ازنجواها و آواهای «هوره» در دل زاگرس نشینان تا لالایی‌های «اورامان»؛ ازطاق بستان تا کتیبه تنگیور و.... سخن از سرزمینی است که مهد فرهنگ و تمدنش می‌نامند. گستره‌اش تنها شامل ایران زمین نمی‌شود، ازعراق و ترکیه و سوریه تا دیگر اقصی نقاط دنیا نغمه‌های زیبا و تأثیرگذارکردی همچنان شنیدنی است؛ موسیقی که قدمتی دیرینه در جهان دارد و بزرگانی چون سیدعلی اصغرکردستانی، حسن زیرک، مظهر خالقی، عزیز شاهرخ، شهرام ناظری، بیژن کامکار، کیهان کلهر، علی اکبرمرادی و صدیق تعریف و... در این سرزمین متولد شده و پرورش یافته‌اند. آنان هرکدام در سبک وسیاق خود میراث دار موسیقی اصیل کردی و از سرآمدان این موسیقی بوده‌اند، موسیقی که همچنان در دنیا شنیدنی است. صدیق تعریف از دیگر هنرمندان بزرگ کرد زبان است. او طی سال‌ها فعالیت درعرصه موسیقی آثار مانا و ماندگاری در حوزه موسیقی اصیل ایرانی و موسیقی کردی منتشر کرده است.
فردا یازدهم تیرماه نخستین کنگره مشاهیر و نخبگان کرد است که در شهر سنندج برگزار می‌شود و این اتفاق بزرگ بهانه‌ای بود تا با صدیق تعریف در خصوص آوازخوانان شاخص و بزرگ موسیقی کردستان چون سید علی اصغر کردستانی، حسن زیرک و مظهر خالقی گفتوگو داشته باشیم که درادامه می‌خوانید:
مظهرخالقی از هنرمندان بزرگ و صاحب سبک موسیقی کردستان است.در افواه عمومی گفته می‌شود که خوانش و لحن آوازی ایشان نسبت به دیگر خواننده‌ها گرایش وشباهت بیشتری به سبک و سیاق موسیقی ایرانی دارد. در این باره توضیح دهید؟
اینکه گفته می‌شود آثار استاد مظهر خالقی لحن و لهجه زبان فارسی دارد چندان پر بیراه نمی‌تواند باشد. خالقی نسبت به خوانندگانی چون حسن زیرک، عزیز شاهرخ، محمد ماملی و...خودآگاه و ناخودآگاه گرایش محسوس و متفاوت تری درخوانش موسیقی کردی داشته است. تأثیر محیط، اسکان ومراوده بیشتر با هنرمندان پایتخت بی‌گمان در نوع خوانش و اجرای خالقی و هر هنرمند دیگری بی‌تأثیر نمی‌توانسته باشد. همکاری و همراهی با استادان بزرگ چون مرتضی حنانه، ایرج گلسرخی، حسین یوسف زمانی و...آثارماندگاری به تاریخ موسیقی کردستان اضافه کرده است.همکاری با این بزرگان و تولید آثارارکسترال وآرانژمان ویژه این آثار، طعم و رنگ و بوی دیگری به نوع خوانش این استاد بزرگ داده است و شنونده را به سمت نوعی از موسیقی می‌برد که با وجود کلامش که کردی است، حال و هوا و تنظیم کار رنگ ویژه ای به خود گرفته است. دو نمونه از معروف ترین کارهایی که آقای خالقی با ارکسترهای بزرگ رادیو و تلویزیون به رهبری ایرج گلسرخی و مرتضی حنانه اجرا کرده قطعات ماندگار و قدیمی «دو به دو» و «آمان هی آمان» است که در حال و هوای مذکور اجرا شده است. به‌طورکلی باید گفت نوع خوانش و اجرای هر خواننده ای متأثر از ارکستر و اجرای ارکستر و همچنین به نوع و ژانرآهنگ وابسته است.
اساساً مظهرخالقی از صدایی نرم و لطیف و گیرا و سرشار از احساس برخوردار است. شعر شناسی و ریتم شناسی و ژوست خوانی از دیگر ویژگی‌های مظهرخالقی است.
سبک خوانش و لحن استاد سید علی اصغر کردستانی با دیگر خوانندگان بعد از خود ازجمله حسن زیرک و به‌دنبال آن مظهر خالقی و... چه تفاوت‌هایی داشته است؟
به اعتبار آثار به جامانده از پیش و پس استاد سیدعلی اصغر کردستانی، به ضرس قاطع می‌توان گفت خوانش، لحن و بیان این خواننده بزرگ با همه خوانندگان تاریخ موسیقی کردستان اعم ازکردستان ایران، عراق، ترکیه، سوریه و دیگر نقاط کرد زبان دنیا متفاوت بوده و هست.
آوازسیدعلی اصغرکردستانی متأثر از موسیقی دستگاهی و ردیف موسیقی ایرانی است.در واقع مشترکاتش با موسیقی ردیف و دستگاهی ایران بسیار بیشتر از مشترکات با سایر الحان و بیان دیگر شیوه‌های آوازی درموسیقی کردی است.به اعتبارصفحات و آثار به جا مانده از ایشان باید گفت سید علی اصغر کردستانی به موسیقی دستگاهی و ردیف موسیقی ایرانی اشراف کامل داشتند.
او هم عصر و همنوا با بزرگانی چون قمرالملوک وزیری، طاهرزاده، اقبال آذر و... بوده است. باید گفت سید علی اصغر کردستانی با نبوغ و خلاقیت بالا و صدای ویژه و یونیک توانسته است خوانش و روایت متفاوت، ویژه و نو از آواز و موسیقی کردی داشته باشد البته مبتنی و منطبق با موسیقی دستگاهی و ردیف موسیقی اصیل و قدیم ایران.ازایشان کارهای بسیار زیبا و بی‌مانندی در سه گاه، همایون، ابوعطا، بیات ترک و... به یادگار مانده که لحن موسیقی کردی درآن هویدا است و استمراردارد. اساساً شعر فارسی با موسیقی ایرانی پیوند ناگسستنی دارد اما به نظر می‌رسد پیوند این موسیقی با اشعار کردی بسیار دشوارو ناشدنی است چیزی شبیه به راه رفتن روی لبه تیغ، اما سید علی اصغر کردستانی با نبوغ، خلاقیت و مهارت بالای خود بخوبی از عهده این کارمشکل برآمده است.
به نظر می‌رسد شیوه آوازخوانی سید علی اصغرکردستانی تحت تأثیر موسیقی دوران قاجار است. آیا دیگر خوانندگان کرد زبان راه و روش او را دنبال کرده اند؟
دوران قاجار یک دوران تاریخی است.همان طورکه اشاره کردم شیوه آوازخوانی سید علی اصغر کردستانی قرابت و نزدیکی بسیاری با بزرگانی چون قمرالملوک وزیری، اقبال آذر، سید احمدخان، طاهرزاده و...دارد. این افراد خود مؤلف بوده‌اند نه مقلد و همین مؤلف بودن باعث و بانی ماندگاری آنها است.
آیا خوانندگان کردی چون حسن زیرک، مظهر خالقی و... پیرو سبک و سیاق سید علی اصغر کردستانی بوده اند؟
سید علی اصغر کردستانی در موسیقی کردستان و ایران یک استثنا است. سبک و سیاق، خوانش و صدای او منحصر به فرد است و همان‌طور که قبلاً اشاره کردم نه خوانندگان پیش از او و نه خوانندگان پس از او درآن وادی قرار نگرفته‌اند. او تا به امروز تالی و همتا نداشته و ندارد.
حسن زیرک و مظهرخالقی هر دو ازخوانندگان موسیقی کردی ایران هستند که هر کدام به تنهایی خوانش و سبک و سیاق ویژه و منحصربه خود را در آواز دارا هستند. استاد حسن زیرک با وجود نداشتن تحصیلات، ازنبوغ و خلاقیت اعجاب برانگیز و از صدایی پر قدرت و درعین حال پر احساس برخوردار بوده و بداهه خوانی خلاق و کم نظیر است. اوادامه دهنده سنت بداهه گویی و بداهه خوانی در آوازخوانی کردستان است.به طورسنتی ازقدیم الایام خوانندگان دورگرد و مجلس آرای مجالس بزم و شادی و وصلت‌ها در کردستان، از حس و خلاقیت بداهه گویی، بداهه خوانی و بداهه‌سازی بی‌نظیردر شعر و آواز برخوردار بوده‌اند و به همین دلیل به‌طورسنتی این خوانندگان را «شاعر» می‌نامیدند، سنتی که در شعر پارسی هم وجود داشته است. سرایش شعر و آواز به‌طورهمزمان در شعر پارسی و قدیم ایران به‌طور سنتی معمول بوده است و از سرآمدان این شیوه حافظ بزرگ است که به اعتبارمضامین اشعارش، به این موضوع به روشنی در جای جای غزلیاتش اشاره کرده است. حسن زیرک را هم می‌توان ادامه دهنده این سنت دیرینه و ارزنده دانست. این آوازخوان شاعر هم در بسیاری ازآثارش همان‌طور که همکاران و همراهانی چون شادروانان حسن یوسف زمانی و مجتبی میرزاده به آن اشاره کرده‌اند دراستودیو یا درمجالس آوازخوانی، به‌طورهمزمان کلام و ملودی مناسب را با هم همتراز و همخوان می‌کرد.
در خبرها آمده بود شما و چند نفر از اصحاب هنر به دعوت دانشگاه سلیمانیه به مناسبت بزرگداشت آقای مظهر خالقی به سلیمانیه رفته بودید از این مراسم بگویید.
چندی پیش مراسم بزرگداشت آقای مظهر خالقی با حضور تعدادی از اهالی هنر و ادب ایران و دیگر مناطق کردنشین سایر کشورها در دانشگاه سلیمانیه عراق برگزارشد.مراسم باشکوهی بود. لازم به یادآوری است که پیش از این آقای مظهر خالقی از 30 سال پیش تا به امروز با تلاش و ممارست و پشتکار زیاد انستیتوی موسیقی معظم و ارزشمندی در سلیمانیه عراق راه‌اندازی کرده‌اند. انستیتویی که روز به روز گستره آن وسیع‌تر می‌شود و آثارموسیقی کردی مناطق مختلف دنیا در آنجا ثبت و جمع‌آوری شده و می‌شود. آرشیو بزرگ و مجهزی که به باور من ارزش فرهنگی و هنری بسیار بالایی دارد و گنجینه ای است از موسیقی و آثار صوتی کردی و پژوهشگران موسیقی می‌توانند بخوبی و تمام و کمال ازاین آرشیو استفاده‌ها ببرند.
در پایان به نظر شما برای حفظ و ترویج موسیقی اصیل ایران و موسیقی مناطق چه تدبیری باید اندیشید؟
این سؤال را باید مسئولان و متولیان فرهنگی رسمی و دولتی کشور پاسخ دهند. اینان هنوز بعد از 40 سال تعریفی جامع، روشن و کارایی برای حفظ و اشاعه پدیده ارزشمند، شریف و مهمی به‌نام موسیقی نیندیشیده‌اند. بنابراین وقتی اصل موضوع موسیقی، مشکل دار و مسأله آفرین بوده و هست ما که دستمان به هیچ جایی بند نیست قبای ژنده خود را به کجای این شب تیره بیاویزیم و ارائه طریق کنیم.
گفتوگو از: ندا سیجانی
این مطلب نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.
