توقف کامل سوآپ نفتی ایران و عراق پس از شش ماه اجرا؛ آیا پای آمریکایی‌ها در میان است؟

در آذر ماه ۱۳۹۶ بود که ایران با عراق بر سر سوآپ نفت کرکوک توافقاتی کردند. اجرای این توافقات که با فراز و نشیب‌های بسیاری همراه بود، سرانجام سال گذشته کامل متوقف شد. دبیر اتاق مشترک ایران و عراق و کارشناس حوزه نفت درباره دلایل توقف سوآپ نفتی کرکوک بین ایران و عراق به خبرنگار تابناک اقتصادی گفت: دولت حیدر العبادی در پایان دوره خودش، هنگامی که آمریکایی‌ها به وی فشار آوردند این سوآپ نفتی را متوقف کرد.

بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت ایران در ۱۰ آذر ماه ۱۳۹۶ در حاشیه اجلاس اوپک در وین با اعلام اینکه این توافق، یک ارتباط راهبردی بین ایران و عراق است، گفت: امیدوارم هفته آینده قرارداد ارسال نفت خام کرکوک به ایران با استفاده از کامیون، امضا شود و آرام آرام به سطح ۶۰ هزار بشکه در روز برسد. این خط در ایران به ۲۰۰ کیلومتر نمی‌رسد و در عراق هم به همین میزان است و ساخت آن کمتر از دو سال طول خواهد کشید.

همچنین در ۱۸ آذر ماه ۱۳۹۶ نیز جبار اللعیبی، وزیر نفت وقت عراق پس از امضای توافق در مورد آن گفت: این توافق که توسط دو کشور امضا شده است از ایران می‌خواهد، به بنادر جنوبی عراق در خلیج فارس، نفت را با همان ویژگی و همان کمیت که از کرکوک تحویل می‌گیرد، تحویل دهد.

وی افزود: روزانه بین ۳۰ هزار تا ۶۰ هزار بشکه نفت خام کرکوک توسط تانکر‌های نفتکش به مرز کرمانشاه که ایران یک پالایشگاه در آن دارد منتقل خواهد شد. دو کشور در حال برنامه ریزی برای ساخت خط لوله‌ای برای انتقال نفت کرکوک هستند تا از انتقال آن با تریلی خودداری کنند.

این توافق به صورت سیف (CIF) به امضای دو کشور رسید. در قرارداد سیف، هزینه حمل و نقل و بیمه بر عهده فروشنده است. همچنین زیرساخت‌های انتقال این نفت به پالایشگاه‌های مورد نظر در داخل ایران تا حد زیادی فراهم بود. بر اساس این توافق، قرار بود نفت عراق در دره شهر استان ایلام دریافت شود و در سه مخزن که شرکت ملی پخش به این کار اختصاص داده بود، ذخیره شود.

شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران برای استفاده از بنزین حاصل از نفت عراق، اقدام به مقایسه کیفیت نفت خام عراق با نفت مصرفی پالایشگاه‌های کشور کرد و نهایتا مشخص شد که امکان مصرف نفت عراق در پالایشگاه‌های کرمانشاه، تبریز و اراک وجود دارد.

چرا عراق این توافق را با ایران امضا کرد؟

قبل از پاسخ به این پرسش باید گفت، در سال ۲۰۱۴ پس از اینکه ارتش عراق در مواجهه با داعش شکست خورد، نیرو‌های کرد کنترل کرکوک را به دست گرفتند و نگذاشتند میادین نفتی این منطقه به دست نظامیان داعش بیفتد. در ۱۷ اکتبر ۲۰۱۷ (مهرماه ۱۳۹۶) نیرو‌های عراقی کنترل میادین نفتی کرکوک را از کرد‌ها پس گرفتند و فروش نفت خام آن را آغاز کردند.

سید حمید حسینی، دبیر اتاق مشترک ایران و عراق و کارشناس حوزه نفت در پاسخ به این پرسش به خبرنگار تابناک اقتصادی گفت: ما در آن زمان خیلی دنبال سوآپ نفت کرکوک نبودیم. هنگامی که دولت مرکزی عراق با کرد‌های منطقه کرکوک مشکل پیدا کرد و دولت مرکزی عراق دیگر نمی‌خواست از کانال ترکیه نفت این منطقه را صادر کند، درخواستی برای ایران ارسال شد مبنی بر اینکه همکاری‌هایی را در این زمینه داشته باشیم و نفت کرکوک از مسیر ایران ترانزیت و سوآپ شود.

هر دو کشور به نوعی از این توافق راهبردی نفع می‌بردند. در صورتی که خط لوله از عراق به غرب ایران احداث می‌شد و سوآپ نفتی ادامه می‌یافت، عراق می‌توانست میزان وابستگی خود به خط لوله شمالی برای انتقال نفت به ترکیه را کاهش دهد. از طرف دیگر، عراق می‌توانست با انتقال بخشی از نفت خود به پالایشگاه‌های ایران، بنزین تولیدی را دوباره وارد عراق کند. همچنین با توجه به اینکه بخش عمده نفت کرکوک به شکل خام صادر می‌شود، عراق می‌توانست فرآورده‌های حاصل از پالایش این نفت در ایران را از طریق بنادر جنوبی به فروش برساند.

ایران نیز علاوه بر کاهش هزینه‌های انتقال نفت خود برای پالایشگاه‌های غرب و شمال غرب، می‌توانست نفت عراق را جایگزین نماید. همچنین ایران می‌توانست بنزین حاصل از پالایش این نفت را به عنوان تأمین بخشی از نیاز بازار عراق به این کشور صادر کرد. این توافق می‌توانست به عنوان عاملی برای نزدیک شدن حجم تجاری دو کشور با یکدیگر باشد، زیرا هم اکنون ایران صادرات ۹ میلیارد دلاری به عراق دارد، ولی کمتر از ۳۰۰ میلیون دلار از این کشور واردات دارد. نزدیک شدن حجم تجارت متقابل ایران و عراق، می‌تواند عاملی برای تداوم تجارت عراق با ایران باشد. دریافت حق ترانزیت نیز از دیگر مزیت‌های این توافق بود.

چه زمانی اجرای سوآپ نفت بین ایران و عراق متوقف شد و دلیل آن چه بود؟

اوایل آبان ماه سال گذشته و تنها چند روز مانده به آغاز اجرایی شدن تحریم‌های نفتی ایران توسط آمریکا، رویترز طی گزارشی به نقل از برخی منابع عراقی اعلام کرد: "عراق تاکنون روزانه کمتر از ۳۰ هزار بشکه نفت کرکوک را از طریق کامیون‌های نفتکش به ایران صادر می‌کرد که در ماه نوامبر و در راستای تحریم‌های آمریکا علیه ایران این صادرات متوقف خواهد شد". بیژن نامدار زنگنه وزیر نفت نیز طی نشست خبری در ۱۶ بهمن ماه ۱۳۹۷ ضمن تأیید توقف این صادرات، گفت: عراق بعد از تحریم ایران، سوآپ ۱۱ هزار بشکه‌ای کرکوک را به دلیل تحریم قطع کرده است.

دبیر اتاق مشترک ایران و عراق درباره دلیل توقف سوآپ نفتی کرکوک گفت: از وقتی که مسائل بین کردستان عراق و دولت مرکزی این کشور حل شد، دیگر عراقی‌ها خیلی تمایلی به انجام سوآپ نداشتند، چون ما خط لوله‌ای برای انتقال نفت نداشتیم و نفت باید با کامیون منتقل می‌شد و امکانات مرزی و ایکس ری وجود نداشت و وزن گیری، بارگیری، تخلیه، ویزای این کامیون‌ها و ... مشکلات بر سر راه این سوآپ بود. مدتی هم که این توافق اجرا شد واقعاً خیلی کار سختی بود، ولی نیت این بود که ما بتوانیم روابط نفتی را با عراق توسعه بدهیم وگرنه این ۲۵ هزار بشکه نفت منافع آنچنانی برای ایران نداشت.

دکتر حسینی افزود: از سوی دیگر هم ایران به سمت تحریم‌ها رفت و صادرات سخت شد و در این شرایط هم معنایی نداشت، در حالی که صادرات نفت خودمان با مشکل مواجه شده است، بخواهیم نفت عراق را صادر کنیم؛ لذا با وجود اینکه ما در این زمینه با عراقی‌ها همکاری کردیم، ولی دولت حیدر العبادی در پایان دوره خودش هنگامی که آمریکایی‌ها به وی فشار آوردند همان ۲۵ هزار بشکه را نیز قطع کرد و ما معادل میزان سوآپ نفتی که بین ۴ یا ۶ ماه انجام شده بود را به عراقی‌ها دادیم و قرارداد تقریباً منتفی شد.

وی ادامه داد: موضوعی که ایران به دنبال آن بود و هنوز هم هست، این که بتوانیم نفت خام عراق را با یک لوله به پالایشگاه آبادان انتقال دهیم و این پالایشگاه نفت خام عراق را مصرف کند و معادل آن حدود ۳۰۰ هزار بشکه در جای دیگر به عراقی‌ها تحویل بدهیم که این موضوع هنوز مورد مناقشه است و با آن موافقت نشده است و بستگی دارد که در این شرایط جدید، وضعیت ما چه و کی تحریم‌های ایران مسائلش حل خواهد شد!

حسینی در مورد اینکه چرا هنوز این موافقت انجام نشده است، گفت: بنا به دلایلی که گفتم ما نتوانسته ایم با وزارت نفت عراق همکاری‌های لازم را داشته باشیم و حتی قرارداد صادرات گازی نیز که به این کشور انجام می‌دهیم با وزارت نفت عراق نیست و ما این قرارداد را با وزارت برق عراق منعقد کرده ایم. به هر حال آن‌ها هم برنامه خودشان و نگاه خودشان را به مسائل را دارند. آن‌ها هم احساس می‌کنند در زمینه‌های نفتی با ما رقیب هستند و اخیراً نیز در سفر آقای المهدی ما یک تفاهم نامه‌ای با وزارت عراق در چهار موضوع نوشتیم، اما موضوع سوآپ نفت در آن نبود. به عنوان نمونه برای حضور شرکت‌های ایرانی در پروژه‌های فنی ـ مهندسی، برای توسعه پالایشگاه‌ها توافق شد و روی بحث تجهیزات توافقاتی صورت گرفت، صادرات گاز به صنایع عراق تقریباً توافق شد. چهار موضوعی که قبلاً به هیچ عنوان روی آن‌ها تفاهمی وجود نداشت، تفاهم شد، ولی اینکه این تفاهم‌ها چقدر عملیاتی شود من خیلی خوش بین نیستم.

حسینی در پایان صحبت‌های خود گفت: هم اکنون که صادرات نفت ما به حداقل کاهش یافته است و امکان آمدن کشتی ها، بازاریابی و نقل و انتقالات مالی وجود ندارد، شرایط برای سوآپ نفت برای ما وجود ندارد و من این کار را به صلاح نمی‌دانم.