گرفتار رکود اقتصادی شده است.
همچنین لغو معافیت خرید نفت از ایران از طرف آمریکا، ضربه سنگینی به اقتصاد دهلی نو وارد می کند و قیمت سوخت و نرخ تورم را افزایش می دهد.
به گفته 'واندانا هری'، موسس پرتال بازارهای انرژی جهان، موسوم به 'واندا اینسایتس'، با توجه به تحریم های آمریکا علیه ونزوئلا، تحریم های واشنگتن علیه ایران، هند را با مشکلی مضاعف مواجه کرده است و این کشور مجبور به پرداخت هزینه بیشتر برای واردات می شود.
هند، سومین اقتصاد بزرگ دنیا و از خریداران قدیمی نفت ایران است و 80 درصد نیاز نفتی اش را از خارج تامین می کند بنابر این در برابر افزایش قیمت نفت آسیب پذیر است.
با وجود آن که هند اعلام کرد که کمبود نفت مورد نیاز کشورش را از سایر کشور ها تامین خواهد کرد اما تحلیلگران می گویند، دهلی قادر به پر کردن خلاء نفت ایران نخواهد بود.
عربستان اوپک و نفت ایران
وزارت خارجه انتظار دارد، عربستان سعودی نقش مهمی در افزایش تولید داشته باشد تا جبران صادرات نفت ایران و اقدامی برای جلوگیری از افزایش قیمت نفت باشد. اگر این گزارش درست باشد، عربستان سعودی قدرت خود را در میان اعضای اوپک از دست خواهد داد و همانطور که به ماه ژوئن و زمان نشست اوپک نزدیک می شویم، توان چانه زنی خود را کاهش خواهد داد.
در نشست ماه ژوئن، عربستان سعودی در پی اطمینان از این امر است که تمام چهارده کشور عضو اوپک و ده عضو غیر اوپک (مهم‌تر از همه روسیه) به هر آنچه پیش از این بر سر آن موافقت شده پایبند باشند.
اگر عربستان سعودی در نشست ماه ژوئن در وین حضور داشته باشد که به ایالات متحده تعهدی مبنی بر تولید در سطحی مشخص داده باشد، هر گونه اهرم برای مجبور ساختن کشورهای دیگر برای کنترل تولید را از دست می دهد. حتی اگر عربستان سعودی چنین توافقی با ایالات متحده نکند، اما دیدگاه جهانی معتقد باشد که عربستان سعودی این توافق را کرده، قدرت مذاکره پادشاهی سعودی در وین بسیار پایین خواهد بود.
عربستان سعودی ادعا کرده است که برای موافقتنامه فعلی شش ماهه اوپک، تولید خود را زیر 10.3 میلیون بشکه سهمیه خود در روز تثبیت کرده است؛ بنابراین، تا پایان ماه ژوئن، عربستان سعودی می تواند بیش از این حد تولید کند، زیرا اوپک میزان تولید کل را بر اساس یک میانگین شش ماهه محاسبه می کند. با این حال، کشورهای عضو اوپک و غیر اوپک در وین در ماه ژوئن، نگران تولید عربستان سعودی برای شش ماه آینده (ماه ژوئیه تا ماه دسامبر) هستند. اگر به نظر برسد که عربستان سعودی در توافق با ایالات متحده متعهد به تولید در سطح معینی تن داده، از قدرتش در اوپک کاسته خواهد شد.
شاید برخی در این شک باشند که آیا عربستان سعودی دارای ظرفیت اضافی برای انجام این کار هست یا نه. بر اساس اطلاعاتی که از فهرست اخیر اوراق بهادار عربستان سعودی گرفته شده، پاسخ مثبت است. دولت عربستان سعودی برای این کار نیازمند آن است که شرکت Aramco بتواند تا سه ماه تولید خود را تا 12 میلیون بشکه در روز افزایش دهد و این سطح تولید را تا یک سال حفظ کند. این امر MSC نامیده می شود و ممکن است که دولت عربستان سعودی در صورت تمایل MSC را به بالاتر از 12 میلیون بشکه در روز افزایش دهد.
بنابراین، ما می دانیم که عربستان سعودی توانایی توافق با آمریکا برای جبران صادرات از دست رفته ایران را دارد. با این حال، حداقل در زمان فعلی، این کار قدرت عربستان سعودی در اوپک را تحت تأثیر قرار می دهد. همان طور که معامله گران به این اخبار نگاه می کنند، باید توجه داشته باشند، آیا این استراتژی، به شکلی که عنوان شده، برای همه بازیگران نفتی منطقی است یا نه؟
استفاده سیاسی از نفت و فروپاشی اوپک
بیژن زنگنه، وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران، روز چهارشنبه ۱۱ اردیبهشت (اول مه) گفت هر کشوری که "استفاده سیاسی از نفت" کند، "مرگ و فروپاشی اوپک" را رقم می‌زند.
زنگنه در سخنرانی‌اش در مراسم گشایش ۲۴مین نمایشگاه نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی در محل نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران گفت: «هر کس از نفت به عنوان ابزار سیاسی استفاده کند باید تبعات آن را هم بپذیرد. [...] برخی با راهی که می‌روند و با استفاده از نفت به عنوان سلاح بر علیه دو عضو بنیان‌گذار اوپک، اتحاد اوپک را به تفرقه بدل می‌کنند و مرگ و فروپاشی اوپک را رقم می‌زنند و مسئولیت این با آنهاست.»
به گزارش وبسایت وزارت نفت (شانا)، مسعود کرباسیان، مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران، روز چهارشنبه گفت که ایران سازمان اوپک را ترک نخواهد کرد. زنگنه در رابطه با ادامه صادرات نفت ایران گفت که "گرچه صفر کردن صادرات نفت ایران یک آرزوی آمریکایی‌هاست اما این آرزو خیال واهی است". او افزود که دو همسایه ایران در رابطه با ظرفیت‌های تولید نفت‌شان "بزرگنمایی" می‌کنند.
زنگنه همچنین به طرحی اشاره کرد در زمینه راهکاری برای فروش نفت که در دولت بررسی و تایید شده است. او گفت: «بررسی کرده‌ایم که آیا می‌شود در بازپرداخت اجرای طرح‌ها به نفت اتکا کرد و حتی بعد از انجام کار و فروش جنسی، تأمین مالی از محل نفت و فروش نفت خام انجام گیرد که این مدلی است که مورد توافق ما هست و دولت هم با آن موافقت کرده اما به اجرا رسیدن آن کمی دشواری دارد که باید مسیر اجرا برای آن دنبال شود.»
وزیر نفت ایران گفت که دولت به روش‌ها و افکار جدید برای فروش نفت نیاز دارد و هر سرمایه‌داری منابع مالی اجرای طرحی را تامین کند، طرحی که پیشنهاد می‌دهد در اولویت خواهد بود. زنگنه در بخش دیگری از سخنرانی‌اش گفت که امسال ظرفیت تولید گاز غنی ایران از یک هزار میلیارد متر مکعب عبور می‌کند.
موضع اوپک
محمد سانوسی بارکیندو، دبیرکل اوپک، حذف ایران از بازار نفت را "غیر ممکن" خوانده است. آقای سانوسی که به مناسبت برگزاری نمایشگاه نفت و گاز به تهران سفر کرده بود، همچنین از غیرسیاسی بودن تصمیم‌گیری اوپک سخن گفته و بر عزم این سازمان برای تامین تقاضای نفت در بازار جهانی تاکید کرده است.
آقای بارکیندو افزود: "اوپک به عنوان یک سازمان، بر هدف خود در راستای جلوگیری از بروز یک بحران انرژی که باعث تاثیر منفی بر اقتصاد جهانی شود متعهد است." وی بدون نام بردن از کشور خاصی گفت که "در شرایط کنونی، بعضی اعضای اوپک تحت تحریم‌های یکجانبه یا درگیر چالش‌های سیاسی و تبعات آن هستند."
دبیرکل اوپک همچنین به شرایط لیبی اشاره کرده و گفته است که آن کشور "در جنگی روز به روز درگیر است تا از بروز جنگی تمام عیار جلوگیری کند." دبیرکل اوپک در عین حال تاکید کرده است که این سازمان سیاست جلوگیری از بروز بحران انرژی در جهان را "با وجود مشکلات جاری در شماری از کشورهای عضو دنبال خواهد کرد." وی گفته است که اعضای اوپک "به وحدت بین خود و جلوگیری از سقوط سازمان به دامان هرج و مرج متعهد هستند."
